مواجهه قرائیم با تفکر ابوالحسین بصری بر مبنای مجموعه فرکویچ در سن پطرزبورگ
______________________________
۱*. ایـن مقاله ترجمه ای است از:
Sabine Schmidtke, The Karaites Enconter With The Thought of Abu L-Husayn Al-Basri (D. 436/1044). A Survey of The Relevant Materials in The Firkovitch-Collection, ST. Petersburg, Arabica, tome LIIII, 1(2006), pp.108-142.
قرائیم یکی از فرقه‌های یهودی هستند که تلمود (مشتمل بر مـیشنا و گـمارا) را قـبول ندارند و بر اهمیت متن خود تورات تاکید خاصی دارند (برای گزارشی از تلمود و جایگاه آن در سنت تـشریعی یهودیت بنگرید به: آدین اشتاین سالتز، سیری در تلمود، ترجمه باقر طالبی دارابی، قـم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیـان و مـذاهب، ۱۳۸۳ش). ظاهرا نام قرائیم را نخستین بار عالم قرائیمی، بنیامین نهاوندی به کار برده است. بر اساس آنچه عالم قرائیمی قرن دوازدهم الیاهو بن ابراهیم آورده، این نام را ربانی‌های یهودی به کار برده‌اند. کـلمه قرائیم (عبری) یا قرائیون (عربی) به خواندن تورات اشاره دارد و از ریشه قراء است. درباره علت و پیدایش این نحله، نظرات مختلفی وجود دارد. برخی این گروه را تدوام جریان صدوقیان می‌دانند که در برخی از افکار خـود، هـمانند قرائیم بوده‌اند. همچنین گزارش‌هایی درباره عدم پذیرش مشروعیت متون تدوین شده سنت شفاهی یهودی وجود دارد. در اغلب منابع، از عنان بن‌داود به عنوان مؤسس حرکت قرائیم یاد شده است. الیشاع بن ابـراهام قـرائیمی به تفصیل، زندگی و شرح حال عنان را آورده و گفته که ربانی‌های یهودی، او را که مردی دانشمند، ولی آزاداندیش بود، به جای پدر به ریاست یهودیان (رأس الیهود / رش گالوت) نگماشتند و برادر کوچکتر او، حنانیا را که در زهد و تـقوا مـعروف بود، به این منصب گماردند. ظاهرا عدم انتصاب عنان بن داود به منصب رش گالوت، آراء وی در عدم پذیرش تلمود (سنت شفاهی یهود) بوده است. وی مدتی نیز به زندان افتاد و در زندان هم‌بند ابـوحنیفه بـود. در مـنابع یهودی گفته شده که عـنان قـیاس را از ابـوحنیفه فرا گرفت. وی بعد از آزادی از زندان به بیت المقدس رفت و در آنجا کنیسه ای تاسیس کرد و به ترویج آراء خود پرداخت. در میان آثار عنان، از کـتابی بـه نـام سفر هامیتصوت یاد شده که بخش‌هایی از آن موجود اسـت. در مـنابع کهن یهودی، اطلاعات‌اندکی درباره عنان آمده است. ربّی عمران مؤلف کتاب سیدور (کتابی در نیایش یهودی) که در ۲۴۶ق آن را تالیف کرده از قـول نـظرونای گـائون که ریاست آکادمی سورا را در ۲۳۹ـ۲۴۴ق برعهده داشته، درباره عنان گفته اسـت که وی مراسم و اعیاد یهود را تغییر داده و به میشنا و تلمود اعتقاد نداشته، و بر این اساس او و پیروانش را مرتد دانسته است. بـعد از عـنان بـن داود، ابویوسف یعقوب قرقسانی (زنده در ۳۲۶ق) از عالمان قرائیمی در کتاب مهم خود، الانوار و المـراقب از عـنان یاد کرده و او را بزرگ‌زاده‌ای از اعقاب داود معرفی کرده و گفته است که ربی‌های یهودی تصمیم به قتل او داشته‌اند. الیـشاع بـن‌ابراهام از عـالمان قرائیمی قرن ششم به تفصیل اشاراتی درباره عنان آورده است که ابراهام بـن داود در وقـایع نـامه خود که در ۵۵۷ق آن را تالیف کرده، به تفصیل مطالب وی را نقل کرده است. عالمان قرائیمی در اغـلب مـسائل بـا سنت متداول یهودی اختلاف نظر دارند. از مشهورترین عالمان قرائیمی قرن سوم و چهارم می‌توان اسـماعیل عـکبری، بنیامین بن موشه نهاوندی، موسی زعفرانی (ابوعمران تفلیسی)، دانیال قومسی و ملک رملی را نـام بـرد. مـهم‌ترین مرکز علمی قرائیم نخست ایران سپس از قرن چهارم تا حمله صلیبی‌ها، بیت المقدس بـوده اسـت. از مشهورترین عالمان قرائیمی ساکن در بیت المقدس یافث بن علی (ابوعلی حسن بن عـلی بـصری زنـده در ۳۹۵ق)، شارح کتاب مقدس و فرزندش ابوسعید لوی بن یافث است. بنگرید به:
Leon Nemoy, ed. and trans., Karaite Anthology (New Haven and London: Yale University Press, 1952); Zvi Ankori, Karaites in Byzantium: The Formative Years, 970-1100 (New York, ۱۹۵۹); Karaite Studies, ed., P. Birnbaum (New York, 1971); H. Ben-Shammai, The Karaites, in: The History of Jerusalem: The Early Islamic Period (۶۳۸-۱۰۹۹), ed., J. Prawer (in Hebrew) (Jerusalem, 1987), pp.۱۶۳-۷۸; idem, The Doctrines of Religious Thought of Abu Yusuf Yaqub al-Qirqisani and Yefet ben Eli, (Ph.D. diss., Hebrew University, ۱۹۷۷); Yaaqub al-Qirqisani, Kitab al-Anwar wa-l-Maraqib (The Book of Lights and Watchtowers), ed., L. Nemoy, vols. 1-5 (New York 1939-1943); Moshe Gill, A History of Palestine, 634-1099 (Cambridge, ۱۹۹۲), pp.۷۷۷-۸۲۰; N.Wieder, The Judean Scrolls and Karaism (London, 1962); P.S. Goldberg, Karaite Liturgy and Its Relation to Synagogue Worship (Manchester, 1957); L. J. Weinberger, Rabbanite and Karaite Liturgical Poetry in South-Eastern Europe (Cincinnati, ۱۹۹۱); Meira Polliack, ed., Karaite Judaism: A Guide to Its History and Literary Sources (Brill, E.J. Leiden, 2003)
برای گزارشی از مطالعات اخیر در بـاب قـرائیم بنگرید به:
Daniel Frank, The Study of Medieval Karaism 1959-1989: A Bibliographical Essay, Bulletin of Judaeo-Greek Studies, 9 (1990), pp.15-23 and D.J. Lasker, Karaites: Developments 1970-1988, Encyclopaedia JudaicaYearbook 1988-89, 366-67.
شخصیت مورد بحث در این مقاله، ابوالحسین محمد بن علی بـن طـیب بـصری (متوفای ۴۳۶) دارای اثر چاپ‌شده دیگری به نام المعتمد فی اصول الفقه (تحقیق محمد حمید اللّه، مـحمد بـکر و حـسن حنفی، دمشق ۱۹۶۴/۱۳۸۴) است. نکته ای که خانم اشمیتکه سخنی از آن به میان نیاورده، اهـمیت نـقل قول‌های ابن تیمیه از کتاب‌های بصری، خاصه کتاب تصفح الادله است که شایسته است بررسی جداگانه ای نیز در بـاب اهـمیت مطالب نقل شده بصری توسط ابن تیمیه انجام شود. همچنین نسخه‌ای خـطی از تـرجمه کتاب طبیعیات ارسطو به قلم حنین بـن اسـحاق بـاقی‌مانده که بصری متن آن را تنقیح کرده است. ایـن تـرجمه دارای حواشی‌ای از ابوعلی ابن‌سمح، شاگرد یحیی‌بن‌عدی منطقی و ابوالفرج ابن‌طیب نسطوری است. درباره این‌نسخه بـنگرید بـه:
E. Giannakis, The Stracture of Abu l-Husayn al-Basris Copy of Aristotle””s physics, in: Zeitschriftf Arabisch-Islamischen Wissenschaften 8(1993), pp.252-258.
خانم اشمیتکه علاوه بر مـقاله حـاضر و ضمن چـاپ بـخش‌های بـاقی مانده از کتاب تصفح الادله با مشارکت ویـلفرد مـادلونگ (ویسبادن ۲۰۰۶) ، اثر دیگری نیز با همکاری مادلونگ درباره تأثیر کلامی ابوالحسین بـصری بـر قرائیم با عنوان زیر تالیف کـرده است:
Wilferd Madelung and Sabine Schmidtke, Rational Theology in Interfaith Communication Abu l-Husayn al-Basris Mutazili Theology among the Karaites in the Fatimid Age (Leiden ۲۰۰۶).
مشخصات کتابشناسی بـخش‌های مـوجود تصفح الادله که خانم اشمیتکه و ویـلفرد مـادلونگ تصحیح کرده‌اند، چنین است:
Abu l-Husayn al-Basri: Tasaffuh al-adilla. The extant parts, introduced and edited by Wilferd Madelung and Sabine Schmidtke, Wiesbaden, 2006.
عبارت II Firk [دومین مجموعه فرکویچ] که در سراسر این مقاله بـه صـورت اختصاری آمده، برابر است بـا:
Manuscripts in the Second Firkovitch Collection, Hebrew-Arabic Section, First Series.
