چـکیده: نویسندگان بسیاری در طی زمانی طولانی مجموعه‌ای بزرگ را پدید آوردند که عهد قدیم خـوانده مـی‌شود. ایـن مجموعه، کتاب‌های فراوان و همانندی را در بر می‌گرفت. بدین جهت لازم دانستند که کتاب‌های قانونی این مجموعه را از کـتاب‌های غیرقانونی جدا کنند. اما در بین معتقدان به این مجموعه، اختلافاتی درباره کتاب‌های رسـمی و غیررسمی پدید آمد. ایـن نـوشتار به معرفی کتاب‌های اختلافی و نیز کتاب‌هایی که متفقا آن‌ها را غیرقانونی می‌دانند، می‌پردازد. اهمیت این کتاب‌ها در این است که اولاً بسیاری از آن‌ها حاوی مضامین عرفانی و اخلاقی و حکمی ارزشمندی‌اند؛ ثانیا به درک کتاب‌های قانونی و نـیز تاریخ و اندیشه‌های دوره‌ای که به آن اختصاص دارند، کمک می‌کنند؛ و ثالثا برخی از آن‌ها یگانه منبع تاریخ دوره‌ای از یهودیتند.
مقدمه
کتاب مقدس مسیحیان دو بخش دارد: یکی عهد قدیم، که یهودیان هم آن را مقدس می‌شمارند؛ و دیـگری عـهد جدید، که ویژه مسیحیان است. هر بخش شامل مجموعه‌ای از نوشته‌های مختلف است. این بخش‌ها دو ویژگی دارند که در بسیاری از کتب مقدس دیگر دیده نمی‌شوند: یکی این‌که نوشته‌های متنوع این دو مجموعه را بـه نـویسندگان زیادی نسبت داده‌اند؛ دوم این‌که این دو مجموعه در طی مدت زمانی طولانی نوشته شده‌اند؛ برای مثال می‌گویند عهد قدیم در طی قرن‌ها و عهد جدید در طی حدود یک قرن نوشته شده‌اند.
از آنـ‌جا کـه در این دوره طولانی یا بعد از آن کتاب‌های دیگری نیز نوشته شده‌اند که با کتاب‌های مجموعه فوق شباهت دارند، لازم بود که در زمانی، کتاب‌های این مجموعه رسمی و قانونی و کتاب‌های دیگر غیرقانونی اعلام شـوند. طـبیعی بـود که بین گرایش‌های مختلف پیـرو ایـن دو کـتاب، درباره تعداد کتاب‌های قانونی و غیرقانونی اختلافاتی بروز کند. این مسائل بحثی را با عنوان کتاب‌های قانونی و غیرقانونی(۱) مطرح کرده است.
گفتیم کـه یـهودیان و مـسیحیان مجموعه عهد قدیم را مقدس و معتبر می‌شمارند. از سوی دیـگر، سـه گرایش عمده مسیحیت، یعنی کاتولیک، ارتدوکس و پروتستان، افزون بر اختلافات دیگر، درباره کتاب‌های قانونی و غیرقانونی عهد قدیم نیز اخـتلاف داشـته‌اند. قـبل از این‌که از اختلاف این چهار گروه در این مسئله سخن بگوییم، کـتاب‌های مربوط به عهد قدیم را دسته‌بندی می‌کنیم.
از عهد قدیم دو نسخه مهم قدیمی در دسترس است: یکی به زبان اصلی، یـعنی عـبری، و دیـگری به زبان یونانی، که به ترجمه «سبعینیه»(۲) معروف است. گفته مـی‌شود کـه در قرن سوم ق‌م، عده‌ای از یهودیان، به دستور بطلمیوس فیلادلفوس، حاکم مصر، مأموریت یافتند که کتاب عـهد قـدیم را بـه یونانی ترجمه کنند. از آنجا که تعداد این افراد بیش از هفتاد نفر بـود، ایـن تـرجمه به «سبعینیه» معروف شد.(۳) البته این داستان تنها در «نامه
______________________________
۱٫ قانونی و غیر قانونی در الهیات مـسیحی بـه مـعنای رسمی و غیر رسمی است.
۲٫ Septuagint
۳٫ ساموئل شولتز، عهد عتیق سخن می‌گوید، ترجمه مهرداد فاتحی (شـورای کـلیساهای جماعت ربانی آموزشگاه کتاب مقدس، بی‌تا) ص ۳؛ و الخوری بولس الفغالی، المدخل الی الکتاب المقدس (چـاپ اول، مـنشورات المـکتبه البولسیه، بیروت، ۱۹۹۴) ج۱، ص ۷۷ و ۷۸٫
اریستیاس»، که در قرن دوم ق‌م نوشته شده (و در این نوشتار از آن بحث خواهد شـد)، آمـده است.(۱) تفاوت این دو نسخه در این است که برخی از کتاب‌های نسخه یونانی در نسخه عـبری وجـود نـدارند. افزون بر این برخی از کتاب‌ها در نسخه یونانی مفصل‌ترند.
مسیحیان اولیه که در محیطی یونانی زبان مـی‌زیستند، بـه نسخه‌های یونانی عهد قدیم، و به‌خصوص نسخه سبعینیه، مراجعه می‌کردند. بعدا ترجمه‌هایی از عـهد قـدیم بـه زبان لاتینی صورت گرفتند که بر این نسخه‌ها متکی بودند.(۲) معروف‌ترین این ترجمه‌ها، ترجمه مـوسوم بـه «ولگـات»(۳) است که در قرن چهارم به‌دست جروم(۴) قدیس و به دستور پاپ داماسیوس(۵) و به مـنظور پایـان دادن به اختلافات ترجمه‌های قدیم لاتینی، انجام شد. این ترجمه نیز بیشتر بر نسخه سبعینیه متکی اسـت،(۶) و بـنابراین نسبت به نسخه عبری اضافاتی دارد. تلقی مسیحیان از عهد قدیم همین نسخه مـتکی بـر ترجمه سبعینیه بود، تا این‌که پروتستان‌ها بـه نـسخه عـبری رجوع کردند و فقط کتاب‌های موجود در آن را قانونی شـمردند. در مـقابل، کلیسای کاتولیک در شورای «ترنت»(۷) (در سال ۱۵۴۶ م.)، همه کتاب‌های موجود در نسخه ولگات را، به استثنای سـه کـتاب (اول و دوم اسدراس [عزرا[ و دعای منسّی)، قـانونی شـمرد.(۸) اعتقاد کـلیسای ارتـدوکس در ایـن باره شبیه کلیسای کاتولیک بود، بـا ایـن تفاوت که چند کتاب دیگر را هم قانونی می‌شمرد.(۹) این را باید بیفزاییم کـه کـتاب‌های دیگری نیز در رابطه با عهد قـدیم وجود دارند که در هـیچ یـک از این نسخه‌ها موجود نیستند.
بـا تـوجه به بحث قانونی و غیرقانونی، و نیز با توجه به چهار گروهی که عهد قـدیم را مـعتبر می‌دانند ـ یعنی یهودیان و سه گـرایش مـسیحیت ـ ایـن مجموعه به سـه قـسمت تقسیم می‌شود:
______________________________
۱٫ J.D.Douglas(ed), the New International Dictionary of the Bible (Regency Reference Library, U.S.A, 1995) P.916.» اشاره خـواهد شـد).NIDB(به این مرجع از این پس با علامت اختصاری «
۲٫ Mirce Eliade(ed), the Encyclopedia of Religion (Macmilan Publishing Company, New York, 1987) V.2, P.155.» اشاره می‌شود).ER.ME(به این مرجع از ایـن پس بـا علامت اختصاری «
۳٫ Vulgate
۴٫ Jerome
۵٫ Damasus
۶٫ F.L.Cross(ed), the Oxford Dictionany of the Christain Church (Oxford University Press, London, 1957) P.1431.» اشاره می‌شود).ODC(به ایـن مـرجع از این پس بـا عـلامت اخـتصاری «
۷٫ Trent
۸٫ NIDB., PP. 67-68.
۹٫ Paul J.Achtemeier, Harpers Bible Dictionary (Harper, San Francisco, 1985) P.219.
» اشاره می‌شود).HBD(به ایـن مرجع از این پس با علامت اختصاری «
۱٫ کتاب‌هایی که همه این گروه‌ها، بدون اختلاف، قانونی مـی‌دانند؛ ایـن‌ها کتاب‌های موجود در نسخه عبری عهد قـدیمند. عـنوان «قـانونی»(۱) بـه طـور مطلق برای ایـن دسـته از کتاب‌ها به کار می‌رود.
۲٫ کتاب‌هایی که برخی از این گروه‌ها قانونی می‌شمرند؛ این‌ها عبارتند از کتاب‌هایی که تـنها در تـرجمه سـبعینیه موجودند. این کتاب‌ها را دو گروه کاتولیک و ارتدوکس قـانونی مـی‌دانند، امـا یـهودیان و پروتـستان‌ها چـنین عقیده‌ای ندارند. پروتستان‌ها برای این مجموعه عنوان «اپوکریفا»(۲) را به کار بردند. این واژه در اصل یونانی به معنای «مخفی و پوشیده» بود، ولی در انگلیسی رایج به معنای «چیزی که کنار گـذاشته می‌شود» به کار می‌رود.(۳) در مقابلِ پروتستان‌ها، کاتولیک‌ها عنوان «قانون ثانوی»(۴) را برای این مجموعه برگزیدند که به قانونی بودن این کتاب‌ها، هر چند در رتبه دوم، اشاره داشت. آن‌ها به کتاب‌های موجود در نـسخه عـبری عنوان «قانونی اولی»(۵) را دادند.(۶)
۳٫ کتاب‌هایی که هیچ یک از این گروه‌ها قانونی نمی‌دانند؛ این مجموعه، که در هیچ یک از این نسخه‌ها موجود نیستند، عنوان «سوداِپیگرافا»(۷) یا «مجعول العنوان» را به خود گرفته اسـت. کـاتولیک‌ها، که نام «اپوکریفا» را برای دسته دوم قبول ندارند، این نام را برای این دسته از کتاب‌ها به کار می‌برند.(۸) معرفی اجمالی کتاب‌های دسته دوم و سوم و بحث از مـوضوع، تـاریخ نگارش و نویسنده آن‌ها موضوع ایـن نـوشتار است.
الف) کتاب‌های اپوکریفایی(۹) یا قانونی ثانوی عهد قدیم
سه گروه مسیحی فوق، در نام‌گذاری و ترتیب این کتاب‌ها با هم اختلاف دارند. به طور کلی ایـن مـجموعه هیجده عنوان رادربرمی گـیرد کـه هنگام طرح هر یک از آن‌ها به اختلافات نیز اشاره می‌شود.
______________________________
۱٫ Canonical
۲٫ Apocrypha
۳٫ HBD., P.36.
۴٫ Deuterocanonical
۵٫ Protocanonical
۶٫ HBD., P.37.
۷٫ Pseudepigrapha
۸٫ HBD., P.36.
۹٫ این مجموعه را گروه ادیان مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) زیر نظر آقای حسین توفیقی ترجمه کرده‌اند و احتمالاً به زودی منتشر خـواهد شـد.
۱٫ کتاب طوبیت(۱)
کتاب طوبیت سرگذشت زندگی فردی یهودی به همین نام است. در حدود هشت قرن ق‌م، ده سبط بنی‌اسرائیل، که کشور اسرائیل را در شمال منطقه فلسطین تشکیل داده بودند، اسیر و به نینوا بـرده مـی‌شوند. در این هـنگام فردی به نام طوبیت سرکردگی این قوم اسیر را به عهده می‌گیرد و خود را وقف خدمت به ایشان مـی‌کند و در این راه زیان‌های زیادی را متحمل می‌شود. او با قبول خطر مجازات سنگین پادشـاه، شـبانه جـنازه‌های قوم خود را به خاک می‌سپارد و در این راه حتی بینایی خود را از دست می‌دهد.
از سوی دیگر، در میان اسباط جنوبی بـنی اسـرائیل، که در اَحمتا (= اکباتان، همدان) در اسارت به سر می‌بردند، دختری به نام ساره مـی‌زیست کـه شـیطان او را آزار میداد؛ به‌گونه‌ای که هفت بار ازدواج کرد و هر بار، در شب زفاف، همسر او از دنیا می‌رفت. این دو فـرد در یک زمان دست به سوی خدا بلند می‌کنند و از او می‌خواهند آن‌ها را از غم و گرفتاری بـرهاند و خدا دعای هر دو را مـستجاب مـی‌کند. خداوند فرشته خود، رافائیل، را به یاری می‌فرستد. طوبیت پسر خود، طوبیا، را به مأموریتی در سرزمین ماد روانه می‌کند و رافائیل به صورت یک انسان وی را همراهی و راهنمایی می‌کند. طوبیا در مسیر خود، با راهنمایی رافـائیل، به منزل ساره می‌رود و با تأکید رافائیل با وی ازدواج می‌کند و شیطان را از او دور می‌سازد و در اموال پدرش شریک می‌شود. پس از بازگشت از این مأموریت، با راهنمایی رافائیل، چشم پدر خود را شفا و او را از غم و غصه نجات می‌دهد.
وقایع این کتاب بـه حـدود قرن هشتم ق م مربوط می‌شود.(۲) هر چند در خود کتاب شواهدی دال بر تاریخی بودن آن وجود دارد و برای مثال، اسامی اشخاص و مکان‌هایی تاریخی در آن آمده است (و همین امر باعث شده که برخی از تحلیلگران پیـشین، آن را تـاریخی به حساب آورند)، در واقع یک داستان تخیلی بیش نیست.(۳) خطاهای فراوانی از نظر تاریخی در آن وجود دارد که نشان می‌دهد نویسنده، آن منطقه و افراد تاریخی را
______________________________
۱٫ Tobit
۲٫ NIDB., P.68.
۳٫ ER. ME., v.2, P.175; Bruce M.Metzger and Michael D.Coogan, the Oxford Companion to the Bible (Oxford University Press, New York, ۱۹۹۳) P.745.