تـقریبا در حـدود چهار قرن، جـریان کـلامی معتزله نقش مهمی را در صـحنه حـیات فکری جهان اسلام ایفا کرد. در پی افول اعتزال در مراکز سنی جهان اسلام که سرانجام از حـدود قـرن پنجم / یازدهم ممنوع اعلام شد، مـیراث مـکتوب این جـریان انـتقال نـیافت و در موارد بسیاری حتی بـه جدّ و قصد از بین برده شد. اساسا به واسطه پذیرش تفکر معتزله در جریان تشیع از سوی امـامیه و زیـدیه و همچنین ربانیان یهودی، خاصه قرائیم اسـت کـه امـروزه تـا حـد قابل قبولی از عـقاید مـعتزله باخبریم و حتی بر حجم قابل توجهی از متون آنها دست یافته‌ایم.(۱)
______________________________
۱٫ با این‌که شواهد مطمئنی در دست اسـت کـه تـفکر معتزله بر سامریان و مسیحیان تأثیر نهاده اسـت تـا بـه حـال دربـاره ایـن اثرگذاری، و حدود و حیطه‌های تحت تأثیر به اطلاعات کافی دست نیافته‌ایم. برای مثالی از تأثیر معتزله بر سامریان بنگرید به:
Gerhard Wedel, Kitab at-Tabbah des Samaritaners Abu L-Hsasn as-Suri, Kritische Edition und Kommentierte Ubersetzungdes ersten Teils. Diss. Free University Berlin 1987; idem Samaritanische Umintrpretation der Anthropomorphismen im Pentateuch, ××IV, Deutscher Orientalistentag vom 26. bis 30. seotember 1988 in Koln. AusgewaÎhlte vortraÎge, ed., Werner Diem and Abdoljavad Falaturi (Stuttgart 1990), pp.46-54.
درباره تأثیر معتزله بر تفکر مسیحیان بنگرید به:
Ulrich Rudolph, Christliche Bibelexegese und Mutazilitische Theologie. Der Fall des Moses bar Kepha (gest. 903 n.Chr), Oriens 34 (1994), pp.299-313.
هـمچنین بنگرید به:
Sidney H. Griffith, The Beginnings of Christian Theology in Arabic Muslim- Christian Encounters in the Early Islamic Period (Aldershot 2002).
برای روابط بین معتزله و تفکر اباضیه بنگرید به:
T. Lewicki, Ibadiyya, Encyclopaedia of Islam, New edition, Vol.3, p.658.
در خصوص منابع اولیه معتزله، فعالیت زیدیان و قرائیم اهمیت خاصی دارد، چرا که آنها نه تنها عقاید معتزلی را تا حد وسیعی در تـفکرات کـلامی خود پذیرفته‌اند، بلکه حجم قابل توجهی از منابع موثق معتزلی را نیز به نحوی نظام‌مند استنساخ کرده‌اند. شواهدی دال بر این‌که چنین اقدام مشابهی از سوی عالمان امامیه انجام شده باشد، در دست نـیست.
پذیـرش تفکر معتزله در میان امامیه(۱) از میانه قرن سوم / نهم با بنونوبخت، خاصه
______________________________
۱٫ بنگرید به:
Wilferd Madelung, Imamism and Mutazilite Theology ,Shiisme Imamite, ed., T. Fahd (Paris ۱۹۷۰), pp.13-29 [repr. In W. Madelung, Religious Schools and Sects in Medieval Islam. London 1985, no.VII]; Martin J. McDermott, The Theology of al-Shaikh al-Mufid 9D.413/۱۰۲۲). Beirut ۱۹۷۸; Sabine Schmidtke, The Theology of al-Allama al-Hilli (d.726/1325), Berlin 1991; Paul Sander, Zwischen Charisma und Rario. Entwicklungen in der fruhen imamitischen Theologie, Berlin 1994; Sabine Schmidtke, Theologie, Philosophie und Mystik im zwolferschiitischen Islam des 9./15. Jahrhrhunderts.
Die Gedankenwelten des Ibn Abi Gumhur al-Ahsai (um 838/1434-35—- nach 906/1501), Leiden 2000.
[عموم آثار کلامی شیخ مفید در مجموعه آثار وی با عنوان مـصنفات الشـیخ المفید ابی عبداللّه محمد بـن مـحمد بن النعمان بن المعلم العکبری البغدادی (قم ۱۹۹۳/۱۴۱۳) به چاپ رسیده است. مهم‌ترین آثار دربردارنده آراء کلامی شریف مرتضی کتاب الذخیره فی علم الکلام، تحقیق سـید احـمد حسینی (قم ۱۴۱۱) و کتاب المـلخص فـی اصول الدین، تحقیق محمد رضا انصاری قمی (تهران ۲۰۰۲/۱۳۸۱) است. عنوان اصلی کتاب الذخیره فی علم الکلام، ذخیره العالم و بصیره المتعلم است. از دیگر شواهد تأثیر کلام ابوالحسین بصری بر عالمان امـامیه، مـجموعه‌ای از رساله‌های کلامیِ کتابت‌شده توسط احمد بن شرف الدین عودی است که آنها را ما بین ۶ شعبان ۷۴۰/ فوریه ۱۳۴۰ و ۲۴ ذی الحجه ۳۱ /۷۴۲ می ۱۳۴۲ کتابت کرده و اینک در کتابخانه بادلیان شهر آکسفورد (نسخه‌های عربی تأثیر f46) باقی‌مانده اسـت. ایـن مجموعه مـشتمل بر متون متعددی از اعضاء این خانواده است که به وضوح تأثیرپذیری از عقاید ابوالحسین بصری را به همراه اجـتناب این خانواده از به‌کارگیری و پذیرش عقاید و اصطلاحات فلسفی نشان می‌دهد. از میان ایـن آثـار، نـظر شرف الدین ابوعبداللّه حسین بن ابی القاسم بن محمد عودی اسدی حلی را می‌توان ذکر کرد که در بـاب عـدم شیئیت معدوم است. در این رساله عقیده بُهشمیه در شیئیت معدوم، رد شده است. برای وصـف تـفصیلی ایـن مجموعه بنگرید به: سید حسین مدرسی طباطبائی، مفاوضه‌ای در شیئیت معدوم، مجله تاریخ و فرهنگ معاصر، سـال هشتم (۱۳۷۲/۱۹۹۴)، ص۸۲ـ۹۱ همچنین چاپ شده در میراث اسلامی ایران، زیر نظر رسول جعفریان (قم ۱۳۷۳/۱۹۹۴)، ج۱، ص۱۵۷ـ۱۷۴٫ خـانم اشمیتکه وعده نگارش مـقاله ای بـا این مشخصات را در باب اهمیت این مجموعه داده است:Sabine Schmidtke, The Doctrinal Views of the Banu al-Awdi (early 8th/14th century). An Analysis of MS Arab. F. 64 (Bodlein Library, Oxford). (Forthcoming). [مترجم]
ابوسهل بن نوبخت (متوفای ۹۲۴/۳۱۱) و حسن بن موسی نوبختی (متوفای بین ۹۱۲ / ۳۰۰ و ۹۲۳ / ۳۱۶) آغاز شده است. از آنجایی که هیچ یک از تألیفات این دو باقی‌نمانده، تعالیم آنها را تـنها از خلال نوشته‌های متأخر امامیه می‌توان گردآوری کرد. نخستین عالم امامی متأثر از معتزله که عموم آثارش باقی مانده، شیخ مفید (متوفای ۱۰۲۳/۴۱۳) است. او نظرات متفاوتی از دیدگاه‌های کلامی استاد حدیث‌گرای خود ابن بابویه (مـتوفای ۹۹۱ /۳۸۱) داشـته و بیش‌تر عقاید ابوالقاسم کعبی بلخی (متوفای ۹۳۱/۳۱۹)، بنیانگذار مکتب بغداد را پذیرفته است. شریف مرتضی (متوفای ۱۰۴۴/۴۳۶)، شاگرد شیخ مفید، بر خلاف او، تعالیم مکتب بصره را پذیرفته است. وی به عنوان شاگرد عبدالجبار بن احـمد هـمدانی (متوفای ۰۲۵٫۱/۴۱۵)، قاضی القضات ری و رهبر مکتب معتزلیِ ابوهاشم جبایی (متوفای ۹۳۳/۳۲۱) مشهور به بُهشمیه، متأثر از تعالیم ابوهاشم بود و با وی تلفیق امامیه و معتزله به صورت نهایی خود رسید. در پایان قرن ششم/ دوازدهـم، عـقیده ابوالحسین بصری (متوفای ۱۰۴۴/۴۳۶) به نحو روزافزونی تفکر امامیه را تحت تأثیر خود قرار داد. نخستین متکلم شناخته شده امامی که عقیده ابوالحسین بصری را پذیرفته، سدید الدین محمود بن علی حمصی رازی (مـتوفای بـعد از ۱۰۲۴ /۶۰۰) اسـت. تعالیم ابوالحسین بصری سرانجام بـه نـحو بـارزی بر تفکر کلامی امامیه تأثیر نهاد. مهم‌ترین نمایندگان این تفکر در قرون بعدی عبارتند از: نصیر الدین طوسی (متوفای ۱۲۷۴/۶۷۲)، میثم بن میثم بـحرانی (مـتوفای ۱۳۰۰/۶۹۹)، عـلامه حلی (متوفای ۱۳۲۵/۷۲۶) و فاضل مقداد سیوری (متوفای ۱۴۲۳/۸۲۶).
نخستین عـالم زیـدی که به نحو بارزی متأثر از معتزله بوده، الهادی الی الحق یحیی بن حسین (متوفای ۹۱۱/۲۹۸)، نوه قاسم بن ابراهیم رَسّی (مـتوفای ۸۶۰/۲۴۶) و بـنیانگذار امـامت زیدیه در یمن است که از عقاید مکتب بغداد البته با اجـتناب از بیان صریح همسوییِ خود با آن، پیروی کرده است.(۱) تعالیم مکتب بغداد از سوی عموم
______________________________
۱٫ برای رواج تفکر اعتزال در میان زیـدیه بـنگرید بـه:
Wilferd Madelung, Der Imam al-Qasim ibn Ibrahim und die Glaubenslehre der Zaiditen (Berlin 1965); see also idem, Zu einigen Werken des Imams Abu Talib an-Natiq bi l-Haqq, Der Islam 63(1986), pp.5-10; idem, Religise Literatur des Islam, Die Zaidiya, Grundriss der arabischen Philologie, Band II: Literaturwissenschaft, Ed., Helmut Gðtje, Wiesbaden 1987, pp.358-363; idem, Zaydiyya in Encyclopaeia of Islam, New edition, vol. 11, pp. 477-481; Ali Muhammad Zayd, Les tendance de la pensee mutazilat au Yemen au Vieme/ ×II eme siecle, Universite de Paris, III, 1986;
معتزله الیمن: دوله الهادی و فکره (بیروت ۱۹۸۱)؛ همو، تیارات معتزله الیمن فی القـرن السـادس الهجری (صنعاء ۱۹۹۷).