به این مأخذ از این پس با علامت اختصاری «OCB» اشـاره مـی‌شود.
نمی‌شناخته است؛ این امر تاریخی بودن کتاب را زیر سؤال میبرد.(۱)
محققان بر این باورند که این کتاب در قرن دوم ق‌م(۲) (حدود سال ۱۸۰ ق‌م)، در فلسطین، به یکی از زبان‌های سامی، و احتمالاً آرامـی، نـوشته شـده است؛(۳) لذا از آن جا که طوبیت، کـه قـهرمان داسـتان است، در قرن هشتم ق‌م می‌زیسته است، خود وی نویسنده این کتاب نیست و نویسنده واقعی آن ناشناخته است.
در واقع این کتابی است داسـتانی و تـخیلی کـه برای تقویت ایمان قوم و این که خدا در هـمه حـال همراه و یاور پارسایان است نگاشته شده است.(۴) این کتاب را کاتولیک‌ها و ارتدوکس‌ها قانونی (ثانوی) می‌شمارند.(۵)
۲٫ کتاب یهودیت(۶)
کتاب یهودیت داسـتان یـک زن پارسـای یهودی است که با فداکاری و نیرنگ، فرمانده سپاه دشمن را بـه قتل می‌رساند و قوم خود را نجات می‌دهد. به گفته این کتاب، نبوکدنّصر(بختنصّر)، که قصد کشورگشایی و حکومت بر سـراسر مـنطقه را دارد، الیـفانا را با سپاهی گران به سوی این نواحی گسیل می‌دارد. الیفانا پس از فـتح و غـارت بسیاری از مناطق، به دروازه‌های یهودیه می‌رسد. کاهن اعظم یهودیه به مردم دستور مقاومت می‌دهد. وی از مـردم شـهری کـه درگلوگاه یهودیه، بر فراز کوه، قرار داشت می‌خواهد که مانع از ورود دشمن بـه کـشور شـوند. هنگامی که سپاهیان نبوکدنّصر با مقاومت مردم این شهر روبه‌رو می‌شوند، شهر را محاصره مـی‌کنند و چـاه‌های آب آن را در اخـتیار می‌گیرند. پس از مدت‌ها مقاومت، وقتی قوم در معرض هلاکت است و می‌خواهد تسلیم شود، زنی پارسـا و زیـباروی، به نام یهودیت، برای نجات شهر، نقشه‌ای را به بزرگان شهر پیشنهاد می‌کند. او بـا مـوافقت بـزرگان شهر لباس زیبا می‌پوشد و خود را می‌آراید و به سپاه دشمن نزدیک می‌شود و چنین وانمود مـی‌کند کـه از شهر گریخته است و برای فرمانده لشکر خبرهایی دارد. او را نزد الیفانا می‌آورند. فرمانده، که مـفتون جـمال او شـده
______________________________
۱٫ NIDB., P.98.
۲٫ ibid.
۳٫ ER.ME., V.2, P.115.
۴٫ ibid.
۵٫ HBD., P.219; John R.Kohlenberger, the Parallel Apocrypha (Oxford University Press, New York) P.xlviii.
(به این مأخذ از این پس با علامت اختصاری «PA» اشاره می‌شود).
۶٫ Judith
است، علت گریزش از شهر را می‌پرسد. یـهودیت مـی‌گوید: قوم من اگر خدا را اطاعت کنند خدا یاری‌شان می‌کند، و تو نمی‌توانی بـه آنـ‌ها دسـت‌یابی، و اگر گناه کنند خدا رهایشان خواهد کرد؛ و چون به زودی آذوقه آنان پایان می‌یابد، چهار پایـان خـود را مـی‌کشند و قسمت‌های حرام آن را می‌خورند و لذا خدا به آن‌ها غضب می‌کند و دست‌یابی بر ایشان بـرای تـو راحت خواهد بود. من نزد شما می‌مانم و راه‌ها را نشانتان می‌دهم، به شرط این‌که اجازه دهید شـب‌ها بـه بیابان رفته، خدا را عبادت کنم. فرمانده با خواسته او موافقت می‌کند و یهودیت در اردوگـاه مـی‌ماند. در یکی از شب‌ها، هنگامی که یهودیت در خیمه بـا فـرمانده مـست تنها بود، سر او را جدا می‌کند و به بـهانه عـبادت از اردوگاه خارج می‌شود و خود را به شهر می‌رساند. دشمن با کشته شدن فرمانده خـود مـی‌گریزد و شهر نجات می‌یابد.
در این کـتاب، دربـاره تاریخ زنـدگی نـبوکدنّصر و نـیز اسامی افراد و مناطقی که نامشان بـه مـیان آمده است، خطاهای زیادی وجود دارد و این نشان می‌دهد که کتابی تاریخی نـیست، بـلکه صرفا داستان است.(۱) این کتاب در حـدود سال ۱۵۰ ق‌م(۲) اندکی پسـ از شـروع انقلاب مکابیان، در فلسطین، به زبـان عـبری، به دست نویسنده‌ای ناشناخته نوشته شده است. در این زمان از یک طرف بیم هـجوم دشـمنان می‌رفته و از طرف دیگر در میان یـهودیان گـرایش‌های هـلنیستی روبه گسترش بـوده اسـت. لذا نویسنده، این کتاب را بـه مـنظور تشویق به مقاومت در برابر دشمنان و دوری از افکار بیگانه و پای‌بندی به شریعت نگاشته است.(۳) این کـتاب را دو فـرقه کاتولیک و ارتدوکس قانونی (ثانوی) می‌شمارند.(۴)
۳٫ اضـافات کـتاب اِستر(۵)
یـکی از کـتاب‌های قـانونی عهد قدیم، که در هـمه نسخه‌ها موجود است، کتاب اِستر است. این کتاب، مشتمل بر ده باب و درباره سرگذشت یک دخـتر یـتیم یهودی به همین نام است کـه در زمـان اسـارت بـابلی هـمسر اَخشورش (خشایارشا) مـی‌شود و دیـن خود را مخفی می‌کند. هنگامی که هامان، وزیر خشایارشا، او را به قتل عام یهودیان تحریک می‌کند، استر دیـن خـود را آشـکار می‌کند و یهودیان را نجات می‌دهد.
______________________________
۱٫ الکتاب‌المقدس، (چاپ سـوم، دارالمـشرق، بـیروت، ۱۹۸۸) ص ۸۹۹؛ و OCB., P.400.
۲٫ ER.ME., V.2, P.115.
۳٫ ibid. HBD., P.518.
۴٫ PA., P.xIviii; HBD., P.219.
۵٫ Esther
کـتاب اِسـتر در نـسخه‌های غیرعبری اضافاتی دارد که بدین قرار است:
۱٫ قبل از آغاز باب اول: مردخای، که فردی یهودی است، رؤیایی می‌بیند و توطئه‌ای را برای خشایارشا کشف می‌کند و مقرب درگاه او می‌شود؛
۲٫ بعد از باب سـوم، آیه ۱۳: متن نامهای که خشایارشا به ایالت‌های مختلف می‌فرستد و در آن دستور به قتل عام یهودیان می‌دهد؛
۳٫ بعد از باب چهارم آیه ۱۷: دو دعا از مردخای و اِستر؛
۴٫ ابتدای باب پنجم: در آن جا که استر خود را آمـاده مـی‌کند تا نزد خشایارشا رفته، از او برای یهودیان طلب بخشش کند، نسخه‌های غیرعبری مفصل‌تر است؛
۵٫ باب هشتم، بعد از آیه ۱۲: متن نامه دیگری که خشایارشا برای تمجید و اکرام یهودیان به ایالات مـختلف فـرستاده است؛
۶٫ باب دهم، بعد از آیه ۳: مردخای رویای خود را تفسیر می‌کند.
این شش قسمت، که در متن عبری موجود نیست، در نسخه یونانی سبعینیه به صـورت فـوق الذکر آمده است، ولی در نسخه‌های لاتـینی، هـمه آن، به جز یک قسمت در پایان کتاب استر، یعنی بعد از باب دهم، آیه ۳ آمده(۱) و این باعث تشتت مطالب آن شده است.(۲) بنابراین نسخه‌های عبری و یونانی دهـ بـاب (عبری ۱۶۳ و یونانی ۲۷۰ آیه) و نـسخه لاتـینی یازده باب دارند.(۳)
گفته می‌شود این اضافات بین سال‌های ۱۱۴ ق‌م و ۹۰ م، در اصل به زبان یونانی و به دست افراد مختلفی نوشته شده و بعدا به ترجمه سبعینیه افزوده شده‌اند.(۴) برخی اصل چند مـورد از ایـن اضافات را به زبان عبری و اصل موارد دیگر را زبان یونانی می‌دانند.(۵)
درباره هدف نویسندگان این اضافات عموما گفته‌اند که چون در کتاب استر، آن گونه که در متن عبری آمده، اسمی از خدا نیست و رنـگ دیـنی ندارد، بـنابراین خواسته‌اند که به این کتاب رنگ دینی بدهند.(۶) اما برخی دو هدف دیگر را نیز افزوده‌اند: یکی این
______________________________
۱٫ حـبیب سعید، المدخل الی کتاب المقدس (دارالتألیف و النشر للکنیسه الاسقفیه، قاهره، بی تـا) ص ۱۹۲؛ و HBD., P.282.
۲٫ حـبیب سـعید، پیشین، ص ۱۹۳.
۳٫ NIDB., P.68.
۴٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۱۹۲٫
۵٫ OCB., P.201; HBD., P.282.
۶٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۱۹۲؛ .NIDB. P.68; HBD., P.282; OCB., P.201
که داستان با تفصیل بیان شود و دیگر این‌که برای یـهودیت جـنبه دفاعی، به خود بگیرد.(۱) از آن جا که این اضافات در اصل عبری موجود نیست، یـهودیان و پروتـستان‌ها آن را قـانونی نمی‌دانند، ولی نزد کاتولیک‌ها و ارتدکس‌ها از اعتبار قانونی ثانوی برخوردار است.(۲)
۴٫ کتاب حکمت سلیمان
کتاب حکمت سـلیمان از کتاب‌های حکمت‌آمیز (همانند امثال و جامعه سلیمان در مجموعه قانونی عهد قدیم) است و از نظر مـحتوا می‌توان آن را به سه بـخش کـلی تقسیم کرد.(۳) بخش اول کتاب، که پنج باب نخست را در برمی گیرد، به بیان مشی و سلوک ابرار و کفار می‌پردازد و آن دو را با هم مقایسه می‌کند. هدف نویسنده در این بخش تثبیت ایمان یهود است و به یـهودیان گوشزد می‌کند که درد و رنجی که در راه ایمان با آن روبه‌رو می‌شوند، زمینه‌ساز سعادت اخروی آن‌هاست. او مردم را به انجام اعمال نیک تشویق می‌کند و می‌گوید با عمل نیک است که نفس انسان جاودانه می‌شود و نـیز مـی‌گوید که دشمنان حکمت به عذاب مبتلا می‌شوند.
بخش دوم کتاب، که از باب ششم تا آیه سوم از باب یازدهم را در برمی‌گیرد، از زبان حضرت سلیمان به تمجید از حکمت می‌پردازد. در این قسمت حاکمان به حـکمت دعـوت می‌شوند، حکمت شخصیت می‌یابد و با انسان ملاقات می‌کند و به مثابه همسر مثالی انسان می‌شود، و حکمت از زبان حضرت سلیمان توصیف و مدح می‌شود و برای نیل به آن دعا می‌شود.
بخش سوم (۱۱:۴ تـا ۱۹:۲۲) بـه بیان عمل حکمت در تاریخ، از آدم تا موسی، در زمان موسی و ماجرای خروج از مصر، اقدامات حکمت برای بنی‌اسرائیل و علیه دشمنان آن‌ها و… می‌پردازد.
نویسنده کتاب یک یهودی اسکندرانی است که از زبان سلیمان سـخن مـی‌گوید(۴) و دانـشمندان احتمال می‌دهند، بین قرن اول ق م تـا قـرن اول م نـگاشته شده باشد.(۵) در این کتاب، که زبان یونانی نوشته شده و نفوذ اندیشه یونانی در آن نمایان است، به جای
______________________________
۱٫ ER. ME., V2, P.176.
۲٫ PA., P.xlviii; HBD., P.219.
۳٫ الکتاب المقدس، ص ۱۳۹۴.
۴٫ NIDB., P.68.
۵٫ OCB., P.803; HBD., P.1136.
مفهوم یهودی رسـتاخیز ابـدان، مـفهوم افلاطونی جاودانگی ارواح مطرح شده است(۳:۱ـ۱۹)؛ به حکمت شـخصیت داده شـده (۷: ۲۱ تا ۸: ۲۱)(۱) و اندیشه لوگوس و بسیاری از اندیشه‌های دیگر مشرکان بیان شده است.(۲)
برخی برآنند که در میان کتاب‌های عهد قدیم، این کـتاب بـه عـقیده عهد جدید که بر محبت استوار است، نزدیک‌تر است؛ چـون محبت را علت اصلی خلقت می‌داند (۱۱: ۲۴ ـ ۲۶).(۳) دو فرقه کاتولیک و ارتدوکس برای این کتاب اعتبار قانونی ثانوی قائلند.
۵٫ کتاب حکمت یـشوع بـن سـیراخ(۴)
یکی از کتاب‌های حکمت‌آمیز، که در ترجمه سبعینیه عهد قدیم موجود است، کـتاب حـکمت یشوع بن سیراخ است. برخلاف کتاب حکمت سلیمان، که نفوذ اندیشه یونانی در آن آشکار است، این کـتاب بـرای مـقابله با هجوم این اندیشه و دفاع از کیان سنت یهودی نگاشته شده است.(۵) در ایـن کـتاب بـر عقاید و اندیشه‌های سنتی یهودی، از قبیل یگانگی خدا (۳۶: ۱ ـ ۵)، عالم مطلق بودن او (۴۲:۱۸)، ابدی بودن او (۱۸:۱)، مقدس بـودن او (۲۳:۹) عـادل بـودن او (۳۵:۱۲ـ ۱۳) و رحمت او (۲:۱۱و ۴۸:۲۰ و ۵۰: ۱۹) تأکید شده است. بعضی از محققان از برخی عبارات کتاب چنین برداشت کرده‌اند که نـویسنده بـه حیات پس از مرگ قائل نیست:(۶)
اگر آن‌ها که زنده‌اند خدا را ستایش نکنند آیـا مـردگان او را خـواهند ستود؟ مرده حمد خدا را نمی‌گوید، پس تنها زندگان خدا را ستایش خواهند کرد (۱۷: ۲۷ ـ ۲۸).