[توجه به آراء ابوالحسین بصری و رواج کتاب‌های وی در میان زیدیه پیش از زمان یحیی بن حمزه بـوده اسـت. ایـن مطلب خاصه در باب آثار اصولی ابوالحسین بصری چون کتاب المعتمد فی اصـول الفـقه صـادق است که استاد عبداللّه بن حمزه بن سلیمان، ابوعلی حسن بن محمد بن حـسن بـن مـحمد بن رصاص (متوفای ۵۸۴) ، آثار وی را نزد قاضی جعفر بن احمد بن عبدالسلام مسوری (متوفای ۵۷۴) قـرائت کـرده و خود در آثار اصولی خود چون الفائق فی الاصول به کرات از ابوالحسین بصری نـقل قـول کـرده و در موارد متعددی قول او را مرجح دانسته است. بنگرید به: عبداللّه بن حمزه بن سلیمان، صـفوه الاخـتیار فی اصول الفقه، تحقیق ابراهیم یحیی الدرسی الحمزی و هادی بن حسن بن هـادی حـمزی (صـعده: مرکز اهل البیت(ع) للدراسات الاسلامیه ۲۰۰۲/۱۴۲۳، ص۴۹، ۵۰، ۶۵) و موارد دیگر، مترجم]زیدیان یمنی در قرون بعدی چون فرزند یـحیی، احـمد ناصر (متوفای ۹۳۴/۳۲۲) و امام یمنی حسین المهدی (متوفای ۱۰۱۳/۴۰۴) مورد پذیرش قرار گرفته اسـت. در مـیان زیـدیان نواحی خزر [دیلم و طبرستان]، تعالیم مکتب بصره رواج بیش‌تری داشته است. به خصوص از دو برادر بطاحنی، امـام ابـوالحسین احـمد بن حسین المؤید باللّه (متوفای ۱۰۴۰/۴۱۱) و ابوطالب یحیی بن حسین الناطق بالحق (مـتوفای حـدود ۱۰۳۳/۴۲۴) باید یاد کرد که از شاگردان ابوعبداللّه بصری (متوفای ۹۸۰/۳۶۹) و از حلقه پیروان عبدالجبار در ری بودند. از آنجا که تعالیم بـهشمیه در مـیان زیدیان بعدی متداول باقی ماند، تنها تنی چند از زیدیه، همچون امام المـؤید بـاللّه یحیی بن حمزه (متوفای ۱۳۴۶/۷۴۷ یا ۱۳۴۸/۷۴۹) عقاید ابـوالحسین بـصری را پذیـرفته‌اند.
زیدیان علاوه بر قبول تفکر معتزله، بـه نـحوی نظام‌مند به جمع آوری و کتابت نسخه‌های معتبر معتزلی پرداختند. این کار در قرن چهارم و پنـجم در مـیان زیدیان نواحی خزر و از قرن شـشم بـه بعد در مـیان زیـدیان یـمنی صورت گرفت. امام یمنی احمد بـن سـلیمان، المتوکل علی اللّه (دوره حکومت ۱۱۷۰ / ۵۶۶ ـ ۱۱۳۷ / ۵۳۲) حامی تفکر معتزله، موجب انتقال گسترده کتاب‌های زیدی از نـواحی خـزر به یمن شد. جانشین او، المنصور بـاللّه عبداللّه بن حمزه (دوره حـکومت ۱۲۱۷/۶۱۴ـ۱۱۸۷ / ۵۸۳) کـه او نیز حامی جدیِ معتزله بـود، اشـاعه تفکر معتزله را آن‌گونه که پیش‌تر از سوی زیدیان نواحی خزر مورد پذیرش قرار گـرفته بـود با تأسیس کتابخانه‌ای بزرگ در شـهر مـحل اقـامتش، ظفار به نـام الخـزانه المنصوریه السعیده دنبال نـمود.
بـه شکرانه کتابت و گردآوری متون معتزله از سوی زیدیان، این آثار عموما در یمن باقی‌مانده‌اند. در اوایل ۱۹۵۰ شـمار زیـادی از این نسخه‌ها در طی مأموریت و سفر گـروهی از مـحققان مصری بـه یـمن کـشف شد و از آنها میکروفیلم تـهیه شد.(۱) از میان نسخه‌هایی که میکروفیلمِ آنها تهیه شده، عموما کتاب‌هایی از نمایندگان مکتب بهشمیه از جمله چـهارده مـجلد از بیست مجلد دائره المعارف المغنی فی ابـواب التـوحید و العـدل تـألیف عـبدالجبار همدانی (مجلدات ۴ـ۹، ۱۱ـ۱۷ و ۲۰) اسـت کـه متعاقبا متن آن در قاهره به چاپ رسید.(۲) دیگر نگاشته‌های پیروان بهشمیه نیز در یمن یافت شد؛ از این قـبیل اسـت: شـرح الاصول الخمسه، که تعلیقی است بر کـتاب الاصـول الخـمسه عـبدالجبار تـوسط یـکی از شاگردانش به نام مانکدیم (متوفای ۴۲۵/۱۰۳۴)،(۳) همین‌طور تحریری از کتاب المحیط بالتکلیفِ عبدالجبار توسط شاگرد دیگرش ابن متویه (متوفای ۱۰۳۶/۴۲۹) به نام المجموع فی المحیط بالتکلیف.(۴)
در فاصله زمانیِ پایان قـرن چهارم/ دهم تا دست کم پایان قرن پنجم/ یازدهم، متکلمان یهودی متعددی بوده‌اند که به‌جد از عقاید معتزله بهشمیه متأثر بوده‌اند. در میان
______________________________
۱٫ برای گزارش این هیئت و نتایج آن بنگرید به: گزارش خـلیل یـحیی نامی، البعثه المصریه لتصویر المخطوطات العربیه فی بلاد الیمن (قاهره، ۱۹۵۲)؛ قائمه المخطوطات العربیه المصوره بالمیکروفیلم من الجمهوریه العربیه الیمنیه (قاهره، ۱۳۸۷/۱۹۶۷). برای ارجاعات بیش‌تر بنگرید به:
Geoffrey Roper, World Survey of Islamic Manuscripts III (London 1994), pp. 645ff.
برای تلاش‌های اخیر در جـستجو و فـهرست‌کردن کتابخانه‌های عمومی و شخصی یمن بنگرید به: عبداللّه الحبشی، فهرس مخطوطات بعض المکتبات الخاصه فی الیمن (لندن، ۱۹۹۴)؛ محمد وفامرادی، فهرست الفبایی میکروفیلم‌های تهیه شـده از کـتابخانه جامع صنعاء ، مجله کتابداری و اطـلاع رسـانی (فصلنامه کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، سال دوم، شماره سوم (۱۳۷۸ش/ ۱۹۹۹)، ص۱۲۷ـ۱۷۳؛ حسن انصاری قمی، گزارشی از نسخه‌های خطی یمن، آینه میراث، سال سوم، شماره چهارم (پاییز ۱۳۸۰ش/ ۲۰۰۱)، ص۱۰۵ـ۱۱۱؛ عـبدالسلام بـن عباس الوجیه، مصادر التـراث فـی المکتبات الخاصه فی الیمن (صنعاء ۱۴۲۲/۲۰۰۲)، دو جلد.
۲٫ عبد الجبار الهمدانی، کتاب المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق ابراهیم مدکور و دیگران (قاهره ۱۹۶۱ـ۱۹۶۵). همچنین بنگرید به:
J.R.T.M. Peters, Gods Created Speech. A study in the speculatiwe theology of the Mutazili Qadi l-Qudat Abu l-Hasan Abd al-Jabbar bn Ahmad al-Hamadani. Leiden 1976, pp.25ff.
۳٫ ابوالحسین احمد بن ابی هاشم مانکدیم، شـرح الاصـول الخمسه، تحقیق عبدالکریم عثمان (این کتاب به عنوان تألیف قاضی عبدالجبار همدانی به چاپ رسیده است)، (قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۵).
۴٫ ابن متویه، کتاب المجموع فی المحیط بالتکلیف، جلد اول تحقیق هوبن (J.J.Houben) (بیروت ۱۹۶۵)، جلد دوم تـحقیق هـوبن و دانیل ژیـماره (D.Gimaret)(بیروت ۱۹۸۹)، جلد سوم تحقیق یان پترس (Jan Peters)(بیروت ۱۹۹۹) و جلد چهارم را مارگاریتا همسکرک (Margretha T. Heemskerk) در دست تحقیق دارد.
ربانی‌ها می‌باید به خـصوص از ساموئل بن حوفنی (متوفای ۴۰۳/۱۰۱۳) نام برد و از میان قرائیم، می‌باید به مـهم‌ترین نـماینده آنـها در این سلسله، ابویعقوب یوسف البصیر (یوسف بن آبراهام متوفای حدود ۴۳۱/۱۰۴۰) و شاگردش ابوالفرقان بن الاسد (یشوع بن یـهودا مـتوفای بعد از ۴۵۷/۱۰۶۵) اشاره کرد. همانند زیدیه، متکلمان یهودیِ آن زمان نیز نه تنها رساله‌های اصـیل کـلامی تـالیف کرده‌اند(۱) بلکه حتی نسخه‌های معتبر معتزلی را به نحو گسترده‌ای با الفبای عبری استنساخ کرده‌اند. قـطعاتی از این نسخه‌ها در مجموعه گنیزه بن‌عزرا(۲) و مجموعه آبراهام فرکویچ در سن پطرزبورگ یافت شده اسـت.(۳)
______________________________
۱٫ درباره ساموئل بن حـوفنی بـنگرید به:
David Sklare, Sammuel Ben Hofni and His Cultural World. Text and Studies (Leiden 6991).
برای تألیفات یوسف البصیر بنگرید به:
Georges Vajda (ed. And tr.), Al-Kitab al-Muhtawi de Yusuf al-Basir (Leiden 1985); David Sklare, Yusufal-Basir: Theological Aspects of His Halakhic Works, in: The Jews of Medieval Islam: Community, Society, and Identity. Ed. Daniel Frank (Leiden 1995), pp.249-270; David Sklare (in cooperation with Haggai Ben-Shammai), Judaeo-Arabic Manuscripts in the Firkovitch Collections. The Works of Yusuf al-Basir. A Sample Catalogue. Texts and Studies (Jerusalem 1997).
در باب تالیفات یشوع بن یهودا بنگرید به:
David Sklare and et al, Judaeo-Arabic Manuscripts in the Firkovitch Collections. The Works of Yeshua b. Yehudah. A Sample Catalogue. Texts and Studies (Jerusalem , forthcoming).