کتاب حکمت یشوع بـن سـیراخ تأکید می‌کند که سرچشمه حکمت خداست و انسان در تمام امور باید آن را سرلوحه زندگی خـویش قـرار دهـد. این کتاب مجموعه مفصلی از پندها و نصایحِ بسیار جامع است. بر دوری از همه گناهان و رذایل اخلاقی تـأکید شـده و آفات و زیان‌های ابتلا به آن‌ها به صورتی مفصل بیان شده است. تـأکید بـر فـضایل اخلاقی و انجام اعمال نیک در جای جای این کتاب به چشم می‌خورد. تأکید بر ایمان و پارسـایی و
______________________________
۱٫ ER.ME., V.2, P.178; NIDB., P.68.
۲٫ NIDB., P.68.
۳٫ حـبیب سـعید، پیشین، ص ۱۹۴٫
۴٫ The Wisdom of Jesus ben Sira
۵٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۱۹۵؛ و P.175 V.2, ER.ME.,.
۶٫ ER.ME., v.2, P.178.
عمل به شریعت از دیگر اموری است که در ایـن کـتاب دیده می‌شود. در پایان، مختصری از فضایل و اعمال نیک انبیای بزرگ الهی آمده است.
نویسنده این کتاب، بـرخلاف بـسیاری از کتاب‌های عهد قدیم، معلوم است: در عنوان مهم‌ترین نسخه‌های خطی و نیز در متن کـتاب، نـام یشوع بن سیراخ آمده است (۵۰:۲۷ و ۵۱:۳۰).(۱) وی فـردی یـهودی اسـت از فرقه فریسیان،(۲) که در حدود سال ۲۰۰ ق م در اورشلیم مـی‌زیسته اسـت. او کتاب خود را حدود سال ۱۸۰ ق م به زبان عبری نوشته است. اصل عبری کتاب، بـه جـز پاره‌هایی از آن که در دهه‌های اخیر در مـصر بـه دست آمـده، در دسـت نـیست و تنها ترجمه یونانی آن در اختیار است. ایـن کـتاب را نوه یشوع بن سیراخ در حدود سال ۱۳۲ ق م به یونانی برگردانده است. خود مـترجم در مـقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته بـه این مطالب اشاره کـرده اسـت.
اهمیت این کتاب در این اسـت کـه شواهد منحصر به فردی درباره ویژگی یهودیت و جامعه یهودی قبل از انقلاب مکابی بـه دسـت می‌دهد. از این کتاب برمی آیـد کـه جـامعه یهودی در این زمـان دچـار یک نظام طبقاتی بـین فـقیر و غنی، قوی و ضعیف، مرد و زن و.. بوده است.(۳) دو فرقه کاتولیک و ارتدوکس برای این کتاب اعتبار قـانونی (ثـانوی) قائلند.(۴)
۶٫ کتاب باروک(۵)
کتاب باروک بـا حـوادثی مرتبط اسـت کـه پس از تـخریب اول معبد و هنگام اسارت بـابلی رخ داده است. این کتاب مشتمل بر چند مطلب است. در ابتدا مقدمه‌ای تاریخی آمده که چگونگی نـگارش کـتاب و نیز حوادثی را که در کنار آن رخ داده، شرح مـی‌دهد. پس از آن از زبـان جـمع بـه گـناهان اعتراف می‌کند؛ گـویا گـناهان قوم باعث بدبختی و فلاکت آن شده است. در پی این اعتراف، به گریه و زاری و التماس به درگاه خداوند مـی‌پردازد. سـخنانی حـکمت‌آمیز و نیز حکمت درمیان یهودیان در بخش بعدی بـه زبـان شـعر آمـده اسـت. تـشجیع ساکنان اورشلیم و پند و اندرز آنان بخش پایانی این کتاب را تشکیل می‌دهد.(۶)
این کتاب به باروک، منشی خاص دانیال (ارمیا، ۳۲:۱۲) منسوب است. در نگاه نخست از کتاب برمی‌آید که در اثـنای اسارت بابلی (قرن ششم ق م ) نوشته شده است؛
______________________________
۱٫ الکتاب المقدس، ص ۱۴۳۳٫
۲٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۱۹۶٫
۳٫ HBD., P.231.
۴٫ ibid., P.219; PA., P.xlviii.
۵٫ Baruch
۶٫ الکتاب المقدس، صص ۸ ـ ۱۷۵۵؛ و حبیب سعید، پیشین، ص ۱۹۸٫
اما شواهدی در خود آن موجود است که انتسابش را به باروک محال می‌گرداند،(۱) و شـواهد واضـحی در آن وجود دارد که نشان می‌دهد این کتاب به دست افراد مختلف و در زمان‌های مختلف نوشته شده است.(۲) تاریخ دقیق نگارش کتاب معلوم نیست، اما بسیاری از دانشمندان جدید، قرن دوم یا اول ق م را ترجیح مـی‌دهند.(۳) بـرخی از محققان می‌گویند همه کتاب در اصل به زبان عبری نوشه شده و برخی دیگر می‌گویند حداقل زبان اصلی قسمت‌هایی از آن عبری بوده است.(۴)
این کـتاب در نـسخه سبعینه مشتمل بر پنج بـاب اسـت، اما در نسخه لاتینی ولگات شش باب دارد و رساله ارمیا (که به آن خواهیم پرداخت) به عنوان باب ششم این کتاب آمده است.(۵) از این رو دو فرقه کـاتولیک و ارتـدوکس، کتاب را دارای اعتبار قانونی ثـانوی و مـشتمل بر شش باب می‌دانند.(۶)
۷٫ رساله ارمیا
این رساله، که به ارمیای نبی منسوب است، برای کسانی نوشته شده است که در معرض اسارت بابلی قرار گرفته‌بودند. ارمیا به آنان گوشزد مـی‌کند کـه اسارتی که در پیش دارند در اثر خطاها و گناه‌های ایشان است. او قوم را از این‌که در بابل به پرستش بت‌ها روی آورند برحذر می‌دارد. این رساله با استدلال‌های فراوان و گاهی مکرر، حقیر و پست بودن بت‌ها و عـدم شـایستگی آن‌ها را بـرای پرستش اثبات می‌کند.(۷)
گفته‌اند که این رساله همان است که در کتاب ارمیای نبی، باب بیست و نهم، بـدان اشاره شده است؛(۸) اما برخی از محققان از درون این رساله شواهد متعددی را بـرای نـفی ایـن انتساب ذکر کرده‌اند.(۹) نویسنده این نامه ناشناخته است.(۱۰) زمانی گمان می‌رفت که زبان اصلی این رساله یـونانی اسـت، اما امروزه تقریبا اجماعی است که در اصل به زبان
______________________________
۱٫ الکتاب المقدس، ص ۱۷۵۵٫
۲٫ NIDB., P.68.
۳٫ ER.ME., V.2., P.11
۴٫ ibid.
۵٫ الکتاب المـقدس، ص ۱۷۵۵٫
۶٫ PA., P.xlviii; HBD., P.219.
۷٫ الکـتاب المـقدس، صص ۹ ـ ۱۷۵۸٫
NIDB., P, 69. 8.
۹٫ الکتاب المقدس، ص ۱۷۵۹٫
۱۰. NIDB., P.69.
عبری نگاشته شده است.(۱) درباره تاریخ نگارش این رساله اختلاف است، امـا بیشتر محققان سال ۱۰۰ ق م را ترجیح می‌دهند.(۲) رساله ارمیا در نسخه‌های یونانی نوشته‌ای مستقل است، امـا در ترجمه لاتینی ولگات، بـاب شـشم از کتاب باروک است.(۳) همین امر باعث شده که کاتولیک‌ها و ارتدوکس‌ها، که برای این رساله اعتبار قانونی (ثانوی) قائلند، آن را باب ششم کتاب باروک قرار دهند.(۴)
۸٫ غزل سه جوان (یا مناجات عـَزریا)(۵)
در نسخه سبعینیه و نیز نسخه‌های لاتین کتاب مقدس، در کتاب دانیال، باب سوم، بعد از آیه ۲۳، اضافاتی مشتمل بر ۶۷ آیه وجود دارد که در نسخه عبری موجود نیست. این اضافه به «غزل سه جوان» معروف اسـت.(۶)
در بـاب سوم از کتاب دانیال نبی آمده است که نبوکدنّصر (بختنصر)، پادشاه بابل، هنگامی که یهودیان در بابل در تبعید به سر می‌بردند، تمثالی از طلا ساخت و مردم را مجبور کرد که بر آن سجده نـمایند. سـخن‌چینان به پادشاه می‌گویند که سه نفر یهودی حاضر به سجده بر تمثال نیستند. وی این سه نفر را احضار و آنان را تهدید می‌کند که اگر بر تمثال سجده نکنند در آتش سوزانده مـی‌شوند و خـدای آنان نمی‌تواند کاری برایشان انجام دهد. ایشان از سجده امتناع می‌کنند و پادشاه دستور می‌دهد که آن‌ها را در آتش بیندازند (دانیال، ۳: ۱ـ ۲۳).
در نسخه عبری در دنباله (آیه ۲۴ به بعد) چنین آمده است: نبوکدنّصر مـی‌بیند ایـن سـه نفر، همراه فرد چهارمی کـه او را پسـر خـدا می‌نامد، به سلامت در آتش نشسته‌اند. پس دستور می‌دهد آن‌ها را بیرون آورند و مقام و منصب حکومتی بالایی به ایشان می‌دهد و توهین به خدای ایـشان را مـمنوع اعـلام می‌کند.
در نسخه سبعینه و نسخه‌های لاتین بین این دو قـسمت آمـده است که عزریا (عبد نغو)، که یکی از آن سه نفر بود، در میان آتش زبان می‌گشاید و خدا را مناجات می‌کند (۲۶ ـ ۴۵). سپس هـر سـه نـفر با یک صدا به خواندن سرود می‌پردازند و در آن خدا را
______________________________
۱٫ حبیب سـعید، پیشین، ص ۲۰۰٫
۲٫ همان؛ الکتاب المقدس، ص ۱۷۵۹؛ .NIDB., P.69
۳٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۱۹۹ و NIDB., P.69.
۴٫ PA., P.xlviii; HBD., P.219.
۵٫ Azariah
۶٫ حبیب سعید، پیشین، صص ۲۰۰ـ۲۰۱ و NIDB.,P. 69.
ستایش کرده، به تسبیح و تمجید او می‌پردازند (۵۱ ـ ۹۰). دو آیـه در ابـتدا و چـند آیه در وسط این دو قسمت به مسائل جانبی، از قبیل افزودن آتش مـی‌پردازد
ایـن قسمت در اصل به زبان عبری، یا احتمالاً آرامی، نوشته شده و به یونانی ترجمه شده است.(۱) بـرخی مـدعی‌اند کـه دو قسمت مناجات عزریا و غزل سه جوان در اصل مستقل بوده‌اند و اولی بین سال‌های ۱۶۸ تـا ۱۶۵ ق م، در بـحبوحه انـقلاب مکابی، و دومی احتمالاً پس از پیروزی انقلاب مکابی نوشته شده‌اند.(۲) دیگران تعیین تاریخ نگارش هر دو قـسمت را مـشکل دانـسته‌اند و زمانی بین ۱۶۴ تا ۱۰۰ ق م را احتمال داده‌اند.(۳) کاتولیک‌ها و ارتدوکس‌ها برای این بخش اعتبار قانونی (ثانوی) قـائلند و بـاب سوم کتاب دانیال در کتاب مقدس آنان ۹۰ آیه دارد.(۴)
۹٫ قصه سوسنه(۵)
کتاب دانیال نبی در نـسخه عـبری دوازده بـاب و در نسخه یونانی سبعینیه و لاتین ولگات چهارده باب دارد. باب سیزدهم این دو نسخه، قصه‌ای را بیان مـی‌کند کـه به قصه سوسنه معروف است و در نسخه عبری موجود نیست. این قصه در برخی از نـسخه‌های یـونانی در ابـتدای کتاب دانیال آمده است.(۶)
سوسنه نام زنی یهودی و زیباروی است که همسر فردی ثروتمند مـی‌شود. دو قـاضی مسن یهودی با او برخورد می‌کنند و به او طمع می‌ورزند و چون اطاعت نمی‌کند تـهمت زنـا مـی‌زنند. دادگاه یهود، بدون شنیدن دفاع، او را به مرگ محکوم می‌کند. وقتی او را برای اعدام می‌برند، به پیـشگاه خـدا نـاله می‌زند و خدا دانیال جوان را به یاری‌اش می‌فرستد. دانیال به دادگاه اعتراض مـی‌کند و مـی‌گوید چرا بدون تحقیق فردی را به اعدام محکوم کرده‌اند. پس جداگانه از آن دو قاضی بازجویی می‌کند و چون گفته‌هایشان متناقض اسـت، کـذبشان ثابت می‌شود و به اعدام محکوم می‌شوند.
این قصه احتمالاً در اصل به زبـان عـبری نوشته شده است و بعد در نسخه‌های دیگر
______________________________
۱٫ ER.ME., V.2, P.176.
۲٫ حـبیب سـعید، پیـشین، ص ۲۰۱٫
۳٫ ER.ME., v.2, P.176.
۴٫ HBD., P.219; PA., P.xlviii.
۵٫ Susanna
۶٫ HBD., P.1001; NIDB., P.69.