همچنین بنگرید به پژوهشی عام درباره این مسئله در نوشته هاگای بن شمای با عنوان:
Jewish Philosophy Kalam, in The History of Jewish Philosophy. Ed. D.H. Frank and O. Leaman (Lobdon/New York 1997), pp. 115-۱۴۸.
۲٫ برای منابع مـعتزلی موجود در مجموعه گنیزه به عنوان مثال بنگرید به:
Georges Vajda, De quelques fragments mutazilites en judeo-arabe. Notice proviso ire, Journal Asiatique 264 (1976), pp.۱-۷; Colin F. Baker and Meira Polliack, Arabic and Judaeo-Arabic Manuscripts in the Cambridge Genizah Collections. Arabic Old Series (T-S Ar. 1a-54). Cambridge 2001, pp.402 (T-S Ar.43.220), 403 (T-S Ar. ۴۳.۲۲۲, T-S Ar.43.224, T-S Ar. 43.233), 404(T-S Ar.43.242), 404-5 (T-S Ar. 43.249), ۴۰۶-۷ (T-S Ar. 43.275), 439 (T-S Ar. 46.121). See also Haggai Ben-Shammai, Medieval History and Religious Thought, The Cambridge Genizah Collections Their Contents and Significance, ed. Stefan C. Reif with the assistance of Shulamit Reif (Cambridge 2002), pp.136-151. [T-S = the Taylor-Schechter Collection of Genizah manuscripts in the Cambridge University Library].
۳٫ تمام منابع گردآمده در این مجموعه را آبراهام فرکویچ (۱۷۸۷ـ۱۸۷۴) در طی سفرش به سوریه، فلسطین و مصر در ۱۸۶۳ـ۱۸۶۵ که وی در آنجا به ویژه از کنیسه‌های یهودیان قرائیمی دیدار کـرده بـود، گردآوری کرده است. برای گزارشی از این مجموعه و اهمیت آن بنگرید به:
Trapani Harviainen, The Cairo Genizot and Other Sources of the Second Firkovich Collection in St. Petersburg, Proceedings of the Twelfth International Congress of the International Society for Masoretic Studies, Ed. E.J. Revell, 1995, pp.25-36; Malachi Beit-Arie, The Accessibility of the Russian Manuscript Collections: New Perspectives for Jewish Studies, Jewish Studies in a New Europe: Proceedinds of the Fifth Congress of Jewish Studies in Copenhagen under the Auspices of the European Association for Jewish Studies, ed., Ulf Haxen (Copenhagen ۱۹۹۸), pp.82-98; Haggai Ben-Shammai, Karaites and the Orient Trends in the Study of Karaites and Karaism [Hebrew] peamim ۸۹ (Autumn 2001), pp.5-18; Zeev Elkin and Menachem Ben-Sasson, Abraham Firkovich and the Cairo Genizas in the Light of His Personal Archive, [Hebrew] Peamim 90( Winter 2002), pp.۵۱-۹۵; Shimon M. Iakerson, Studies Pearls. Treasures of Jewish Culture in Saint-Petersburg (manuscripts, documents, incunabula, ritual objects). St. Petersburg 2003, pp.27-46.
ارجاع به منابع دیگر.
اهمیت مجموعه فرکویچ در خصوص مطالعه معتزله تا به حال چندین بار توسط شماری از محققان مورد اشـاره قـرار گرفته است. در ۱۹۳۵ آندریج جاکولویچ بوریسف وصفی مفصل از سیزده قطعه این مجموعه که جملگی از معتزله هستند، منتشر کرد.(۱) در ۱۹۷۴ هاگای بن شمای در خصوص شناخت برخی مطالب معتزلی باقی‌مانده از قرائیم براساس تـوصیفات دقـیق و موشکافانه بوریسف از سیزده قطعه معتزلی با مقایسه با دیگر قطعات کتابخانه بریتیش میوزیوم نتایج دیگری گرفت.(۲) او نشان داد که قرائیمی‌ها نسخه اصلیِ کتاب المحیط را حفظ کرده‌اند که از آنها تاکنون تـحریر ابـن مـتویه را در اختیار داشته‌ایم. همچنین بن‌شمای بـرخی از قـطعات المـغنی در مجموعه فرکویچ را که در نسخه صنعاء موجود نبوده و بر مبنای آن، این کتاب در قاهره و دهه ۱۹۶۰ منتشرشده، معرفی کرده است.
______________________________
۱٫ Andrej JakovlevicÏ Borisov, Mutazilitskie rukopisi Gosudarstvennoj PublicÏoj Biblioteki v Leningrade, Bibliografija Vostoka 8-9 (1935), pp.69-95; see also idem, Ob otkrytych v Leningrade mutazilitskich rukopisjach I jich znacÏenii dlja istorii musulmanskoj mysli, Akademija Nauk SSSR. Trudy pervoj sessii arabistov 14-۱۷ ijunka 1935 g. (Trudy Institua Vostokovedenija 24), pp.113-125.
دو مقاله پیش‌گفته در اثر زیـر تـجدید چـاپ شده‌اند:
Prawoslavniy Palestinskiy Sbornik 99 (36) (2002), pp.۲۱۹-۲۴۹ and in: The Teaching of the Mutazila. Texts and Studies I-II.Selected and reprinted by Fuat Sezgin in collaboration with Mazen Amawi, Carl Ehrig-Eggert, Eckhard Neubauer (Frankfurt am Main 2000), vol. 2, pp.۱۷-۵۷٫
۲٫ Haggai Ben-Shammai, A note on some Karaite copies of Mutazilite writings, Bulletin of the School of Oriental and African Studies 37 (1974), pp.295-304
[نیز بنگرید به ترجمه فارسی آن با ایـن مـشخصات: هاگای بن شمای، چند نسخه تازه‌یاب معتزلی، ترجمه محمد کاظم رحمتی، آینه پژوهش، سال شانزدهم، شماره اول (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۸۴)، ص۳۷ـ۶۷ مـترجم]عـلی‌رغم غـنای منابع معتزلی موجود که تا به حال در یمن یافت شـده است، نباید از نظر دور داشت که عموم این آثار به یک جریان خاص از معتزله یعنی بهشمیه تعلق دارد. در مقابل، هـیچ مـتنی از مـتفکران معتزلیِ قبل از قاضی عبدالجبار یافت نشده است. در کمال تعجب این مـطلب نـه تنها در باب متون کهن‌تر معتزلی، که در باب آثار بنیانگذار بهشمیه، ابوهاشم جبائی و پدرش ابوعلی (متوفای ۳۰۳/۹۱۶) نیز صـادق اسـت. بـهشمیان بعدی بی‌توجه به معتزله متقدم، به این دو به عنوان مهم‌ترین چهره‌ها اسـتناد کـرده‌اند.(۱) ایـن مطلب درباره گروه‌های رقیب بهشمیه چون اخشیدیه یا مکتب بغداد که ابوالقاسم کعبی بـلخی تـعالیم آنـها را به طور کامل بیان کرده، نیز صادق است؛(۲) گرچه بهشمیه آخرین مکتب نوآور و پرتـحرک مـعتزله نبوده است.
ابوالحسین بصری که خود شاگرد عبدالجبار بود، هم‌زمان فلسفه را نیز فـرا گـرفت. او کـه شاگرد فیلسوف مسیحی ابن سمح (متوفای ۴۱۸/۱۰۲۴) بود،(۳) نظرات کلامی مستقلی را پدید آورد که او را از مکتب ابـوهاشم جـبائی متمایز نمود. علی‌رغم انتقادات بهشمیه و فرق‌نگاران متأخر که گفته‌اند ابوالحسین بصری فلسفه را در پوشـش کـلام بـیان کرده، دیدگاه‌های ابوالحسین بصری رواج یافت و مکتب او در کنار بهشمیه به عنوان مکتبی رقیب باقی ماند. مـثلاً فـخر الدین رازی (متوفای ۶۰۶/۱۲۰۹) تصریح دارد که در روزگار او مکتب‌های ابوالحسین بصری و بهشمیه آخرین مکاتب فـعال مـعتزلی هـستند.(۴)
______________________________
۱٫ در کتابخانه جامع شهر شهاره (یمن) دو برگ از المقالات ابوعلی جبائی باقی مانده است. بنگرید به: عـبدالسلام بـن عـباس الوجیه، مصادر التراث، ج۲، ص۶۱۶٫
۲٫ تنها کتاب ابوالقاسم بلخی که در یمن یافت شده، مـقالات الاسـلامیین است که بخشی از آن را فؤاد سید (فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، تونس ۱۹۷۴، ص۶۳ به بعد) منتشر کرده است.
۳٫ See S.M. Stern, Ibn al-Samh , Journal of the Royal Asiatic Society (۱۹۵۶), pp.۳۱-۴۴; see also Wilferd Madelung, Abu l-Husayn al-Basri, Encyclopaedia of Islam. New Edition. Supplement Fascicules 1-2, p. 25;
مـسعود جـلالی مقدم، ابوالحسین بصری، دائره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی هـمین (تـهران ۱۳۷۴ش/ ۱۹۹۶)، جلد ۵، ص۳۶۸؛ دانیل ژیماره (در مدخل ابوالحسین بصری، دانـشنامه ایـرانیکا، ج۱، ص۳۲۴) گـفته استرن را در معرفی ابوالحسین با فردی به هـمین نـام از شاگردان ابن سمح بسیار مشکوک دانسته است. ژیماره همچنین این‌که مؤلفان پس از بصری چـون فـخر الدین رازی (متوفای ۱۲۰۹/۶۰۶)، شهرستانی (متوفای ۱۱۵۳/۵۴۸) و ابـن قـفطی (متوفای ۱۲۴۸/۶۴۶) ابـوالحسین بـصری را مـتأثر از مفاهیم فلاسفه، و ناخشنود از کلام دانسته‌اند اغـراق آمـیز خوانده است.
۴٫ فخرالدین الرازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، تحقیق طه عبدالروؤف سعد و مـصطفی الهـواری (قاهره ۱۹۷۸/۱۳۹۸)، ص۴۲.
تفکر ابوالحسین بصری خاصه از اواخـر قرن ششم به بـعد در مـیان امامیه نیز رواج یافت. بـا ایـن حال به رغم نقل‌قول‌هایی پراکنده از آثار گمشده ابوالحسین بصری در کتاب‌های متأخر امامی، بـاید بـا احتیاط در بازسازی افکار او از نقل‌قول‌های امـامیان بـهره گـرفت،(۱) خاصه به دلیـل تـأثیر فخر رازی که تألیفاتش بـه جـدّ مورد توجه شیعیان بوده است. ویژگی کلام رازی این است که او گاهی مفاهیم کلامی ابـوالحسین بـصری را با تعبیر و تفسیری خاص در حمایت از نـظرات اشـعری به کـار بـرده اسـت. دیگر آنکه متأثر از سـنت فلسفی، رازی همچنین گاهی اصطلاحات فلسفی را برای بیان نظراتش به کار برده که مستقیما مبتنی بـر دیـدگاه‌های ابوالحسین بصری است.
تفکر ابوالحسین بـصری تـأثیر کـمتری بـر زیـدیه داشته است و تـنها زیـدیان معدودی چون امام المؤید باللّه یحیی بن‌حمزه اندیشه‌های او را پذیرفته‌اند.(۲) با این حال آنها با تفکر
______________________________
۱٫ بـه عـنوان مـثال بنگرید به: سدید الدین محمود بن عـلی الحـمصی الرازیـ، المـنقذ مـن التـقلید و المرشد الی التوحید، دو جلد، با مقدمه محمد هادی یوسفی غروی (قم ۱۴۱۲/۱۹۹۱) که به کتاب تصفح الادله ابوالحسین بصری (ج ۱، ص۶۳) و اثر دیگرش، کتاب الغرر (ج ۱، ص۲۰۳) اشاره کرده و از کتاب اخیر نقلی نـیز آورده است (ج ۱، ص ۵۰۴ـ۵۰۵). همچنین بنگرید به: المنقذ، ج۱، ص۳۲۴ به بعد، ۳۲۷، ۴۳۴، ج۲، ص۵، ۲۴، ۸۷، ۱۰۵ـ۱۰۶، ۱۴۴، ۲۱۴، ۲۱۷، ۲۸۲ـ۲۸۳، ۳۳۹ـ۳۴۱ که سدیدالدین رازی از نگاشته‌های ابوالحسین بصری بدون ذکر عناوین آنها نقل قول کرده است. حمصی همچنین از رساله ابوالحسین بصری در مسئله کرامات (المنقذ، ج۱، ص۴۰۱) نقل قـولی آورده اسـت. برای بحثی از منابع سدید الدین رازی همچنین بنگرید به:
M. Cook, Commanding the Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought (Cambridge 2000), pp.219-221.(این کتاب به فارسی ترجمه شده است)
کتاب دیگری از عالمی امامی که ظاهرا در آغاز قرن هفتم / سیزدهم تالیف شده و بـه وضـوح متأثر از حمصی است، اثر مجهول المؤلف خلاصه النظر است که در یک نسخه خطی (کتابخانه ملی پاریس ، شماره ۱۲۵۲) باقی مانده است. متن تصحیح شـده ایـن نسخه به کوشش همین قـلم و بـا همکاری حسن انصاری قمی منتشر شده است. بنگرید به: خلاصه النظر، از مؤلفی شیعی و معتزلی (زنده در قرن ششم و اوائل قرن هفتم)، تحقیق و مقدمه زابینه اشمیتکه و حـسن انـصاری (تهران: مؤسسه پژوهشی حـکمت و فـلسفه ایران ۱۳۸۵ش).
۲٫ نسخه خطی شرقی به شماره ۲۵۸۷ در کتابخانه لیدن حاوی بخش مجهول المؤلفی از کتابی کلامی از زیدیه با عنوان الشامل لحقائق الادله العقلیه و وصول المسائل الدینیه است. مایکل کوک در تک نگاری‌اش در باب امـر بـه معروف و نهی از منکر (کمبریج ۲۰۰۰)، ص۲۱۸، پانویس ۱۱۵ متذکر شده که این بخش در حقیقت بخش اخیر و پایانی کتاب الشامل لحقائق الادله و اصول المسائل الدنیویه (بر اساس عنوان این کتاب که از سوی عبداللّه محمد الحـبشی ارایـه شده اسـت، مصادر الفکر الاسلامی فی الیمن، صیدون ـ بیروت ۱۹۸۸، ص۶۳۰، شماره ۳۱ و احمد حسینی، مؤلفات الزیدیه، قم ۱۴۱۳، ج۲، ص۱۲۲، شماره ۱۸۴۸) است. از کتاب الشـامل، نسخه‌های خطی دیگری در کتابخانه‌های یمن موجود است. بنگرید به: عبدالسلام بـن عـباس الوجـیه، مصادر التراث فی المکتبات الخاصه فی الیمن (صنعاء، ۱۴۲۲/۲۰۰۲)، ج۱، ص۲۵۶، ۴۷۷، ج۲، ص۱۱۷٫ بخش دوم کتاب تمهید فی مسائل العدل و التوحید در کتابخانه عـبداللّه بـن محمد بن حسین غمضان موجود است. بنگرید به: عبداللّه محمد الحبشی، فهرس مـخطوطات بـعض المـکتبات الخاصه فی الیمن (لندن ۱۹۹۴)، ص۲۵۶٫ دیگر مؤلف زیدی که با کتاب ابوالحسین بصری آشنا بوده و او را سـتوده، ابوالقاسم بستی (اواخر قرن چهارم / دهم و اوایل قرن پنجم / یازدهم) است. بنگرید بـه کتاب وی البحث عـن ادله التـکفیر و التفسیق، تحقیق ویلفرد مادلونگ و زابینه اشمیتکه (تهران ۱۳۸۲ش/۲۰۰۳).
او آشنا بوده و نسخه‌های چندی از تألیفات هواداران او را استنساخ کرده‌اند.(۱) بخش‌هایی از این کتاب‌ها در یمن باقی مانده که تا کنون مهم‌ترین منابع آگاهی ما از عقاید کلامی ابـوالحسین بصری را تشکیل داده‌اند. به ویژه باید از بخش‌های باقی‌مانده از کتاب المعتمد فی اصول الدین و اثر کوتاه، اما کامل الفائق فی اصول الدین تألیف پیرو ابوالحسین بصری، رکن الدین محمود بن ملاحمی خـوارزمی (مـتوفای ۱۱۴۱/۵۳۶) یاد کرد که نسخه‌های خطی آنها در کتابخانه جامع کبیر صنعاء یافت شده است.(۲)
همچنین باید از اثر مختصری در اصول دین تألیف جار اللّه زمخشری (متوفای ۵۳۸/۱۱۴۴) یاد کرد که به روشنی تحت تـأثیر ابـن‌ملاحمی بوده و اثرش المنهاج فی اصول الدین در قالب سه نسخه خطی در یمن باقی مانده است.(۳) با این حال در یمن (یا هیچ
______________________________
۱٫ برای آراء ابوالحسین بصری مورد اشاره و ارجاع مؤلف زیدی، عـبداللّه بـن زید العنسی (متوفای ۱۱۲۶/۶۶۷) در کتاب المحجه البیضاء (تالیف شده در ۶۴۰/۱۲۴۲) که از آن دست کم دو نسخه خطی (مونیخ، گلاسر ۱۴۸ و مکتبه آل الوزیر صنعاء) باقی مانده است، بنگرید به: الحبشی، فهرس، ص۴۸: عبدالسلام بن عباس الوجـیه، مـصادر التـراث، ج۲، ص۳۸۵ و قاسم بن احمد محلی (حـدود قـرن هـشتم/ چهاردهم) در تعلیق علی شرح الامام المشهور بمانکدیم (نسخه خطی میلان آمبروزیانا F291) قرار گرفته است.
۲٫ ابن ملاحمی، المعتمد فی اصول الدین (ویـلفرد مـادلونگ و مـارتین مکدرموت بخش‌های موجود از این کتاب را منتشر کرده‌اند: لنـدن ۱۹۹۱)؛ هـمو، الفائق فی اصول الدین، نسخه خطی صنعاء، جامع کبیر، علم کلام، شماره ۵۳٫ تصحیحی از متن اخیر را ویلفرد مادلونگ و مارتین مـکدرموت بـه زودیـ منتشر خواهند کرد. خارج از یمن، متون مهم دیگری از پیروان بـعدی ابوالحسین بصری باقی مانده است، چون الکامل فی الاستقصاء فیما بلغنا من کلام القدماء تألیف تقی الدین البـحرانی (یـا النـجرانی) که جز اسم چیز دیگری از او نمی‌دانیم و تألیفی نظام‌مند از عقاید بهشمیه و ابـوالحسین بـصری است. الکامل بین ۵۳۶/۱۱۴۱ و ۶۷۵/۱۲۷۶ـ۱۲۷۷ تألیف شده و در یک نسخه خطیِ منحصر به فرد (لیدن، نسخه‌های شرقی، شماره ۴۸۷) بـاقی مـانده اسـت. آخرین مالک این نسخه لوینوس وارنر (Levinus Warner) (1619ـ۱۶۶۵) ساکنِ استانبول بوده است (این اطـلاع را مـرهون لطـف یان یوست ویتکام (Jan Just Witkam)هستم)؛ تقی الدین البحرانی (یا النجرانی)، الکامل فی الاستقصاء فیما بـلغنا مـن کـلام القدماء، تحقیق السید محمد الشاهد (قاهره ۱۴۲۰/۱۹۹۹). اخیرا اثر دیگر ابن ملاحمی، تحفه المتکلمین فـی الرد عـلی الفلاسفه که گمان بود از بین رفته توسط محقق ایرانی حسن انصاری قمی در هـند یـافت شـده است. بنگرید به: حسن انصاری قمی، کتابی تازه‌یاب در نقد فلسفه: پیدا شدن کتاب تـحفه المـتکلمین ابن ملاحمی، نشر دانش، سال هجدهم، شماره سوم (۲۰۰۱)، ص۳۱ـ۳۲٫ درباره محل نگهداری فعلی نـسخه بـنگرید بـه: محمد کاظم رحمتی، نگاهی به مکتب متأخر معتزله، هفت آسمان، سا ل سوم، شماره ۹ـ۱۰ (بهار، تـابستان ۱۳۸۰/۲۰۰۱)، ص۸۷، پانـویس ۴٫
۳٫ زابینه اشمیتکه، تصحیح مجددی از المنهاج فی اصول الدین زمخشری، معارف، سال بـیستم، شـماره سـوم (۱۳۸۲ش / ۲۰۰۴)، ص۱۰۷ـ۱۴۸٫
جای دیگری از عالم اسلامی) هیچ یک از تألیفات کلامی ابوالحسین بصری یافت نشده است؛ حتی بـه نـوشته‌هایی از مـعاصران مخالف او دست نیافته‌ایم که بتواند از آنچه بین طرفداران بهشمیه از یک سو و پیـروان او از سـوی دیگر بوده، پرده بردارد.