آورده شده است.(۱) درباره مکان و زمان نگارش آنـ چـیز زیادی معلوم نیست، ولی یک نظریه این است که در حدود سال ۱۰۰ ق م در اسکندریه نگاشته شـده اسـت.(۲) برخی مدعی‌اند که در اواخر قـرن دوم قـ‌م و اوایل قـرن اول قـ‌م بـحث اصلاح شریعت مطرح بوده است و فـریسیان و صـدوقیان در این مسئله اختلاف داشته‌اند که اگر کسی علیه دیگری، درباره جرمی کـه مـجازات آن اعدام است، شهادت دروغ بدهد، آیا شـاهد دروغین در هر صورت بـاید اعـدام شود یا تنها در صورتی کـه حـکم اجرا شده باشد؟ این داستان در این حال و هوا نوشته شده است.(۳)
دو فرقه کاتولیک و ارتـدوکس بـرای این بخش اعتبار قانونی (ثـانوی) قـائلند، بـا این تفاوت کـه در کـتاب مقدس کاتولیک‌ها این بـخش بـاب سیزدهم کتاب دانیال است، اما در کتاب مقدس ارتدوکس‌ها مستقل و جای آن قبل از کتاب دانیال اسـت.(۴)
۱۰٫ قـصه بعل(۵) و اژدها
باب چهاردهم کتاب دانـیال، کـه در نسخه‌های سـبعینیه و لاتـینی، بـرخلاف نسخه عبری، موجود اسـت، به نقل دو داستان اختصاص دارد.(۶) در داستان نخست، پادشاه بابل مجسمه بعل را می‌پرستد و به او خوراک‌هایی هدیه مـی‌کند. پادشـاه از دانیال می‌پرسد که چرا بعل را نـمی‌پرستد. او پاسـخ مـی‌دهد کـه مـن خدای زنده را مـی‌پرستم. پادشـاه می‌گوید بعل زنده است، چون غذاهای اهدایی را می‌خورد. دانیال برای پادشاه ثابت می‌کند که کاهنان از راه مـخفی مـی‌روند و غـذاها را می‌خورند. پس پادشاه آن بت را از بین مـی‌برد و کـاهنان را بـه قـتل مـی‌رساند.
داسـتان دیگر داستان اژدهایی است که مردم بابل او را می‌پرستند. پادشاه بابل به دانیال می‌گوید که این دیگر خدای زنده است، پس چرا او را نمی‌پرستی؟ دانیال جواب می‌دهد که من تـنها خدای خود را می‌پرستم؛ و در ادامه می‌گوید این مار خدا نیست و اگر
______________________________
۱٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۲۰۲HBD., P.1001 ; .
۲٫ NIDB., P. 69.
۳٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۲۰۲٫
P.xlviii. 4. HBD., P.219; PA.,
۵٫ بعل نام خدای خورشید بوده که در فینیقیه و کنعان و برخی مناطق دیگر پرستیده می‌شده اسـت. (قـاموس کتاب مقدس، ص ۱۸۰).
۶٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۲۰۳.
او را در اختیار من قرار دهی او را از بین می‌برم. پادشاه چنین می‌کند و دانیال مار را با معجونی از بین میبرد. اهالی بابل شورش می‌کنند و از پادشاه می‌خواهند که دانیال را بـه آنـ‌ها تسلیم کند. پادشاه به‌ناچار چنین می‌کند. دانیال را به مدت هفت روز در لانه شیرهای گرسنه قرار می‌دهند، ولی شیرها با او کاری ندارند. خداوند حبقوق نـبی را، کـه در یهودیه بود، مأمور می‌کند کـه بـرای دانیال غذا ببرد. فرشتگان حبقوق را بدین منظور به بابل می‌آورند. در روز هفتم، پادشاه، که دانیال را صحیح و سالم می‌یابد، او را آزاد می‌کند و دشمنانش را به لانه شیرها می‌افکند.
ایـن دو داسـتان در اصل به زبان عـبری نـوشته شده و به یونانی ترجمه شده‌اند.(۱) تاریخ نگارش این کتاب را برخی قرن دوم ق‌م (۲) و برخی قرن اول ق‌م (۳) دانسته‌اند و برخی بین این دو قرن تردید دارند.(۴)
این بخش جزء کتاب مقدس دو فرقه کاتولیک و ارتـدوکس اسـت و از اعتبار قانونی (ثانوی) برخوردار است، اما کاتولیک‌ها آن را باب ۱۴ کتاب دانیال و ارتدوکس‌ها باب ۱۳ این کتاب می‌دانند.(۵)
۱۱٫ کتاب اول مکابیان(۶)
«مکابی» در زبان عبری به معنای «چکش»(۷) و لقب فردی به نام یهودا(۸) است کـه در دورهـ‌ای که سـرزمین یهودا تحت سلطه اعقاب و جانشینان اسکندر مقدونی، یعنی «سلوکیان»، بود رهبری قیامی را که پدرش «متتیای کاهن» آغاز کـرده بود، به دست می‌گیرد و دشمنان را شکست می‌دهد. شاید لقب مکابی بـه خـاطر ضـربات مهلکی باشد که وی بر دشمن وارد کرد.(۹) او حکومتی را در سرزمین یهودیه تشکیل می‌دهد که برای مدتی باقی می‌ماند. او و جـانشینانش سـلسله مکابیان خوانده می‌شوند. هم‌چنین چهار کتاب وجود دارد که به تاریخ و حوادث این دوره پرداخـته‌اند و از ایـن رو مـکابیان خوانده
______________________________
۱٫ همان. و HBD., P.102.
۲٫ HBD., P.102.
۳٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۲۰۳٫
۴٫ NIDB., P.69.
۵٫ PA., P.xlviii.
۶٫ Maccabees
HBD., P. 290. 7.
۸٫ Judas.
۹٫ HBD., P.290
می‌شوند.(۱) این کتاب حوادثی را بررسی می‌کند که در آن سرزمین، از زمان جـلوس آنتیوخوس اپیفانوس(۲) بر تخت (۱۷۵ ق م) تا زمان مرگ شمعون مکابی، که یکی از رهبران قـیام یهودی بود (حدود ۱۳۲ یـا ۱۳۵ ق م) رخ داده اسـت.(۳) در ابتدای کتاب اشاره‌ای گذرا به روی کارآمدن و کشور گشایی و مرگ اسکندر مقدونی و تقسیم کشور پهناور او بین جانشینانش می‌شود. میراث اسکندر بین جانشینان او و فرزندانشان دست به دست می‌گردد تا این‌که نوبت به یـکی از آن‌ها به نام آنتیوخوس اپیفانوس می‌رسد. او پس از غلبه بر مصر به سرزمین یهودا حمله می‌کند و آن را تحت سلطه خویش در می‌آورد. در این زمان یهودیت از دو جهت تهدید می‌شد: یکی فرهنگ هلنیستی (یونانی‌گرایی)، که در بسیاری از مـردم آن سـرزمین نفوذ کرده بود، و دیگری پادشاه آنتیوخوس، که به محو یهودیت و مظاهر آن کمر بسته بود. آنتیوخوس مردم را وامی‌داشت که از آیین اجدادی خویش دست بردارند و برای بت‌ها قربانی کنند. بسیاری از یهودیان بـه خـواسته پادشاه جبار گردن نهادند و دست از شریعت اجدادی خویش برداشتند. کسانی که از فرمان پادشاه سرپیچی می‌کردند، به اشد مجازات محکوم می‌شدند. بدین سان روزگار به سختی بر یهودیان می‌گذشت.