* * *
بر اساس مطالعات اولیه و گفته‌های محققانی چون بوریسف، بن شمای و دیوید اسکلر دربـاره قـطعات متون معتزلی در ضمن مجموعه فرکویچ، به وضوح مشخص شده است که قـرائیم تـقریبا به صورت انحصاری تحت تأثیر تفکر بـهشمیه بـوده‌اند و عـموما عالمان قرائیم به استنساخ آثار کلامی بـهمشیه هـمت می‌گماشته‌اند. پیش از این هیچ شواهدی در این باب که قرائیم با تألیفات و تفکر ابـوالحسین بـصری آشنا بوده‌اند، به دست نـیامده بـود.
اخیرا شـماری از مـتون بـه دست‌آمده‌ای که نشان می‌دهد قرائیم بـا تـفکر و تألیفات ابوالحسین بصری آشنا بوده‌اند، در مجموعه آبراهام فرکویچ در سن پطرزبورگ (سه بـخش مـطول از مفصل‌ترین اثر کلامی ابوالحسین بصری، یـعنی کتاب تصفح الادله که یـک قـرائیمی معتزلی آن را استنساخ کرده)، کـشف شـده است. همچنین بخش‌های مهمی از ردیه کلامی بر برهان وجود خدا ابوالحسین بصری بـه دسـت آمده است.(۱)
هم‌قطاران و هم‌عصران ابـوالحسین بـصری بـه دلیل انتقاداتش از تـعالیم مـتداول معتزله، از او بی‌زاری جستند. دو نـسل پس از ابـوالحسین بصری، حاکم جُشَمی (متوفای ۴۹۴/۱۱۰۱) ادامه‌دهنده کتاب طبقات المعتزله عبدالجبار، گزارش داده که ابوالحسین بـصری بـه دلیل اشتغالش به فلسفه و به خـاطر بـه‌کارگیری استدلال‌هایی کـه هـم‌قطاران مـعتزلی‌آنها را نادرست می‌دانسته‌اند، خود را در مـعرض‌بی‌حرمتی قرار داده‌است.(۲) بااین
______________________________
۱٫ در زمستان ۲۰۰۲ـ۲۰۰۳ ویلفرد مادلونگ و نگارنده هر دو به همراه یک گروه پژوهشی در مؤسسه تـحقیقات عـالی دانشگاه عبری بیت المقدس حضور داشـته‌ایم. در حـالی کـه در بـاب مـسائل دیگری به تـحقیق مـشغول بودیم، فرصتی پیش آمد تا منابع غنی مجموعه فرکویچ، نسخه‌های یهودی ـ عربی‌ای را که میکروفیلم‌های آن در مرکز مـلی یـهود و کـتابخانه دانشگاه (JNUL = Jewish National and University Library) موجود است، مورد بررسی قرار دهـیم. بـا یـاری و هـمکاری دیـوید اسـکلر توانستیم اکثر متون وصف شده در این مقاله را در بین آنها بیابیم. در آگوست ۲۰۰۳ نگارنده نسخه‌های عربی موجود در مجموعه فرکویچ در کتابخانه ملی روسیه در سن پطرزبورگ را که با حروف عربی کـتابت شده‌اند بررسی کرد که میکروفیلمی از آنها در مرکز ملی یهود و کتابخانه دانشگاه موجود نبود.
۲٫ ابن المرتضی، طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه دیولد والزر (ویسبادن ۱۹۶۱)، ص۱۱۹٫
حال، منابع متأخر مطالبی درباره نکات خاصی در نقد ابـوالحسین بـصری که چنین واکنش تندی را برانگیخت، ارائه نمی‌دهند. ردیه جدلی در باب برهان وجود خدا از ابوالحسین بصری که بخشی‌از آن در نسخه‌ای‌از مجموعه فرکویچ باقی‌مانده است، پرتوی‌تازه بر این منازعات کهن می‌افکند.(۱) از مـؤلف ایـن رساله که با حروف عبری کتابت شده و عنوان آن دانسته نیست، در متن رساله یادی نشده است، اما به اطمینان می‌توان این فرد را یوسف البـصیر دانـست. البصیر که خود حامی پرشـور عـقاید کلامیِ بهشمیه بود، از استدلال سنتیِ معتزله در باب وجود خدا، به عنوان خالق جهان، بر ضد انتقاد ابوالحسین بصری دفاع کرده و ضمن ردّ استدلال بصری تـاکید کـرده که این برهان پوچ و بـی‌ثمر اسـت.(۲)
با این حال یوسف البصیر به روشنی نبردی شکست‌خورده قرائیم را بر ضد عقیده ابوالحسین بصری دنبال می‌کرده است. از شواهد این ادعا، وجود سه قطعه از مفصل‌ترین اثر بصری در کلام، کتاب تـصفح الادله اسـت که در مجموعه فرکویچ یافت شده است. دو قطعه از این مجموعه بدون شناخت آن توسط بوریسف معرفی شده‌اند.(۳)
______________________________
۱٫ فرکویج (۲) (Yevr-Arab. I 3118) نگارنده و ویلفرد مادلونگ تصحیح انتقادی از بخش‌های موجود این رساله را آماده کرده‌اند که به زودی مـنتشر خـواهد شد.
۲٫ نـقش مهم ابوالحسین بصری در انتقاد از دلائل کهن کلامیِ نظرش در باب اَعراض و برهان، مبتنی بر نظریه‌ای است که در سنت تـحقیقی به «استدلال علی الشاهد بالغائب» شهرت یافته است. هربرت دیویدسون در بـررسی خـود بـا عنوان براهین قدم عالم و وجود خدا در سنت میانه فلسفه اسلامی و یهودی (آکسفورد، ۱۹۸۷) از عقیده ابوالحسین بصری آگاه نـبوده و تـحولات انتقادی از سوی وی را به متکلمان متأخر اشعری، یعنی جوینی و فخر رازی نسبت داده است.
Herbert A. Davidson, Proofs for Eternity, Creation and Existence of God in Medieval Islamic and Jewish Philosophy, (Oxford 1987).
هـمچنین بـنگرید بـه:
Wilferd Madelung, Abu l-Husayn al-Basri””s Proof of the Existence of God, in: Arabic Philosophy for the Many to the One. Essays in Celebration of Richard M. Frank, Ed. James Montgomery (Leuven 2006), pp.273-280.
۳٫ A Ya Borisov, The Mutazilite Manuscripts of the State Public Library in Leningrad, [Russian] Biblioteka Vostoka 8-9 (1935), pp.85-86 no.5 (II Firk. Yevr.-Arab. I 4814), pp.94-95 no.۱۳ which is now II Firk. Arab. 103).
ویلفرد مادلونگ و نگارنده تصحیح انتقادی بخش‌های موجود از تصفح الادله را با این مشخصات منتشر کرده‌ایم:
Abu l-Husayn al-Basri: Tasaffuh al-adilla. The extant parts, introduced and edited by Wilferd Madelung and Sabine Schmidtke, Wiesbaden, 2006.
فرکویچ (۲): نـسخه‌های عربی ۶۵۵ با حروف عربی کتابت شده و مشتمل بر ۷۱ برگ است که در هر صـفحه، ۱۴ تا ۱۶ سطر کتابت شـده اسـت. در صفحه عنوانِ این قطعه چنین آمده است: «الجزء الثالث من کتاب تصفح الادله تصنیف الشیخ ابی‌الحسین البصری رحمه اللّه» و نوشته که موقوفه زاهدانه یاشار، فرزند بزرگوار (الفضل) التستری و نوادگان او است و هر کـه این نسخه را بفروشد یا از وضعیت وقف خارج کند، مورد لعن خواهد بود. زیر عنوان پایان نسخه، ترجمه دقیق و خوانایی از عنوان نسخه به عبری آمده است. شخصی که در اینجا از او یادشده، احتمالاً سـهل بـن فضل تستری، قرائیمیِ مشهور و متکلم برجسته نیمه دوم قرن پنجم / یازدهم است که ظاهرا به اندیشه ابوالحسین بصری علاقه‌مند بوده است. این را می‌توان فرض کرد که این نسخه را در روزگار حیات او کـتابت کـرده‌اند. دیدگاه‌های کلامی تستری تا به حال به‌تفصیل مورد بررسی قرار نگرفته است. با این حال می‌توان گفت که وی در بررسی انتقادیِ مابعدالطبیعه ارسطو (التحریر لکتاب ارسطو فی مابعدالطبیعه) که مـنتخباتی از آن بـه صورت خطی در کتابخانه بریتیش میوزیوم(۱) و مجموعه فرکویچ(۲) باقی مانده، از عقیده معتزله در باب توحید و عدل و این‌که خداوند فاعل مختار است و این‌که حدوث زمانی عالم به نفع این تئوری ارسطوست کـه خـداوند عـلت موجبه عالَم غیر مُحْدَث اسـت، دفـاع کـرده. همچنین برخلاف دیدگاه ارسطو در تفکیک وجود و ماهیت، او به تفصیل استدلال کرده که ماهیت و وجود قابل تفکیک نیستند و وجود زائد بر ماهیت نـیست. تـفکیک تـستری بازتاب‌دهنده مفاهیم و اصطلاحات مکتب ابوالحسین‌بصری ـ نه مکتب بـهشمیان ـ اسـت.
این نسخه مشتمل بر اوراقی تک‌برگی است (برگ‌های ۲۵، ۳۶، ۶۱، ۶۲، ۶۳) ؛ برگ‌های دوبرگی (برگ‌های ۳۴ـ۳۵، ۴۵ـ۴۶) و مجموعه‌های شش‌برگی (برگ‌های ۵۲ـ۴۷) و هشت‌برگی (برگ‌های ۸ـ۱، ۱۶ـ۹، ۲۴ـ۱۷، ۳۳ـ۲۶، ۴۴ـ۳۷، ۶۰ـ۵۳، ۷۱ـ۶۴) است و در هفت مـورد عـنوانی بـرای بحث آمده که بر این دلالت دارد که موضوعات مورد بحثِ ایـن قطعات اساسا متعلق به بحث صفات علم و قدرت خداوند است. گسست‌ها و افتادگی‌های متن و رئوس مطالب ذکر شده در این قـطعات بـه تـرتیب زیر است:
______________________________
۱٫ Or.2572, ff.20-۶۷; see G. Margoliouth, Catalogue of the Hebrew and Samaritan Manuscripts in the British Museum, Part ۳, London 1915, pp.199-202, no.۸۹۶.
۲٫ II Firk. Arab. ۶۳۰, ff.8b-12b.
باب فی حکایه مذهب شیخنا ابی هذیل فی العـلم
بـاب الدلاله علی ان اللّه عزو جل لم یزل قادرا
باب الدلاله علی ان اللّه عزوجل عالم حی فیما لم یزل
گـسست در تـداوم مـطلب پس از برگ ۸٫
گسست در تداوم مطلب پس از برگ ۱۶٫
باب فی ان العالم لذاته لا یجوز ان یـعلم بـعلم مـحدث
گسست در تداوم مطلب پس از برگ ۲۴٫
گسست در تداوم مطلب پس از برگ ۲۵٫
گسست در تداوم مطلب پس از برگ ۳۰.
بـاب القـول بـان اللّه عزوجل قادر علی القبیح
گسست در تداوم مطلب پس از برگ ۳۵٫
باب القول فی ان اللّه عزوجل عالم بـکل مـعلوم
باب الدلاله علی ان اللّه عزوجل قادر علی کل جنس من المقدورات و من کل جنس عـلی مـا لا نـهایه
گسست در تداوم مطلب پس از برگ ۴۴٫
گسست در تداوم مطلب پس از برگ ۴۶٫
گسست در تداوم مطلب پس از برگ ۵۲٫
باب القـول فـی وصف القدیم عزوجل بالقدره علی مقدور غیره
گسست در تداوم مطلب پس از برگ ۶۰٫
باب القـول فـی ان اللّه عـزوجل قادر علی ما علم انه لا یفعله و علی ما اخبر انه لا یفعله
گسست در تداوم مطلب پس از بـرگ ۶۱٫
گـسست در تداوم مطلب پس از برگ ۶۲٫
گسست در تداوم مطلب پس از برگ ۶۳.
قطعات این بخش را که مـی‌تواند یـک مـتن پیوسته و متوالی را تشکیل دهد، می‌توان این‌گونه منظم کرد: برگ‌های ۶۱، ۶۰ـ۵۳، ۶۲ و برگ‌های ۳۵ـ۳۱، ۱۶ـ۹، ۲۵، ۷۱ـ۶۴ و برگ‌های ۸ـ۱، ۶۳ب، ۶۳ الف، ۳۶، ۴۴ـ۳۷، ۴۶ـ۴۵، ۳۰ـ۲۶٫
فرکویچ (Yevr.-Arab. I 4814) به حروف عـبری کـتابت شـده و مشتمل بر ۷۱ برگ است
(ابعاد ۱۴۱۸ سانتی متر) و تعداد سطور در هر صفحه ۱۸ سـطر اسـت. بخشی از نسخه مشتمل بر برگ‌های تک‌برگی است (برگ‌های ۱، ۱۰، ۳۹)، بخشی مشتمل بر برگ‌های هشت برگی یا ده بـرگی اسـت (برگ‌های ۲ـ۹ (هشت برگی)، برگ‌های ۱۱ـ۲۰ (ده برگی)، برگ‌های ۲۱ـ۲۸ (هشت‌برگی)، برگ‌های ۳۰ـ۳۷ (هشت‌برگی)، برگ‌های ۳۸ـ۴۷ (ده‌برگی)، بـرگ‌های ۴۸ـ۵۵ (هـشت برگی)، برگ‌های ۵۶ـ۶۳ (هشت برگی)، برگ‌های ۶۴ـ۷۱ (هشت بـرگی). در ایـن قـطعه هیچ بحثی دارای عنوان نیست، افتادگی و گسستِ مـتن در پایـان هر برگی تقریبا مشهود است، یعنی برگ‌های ۹، ۲۰، ۲۹، ۳۷، ۴۷، ۵۵، ۶۳٫ قطعات این قسمت را که یک مـتن پیـوسته را تشکیل می‌دهد، می‌توان چنین مـنظم کـرد: برگ‌های ۱۱ـ۲۰، ۳۸ـ۴۷ و بـرگ‌های ۱ـ۹، ۱۰ب، ۱۰الف، ۲۹، ۵۶ـ۶۳٫
فـرکویچ (۲) . عـربی ۱۰۳ که با حروف عربی و با خـطی مـتفاوت از نسخه فرکویچ (۲) عربی ۶۵۵ کتابت شده است. این قطعه مشتمل بر ۱۴۷ برگ اسـت (در ابـعاد ۱۲×۹ و ۱۶ سانتی‌متر)، تعداد سطور در هر صفحه بـین ۱۷ تا ۱۹ سطر است. دوازده بـحث از آن دارای عـنوان است. نسخه به شدت آسـیب دیـده و عملاً هیچ یک از برگ‌ها به دلیل آسیب‌دیدگیِ حواشی در اثر کرم‌خوردگی شدید به صـورت کـامل باقی نمانده است. در دهه ۱۹۸۰ ایـن نـسخه تـحت شرایط خاص نـگهداری قـرار گرفته با این حـال مـشخص شده است که خواندن نسخه باعث آسیب زدن به آن خواهد شد. این نسخه مشتمل بـر بـخش‌های تک برگی (برگ‌های ۳۵، ۳۶، ۳۷، ۴۴، ۶۶، ۶۷، ۹۱، ۹۲، ۱۱۱، ۱۱۲، ۱۲۳، ۱۳۶، ۱۳۷)، دو برگی (برگ‌های ۱۰ـ۹)، هـمچنین شـش‌برگی (برگ‌های ۸ـ۱، ۴۳ـ۳۸)، هـشت بـرگی (بـرگ‌های ۹۳ـ۱۰۰)، ده برگی برگ‌های ۴۶ـ۵۵، ۵۶ـ۶۵، ۶۸ـ۷۸ [که بـرگی مجزا نیز همراه آن است]، ۱۰۱ـ۱۱۰، ۱۱۳ـ۱۲۲، ۱۳۸ـ۱۴۷) و دوازده‌برگی برگ‌های ۲۲ـ۱۱، ۳۴ـ۲۳، ۹۰ـ۷۹، ۱۳۵ـ۱۲۴) است. همانند قطعات دو نسخه دیگر، در پایان بخش‌های مرتبط بـا یـکدیگرِ نسخه نیز در ادامه، افتادگی و گسست وجـود دارد و در هـیچ مـوردی ادامـه مـتن تا آنجا کـه وضـعیت دشوار فعلی نسخه اجازه بررسی می‌دهد، نیامده است. نسخه احتمالاً برای نویسنده مشهور قرائیمیِ قرن پنـجم قـمری، ابـوالحسن علی بن سلیمان مقدسی که به عـلاوه آثـار دیـگرش، شـرحی بـر سـفر پیدایش نگاشته، کتابت شده است. وی روابط نزدیکی با خاندان تستری داشته است.(۱) دست‌نگاشته فرکویچ (۲)
______________________________
۱٫ Solomon Leon Skoss, The Arabic Commentary of Ali ben Suleiman the Karaite on the Book of Genesis. Edited from Unique Manuscripts and Provided With Critical Notes and an Introduction, Philadelphia, 1928.
علاوه بر این کتاب، علی بن سلیمان نسخه‌های معتزلی متعددی را کتابت کـرده و خود شروح متعددی بر نگاشته‌های اولیه معتزلیان تالیف کرده است. بنگرید به:
A. Ya. Borisov, The time and place of the life of the Karaite author Ali b. Sulayman, [Russian], Palestinskij Sbornik 9 (1962), pp. 109-114.
عربی ۱۰۳ بسیار شبیهِ قطعه فرکویچ (۲) عربی ۱۱۱ است که در انجام آن نام علی بن سلیمان آمده است.(۱) دیگر آنکه ایـن دسـت نوشته در برگ‌های کوچک، کتابت‌شده که مشخصه علی بن‌سلیمان است.
اغلب بخش‌های تصفح الادله موجود در نسخه فرکویچ (۲) (Yevr.-Arab. I 4814) در نسخه فرکویچ (۲) عربی ۱۰۳ نیز موجود است. عموم نواقص فرکویچ (۲) (Yevr.-Arab. I 4814) با مطالبی که در فرکویچ (۲) عـربی ۱۰۳ آمـده قابل تکمیل بود. تفاوت‌اندک بین عبارت‌های دو نسخه خطی، متضمن این نکته است که آنها با تفاوت‌اندکی تحریرهایی از یک متن هستند. فرکویچ (۲) عربی ۱۰۳ هـمچنین اضـافاتی دارد که بدیلی در نسخه فرکویچ (۲) (Yevr.-Arab. I 4814)نـدارد.
فـرکویچ (۲) (عربی)۱۰۳ فرکویچ (۲) (Yevr.-Arab. I 4814)
۳۲b:1-36a (36a preceded by 36b)48-53b:7
۳۹b:2-45b:1230-37
۴۶a-۵۰b:1022a:7-28
۵۱a:15-55b11-17a
۵۶b:40-63a:1138-47
۸۴b:16-89a:1564-۷۱
۱۲۳b:13-130b:181-10
۱۳۱b:5-135b56-62b:11
تنها در یک مورد عبارتی بین فرکویچ (۲) عربی ۱۰۳ با فرکویچ ۲ (Yevr.-Arab. I) 4814) و فرکویچ عربی ۶۵۵ مشترک است. فرکویچ عربی ۱۰۳، برگ ۱۰۰ب برابر با پایان سطر دوازدهم بـرگ، هـمان عبارتِ آمده در فرکویچ (۲) عـربی ۶۵۵، بـرگ ۱ب را دارد.
______________________________
۱٫ بنگرید به زابینه اشمیتکه، نسخه‌ای کهن از کتاب الذخیره شریف مرتضی (تاریخ کتابت ۴۷۲ق)، معارف، دوره بیستم، شماره ۲ (مرداد، آبان ۱۳۸۲/۲۰۰۳)، ص۸۴ـ۶۹.
گسست در تداوم متن و رئوس مطالبِ ذکر شده در فرکویچ (۲) عربی ۱۰۳ به قرار زیر است:
گـسست در تـداوم متن پس از برگ ۸٫
باب فی […] الباقی هو المستمر[…]
باب الکلام فی المائیه
گسست در تداوم متن پس از برگ ۱۰٫
گسست در تداوم متن پس از برگ ۲۲.
گسست در تداوم متن پس از برگ ۳۴٫
گسست در تداوم متن پس از برگ ۳۵٫
گسست در تـداوم مـتن پس از بـرگ ۳۶.
گسست در تداوم متن پس از برگ ۳۷٫
گسست در تداوم متن پس از برگ ۴۳٫
باب فی ذکر شبههم[…]
گسست در تداوم متن پس از برگ ۵۵.
گـسست در تداوم متن پس از برگ ۶۵.
گسست در تداوم متن پس از برگ ۶۶٫
گسست در تداوم متن پس از بـرگ۶۷.
گـسست در تـداوم متن پس از برگ ۷۸٫
گسست در تداوم متن پس از برگ ۹۰٫
گسست در تداوم متن پس از برگ ۹۲٫
باب فی حکایه مذهب شیخنا ابـی الهـذیل فی العلم
گسست در تداوم متن پس از برگ ۱۰۰.
باب فی ذکر ما احتج به مـثبتوا الاحـوال
بـاب فی شبه النافین للاحوال
گسست در تداوم متن پس از برگ ۱۱۰٫
گسست در تداوم متن پس از برگ ۱۱۱٫
باب فی تـعلیل کونه عزوجل قادرا [عالما] حیا
گسست در تداوم متن پس از برگ ۱۱۲٫
باب فی تعلیل کـونه موجودا قدیما] و باقیا] و مـدرکا
بـاب فی انه عزوجل یستحق کونه عالما قادرا حیا لذاته لا لمعانی
گسست در تداوم متن پس از برگ ۱۲۲٫
گسست در تداوم متن پس از برگ ۱۲۳٫
گسست در تداوم متن پس از برگ ۱۳۵٫
باب فی الدلاله علی انه عزوجل استحق صفاته لا لمعانی مـعدومه
گسست در تداوم متن پس از برگ ۱۳۶٫
باب فی الدلاله علی ان القدیم عزوجل لا یجوز ان یکون قادرا عالما حیا بمعان محدثه
گسست در تداوم متن پس از برگ ۱۳۷٫
باب الدلاله علی ان اللّه عزوجل قادر عالم حی لا لمعان قدیمه
* * *
بخش‌های موجود از نـقل قـول‌های ابن ملاحمی از کتاب تصفح الادله ابوالحسین بصری در کتاب المعتمد فی اصول الدین که وی با نیت و قصد اختصار و تکمیل و روزآمدکردن، آنها را از کتاب تصفح الادله نقل کرده،(۱) فصلی دارد که نظیر آن فصل در تصفح الادله به صـورت کـامل در فرکویچ (۲) عربی ۶۵۵ آمده است. این بحث موضوع قدرت خداوند بر آنچه نسبت به انجام‌نشدنِ آن علم دارد و بر آنچه به انجام‌نشدنِ آن خبر داده، می‌پردازد (باب فی انه تعالی قادر علی مـا عـلم انه لا یفعله و علی ما اخبر انه لا یفعله).(۲) ابن ملاحمی در مقدمه خود بر المعتمد بیان می‌دارد که او برخی از استدلال‌ها و برهان‌های ابوالحسین بصری را که غیر ضروری یا ضعیف و زائد بوده، حذف کـرده و اسـتدلال‌هایی از خـود آورده است و هر گاه با نـظرات ابـوالحسین بـصری مخالف بوده، به آن اشاره کرده است.(۳) مقایسه دقیق دو تحریر این فصل در تصفح الادله و المعتمد به ما اجازه می‌دهد که تصور دقیق‌تری از شـیوه ابـن مـلاحمی در تحقق نیتش در تحریرِ تصفح به دست آوریم. فـزون‌تر آنـکه مقایسه دو متن نشان می‌دهد که تا چه حد تحریر تصفح در اختیار ناسخ قرائیمی بوده و نسبت به تحریر کتابی کـه ابـن مـلاحمی در اختیار داشته،
______________________________
۱٫ ابن‌الملاحمی، المعتمد، مقدمه، صxi.
۲٫ فرکویچ (۲)، عربی ۶۵۵، برگ‌های ۶۱، ۵۹-۵۳؛ ابن المـلاحمی، المعتمد، ص۵۹۹ـ۶۰۷٫
۳٫ ابن الملاحمی، المعتمد، ص۵٫
تا چه حد تفاوت داشته است.(۱)
از خلال مقایسه دو تحریر (بنگرید به ضمیمه) این نـکته آشـکار مـی‌گردد که فصل‌بندی تصفح الادله و المعتمد یکی است و در حقیقت مشابه هر کدام از بـندهای مـتن تصفح، در المعتمد آمده است. در دو عبارت متوالی، ابن ملاحمی به صراحت بیان می‌دارد که او مستقیما از تصفح نـقل قـول مـی‌کند؛ نخست در پاراگراف ۱۴ الف (قال الشیخ ابوالحسین رحمه اللّه) و بار دیگر در بند ۱۵ الف (قال الشـیخ ابـوالحسین). اگـر در حقیقت، ابن ملاحمی عبارت بصری را کلمه به کلمه و بدون دخل و تصرف نقل کرده بـاشد مـقایسه نـقل قول‌هایش با عبارت مربوط در نسخه قرائیمی تصفح (بندهای ۱۴ب ، ۱۵ب) نشان می‌دهد که دو تحریر در متن و یـا حـجم تفاوت نداشته‌اند. با این حال تفاوت‌های متعددِ نحوی و گاهی استفاده از کلمات بدیل و مـعادل را مـی‌توان دیـد؛ این تفاوت ها متضمن آن است که تحریر قرائیمیِ تصفح اندکی از تحریر نسخه ابن مـلاحمی تـفاوت داشته است. این مطلب همچنین با این حقیقت تأیید می‌شود که شماری از عـباراتِ ایـن فـصل را ابن ملاحمی ظاهرا از خود متن تصفح بدون تغییری در متن، حجم و ساختار برگرفته است، هر چـند او از تـصریح به این‌که در اینجا نقل قول مستقیم کرده، اجتناب نموده است. دیگر آنـکه اغـلاط نـحوی و کاربرد کلمات بدیل را می‌توان در این بندها دید: (۱۹ ,۱۷b,۱۷, ۱۵d, ۱۲a, 11e, 11d, 10, 9c, 9b, 9a, 6, 2, 1).
دیگر بندهای متن ابن ملاحمی به نحو جـدی از مـتن تـصفح متفاوت است؛ وی در این بندها از شمار استدلال‌های ابوالحسین بصری کاسته و با استدلال‌هایی از خـودش جـایگزین کرده است. این موارد در بند هفتم آمده است. در این بند ابوالحسین بصری به تفصیل بر ضـد ایـن دیدگاه مخالفان که علم، علت ضروری متعلَّق خود است، استدلال کرده: (بـأنّ العـلم موجب معلومه). عبارت مقدماتی‌ای که در آن دیـدگاه مـخالف بـیان شده و به آن پاسخ داده شده (بند ۷ الف) هنوز هـمانندی دارد کـه باز نشانگر تفاوت‌های دو
______________________________
۱٫ در فرکویچ (۲) شاهدی هست که ابوالحسین بصری خود بیش از یک تـحریر از ایـن کتاب تألیف کرده است. مـؤلف (Yevr. -Arab I 8113) رسـاله جدلی کـه احـتمالاً یـوسف البصیر است می‌نویسد: که ابوالحسین بـصری زمـانی در این مسائل تردید کرد و کتابی را با عنوان بررسی براهین (تصفح الادله) تألیف کـرد و چـون الاهیدان‌های متکلم او را متهم کردند که کـافر است، به آنها پاسـخ داد کـه مطلبی از آن به دستم رسیده اسـت… بـر اساس نوشته‌های ابن ملاحمی می‌دانیم که ابوالحسین به تدوین تصفح الادله تا پایان عـمر خـود اشتغال داشته و متن را کامل نـیز نـکرده اسـت. بنگرید به: ابـن المـلاحمی، المعتمد، ص۵٫
متنی است کـه پیـش‌تر ذکر شد. با این همه در باب عبارت‌های همانند، استدلال‌های بعدیِ تصفح، در المعتمد ابن مـلاحمی بـدیلی ندارد (بندهای (۷b-g). ابن‌ملاحمی تنها چهار اسـتدلال پایـانی تصفح را آورده (۷m,۷k,۷i.7h) در حـالی کـه بـه بسط تحریرهای ابوالحسین پرداخـته و استدلال‌هایی از خود بر آن افزوده است (بند ۷۱) که بدیلی در تصفح ندارد. ابن ملاحمی این قسمت را بـا ایـن گفته تصحیحی پایان داده که ابوالحسین اسـتدلال‌های مـتعددی در تـصفح آوردهـ و آنـچه وی ذکر کرده واضـح‌ترین آن اسـتدلال‌هاست (بند ۷m)).
در دیگر عبارات، ابن ملاحمی، استدلال‌های ابوالحسین بصری را تلخیص کرده و در بندهای ۱۷b,17a, 16,15c,۱۱c,۱۱aعبارت‌های‌اندکی را حذف کرده و در بندهای ۱۸b-c, 13b-d, 12b-c, 8b حـذف‌های بـیش‌تری را انـجام داده است. در جاهای دیگری به عنوان مثال بـندهای (۱۸a, 16, 13c, 13a, 12b, 11b, ۹d, ۵-۳) شـیوه اسـتدلالِ تـصفح و المـعتمد شـبیه به هم است. اما تفاوت‌های دو تحریر با مواردی که در عبارت‌های قبلی نقل شده بارزتر است. تفاوت چشمگیرِ دو تحریر متضمن آن است که ابن ملاحمی در این عبارت‌ها استدلال‌های خـود را بیان کرده است.(۱)
______________________________
۱٫ به دلایل فنی از چاپ پیوست‌های این مقاله که حاوی نص عربیِ بخش‌های موردنظر در مجموعه فرکویچ است صرف‌نظر کردیم. هفت آسمان