در ایـن زمـان کاهنی به نام «متتیا»(۴) همراه با پسرانش قیام می‌کند و به کوهستان‌ها پناه میبرد. به تدریج گروه‌هایی از مردم به آنان می‌پیوندند و سپاهی تشکیل می‌دهند و با پادشاه به نبرد برمی‌خیزند و بـه پیـروزی‌هایی دسـت می‌یابند. پس از متتیا، پسرش یهودای مـکابی جـانشین وی مـی‌شود و با اقتدار کامل به جنگ دشمنان می‌رود و به پیروزی‌های بزرگی دست می‌یابد. پس از جنگ‌های زیاد با آنتیوخوس و دیگر دشمنان یهود، کشور را آزاد مـی‌کند و سـرانجام در یـکی از جنگ‌ها کشته می‌شود.
پس از یهودا، برادرش «یوناتان»(۵) به جـانشینی او بـرگزیده شد. در این زمان نفاق و خیانت در گوشه و کنار کشور نمایان شد و قحطی و بدبختی شدید کشور را فرا گرفت. در زمان یوناتان جـنگ بـا دشـمنان ادامه می‌یابد تا این‌که او در یکی از جنگ‌ها اسیر می‌شود. پس از یوناتان، بـرادرش شمعون جانشین وی می‌شود و به نبرد با دشمنان ادامه می‌دهد. در زمان او کشور به طور کامل از شر بیگانگان رهایی مـی‌یابد و حـکومتش بـه قدرت
______________________________
۱٫ NIDB., P.69.
۲٫ Antiochus Epiphanes
۳٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۲۰۴ و HBD., P.390.
۴٫ Mattathias
۵٫ Jonathan
زیادی دست می‌یابد. سرانجام آن گاه که شـمعون بـرای دیدار از یکی از شهرهای یهودا بیرون می‌رود، یکی از یهودیان به او خیانت کرده، او را به جشنی دعوت می‌کند و در حـالی کـه شـمعون و پسرانش از فرط نوشیدن شراب مستند، دشمنان حمله می‌کنند و او و همراهانش را به قتل مـی‌رساند. کـتاب اول مـکابیان با قتل شمعون به پایان می‌رسد.
اهمیت کتاب اول مکابیان در این است که بهترین مـنبع تـاریخی بـرای این دوره است.(۱) با این‌که نویسنده کتاب ناشناخته است، از محتوای کتاب برمی آید که یـهودی‌ای مـؤمن، و احتمالاً از فرقه صدوقیان، نویسنده آن بوده است.(۲) این کتاب در اصل به زبان عبری و در فـلسطین، و احـتمالاً در اورشـلیم، اندکی قبل از پایان قرن دوم ق‌م نگاشته شده است.(۳) برخی احتمال می‌دهند که بـین ۱۰۰ تـا ۷۰ ق‌م نوشته شده باشد.(۴) برخی دیگر بر این اعتقادند که سه فصل آخـر کـتاب بـعدا افزوده شده و کل کتاب پس از تخریب معبد در سال ۷۰ م دوباره ویرایش شده است.(۵) هدف نویسنده ایـن کـتاب این بوده است که حکومت مکابیان بر یهودا را مشروع و قانونی جلوه دهـد و آنـ‌ها را در مـبارزه با سلوکی‌ها بر حق نشان دهد.(۶) بنابراین، این کتاب یک دفاعیه از حکومت مکابیان است.(۷) دو فـرقه کـاتولیک و ارتـدوکس برای این کتاب اعتبار قانونی (ثانوی) قائلند.(۸)
۱۲. کتاب دوم مکابیان
کتاب دوم مـکابیان کـتاب مستقل دیگری است که به بررسی حوادث عصر مکابیان اختصاص دارد. این کتاب از جهات مختلفی با کـتاب اول مـکابیان متفاوت است. مقطع زمانی، که این نوشته در برگیرنده آن است، بسیار کوتاه اسـت و از سـال ۱۷۶ تا ۱۶۱ ق‌م، یعنی حدود پانزده سال، را در بـرمی‌گیرد.(۹) بـنابراین، کـتاب دوم مکابیان تنها بخشی تاریخی را در بر مـی‌گیرد کـه اول مکابیان به آن پرداخته است؛ اما از آنجا که بسیار بیشتر از اول مکابیان به جزئیات پرداخـته، از ارزش و اعـتبار بالاتری برخوردار است.(۱۰) نویسنده در
______________________________
۱٫ حـبیب سـعید، پیشین، ص ۲۰۵ NIDB., P.69;.
۲٫ هـمان.
۳٫ ER.ME., V.2, P.179.
۴٫ حـبیب سـعید، پیشین، ص ۲۰۵٫
۵٫ NIDB., P.69.
۶٫ HBD., P.590.
۷٫ OCB., P.477.
۸٫ HBD., P.219; PA., P.xlviii.
۹٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۲۰۶؛ و NIDB., P.69.
.۱۰٫ HBD., P.591
مقدمه ایـن کـتاب می‌گوید: «همه این رویدادها را یاسون قیروانی(۱) در پنج جلد کتاب آورده است. من نـیز آنـ‌ها را در یک مجلد خلاصه خواهم کرد» (۲:۲۳). امـا غیر از این اشاره، هـیچ اثـری از کتاب یاسون قیروانی در دست نـیست.(۲)
تـفاوت دیگر این کتاب با اول مکابیان در هدف نویسنده است. نویسنده کتاب اول مکابیان می‌خواست از انـقلاب مـکابی دفاع کند و نظام آنان را مـشروع جـلوه دهـد؛ ولی هدف نویسنده ایـن کـتاب دفاع از حریم معبد و شـریعت اسـت و مبارزه با هجوم فرهنگ هلنیستی را در سرلوحه کار خویش قرار داده است؛(۳) حتی برخی از مـحققان نـویسنده این کتاب را دشمن مکابیان قلمداد کـرده‌اند.(۴) هـمین امر حـال و هـوای ایـن دو کتاب را متفاوت کرده اسـت.
این کتاب را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد. نویسنده در دو باب اول دو نامهای را که یهودیان اورشلیم و یـهودیه بـه یهودیان مصر نوشته‌اند، می‌آورد. در این دو نـامه، بـا اشـاره بـه حـوادثی که برای مـعبد پیـش آمده و وظایفی که یهودیان در قبال آن دارند، از یهودیان مصر می‌خواهند که در جشن بزرگداشت مراسم افتتاح معبد شـرکت جـویند. نـویسنده، در پایان باب دوم، برای کتاب خود مقدمه‌ای مـی‌آورد و در آن بـه کـتاب یـاسون قـیروانی اشـاره می‌کند و هدف خود از خلاصه کردن آن کتاب و شیوه کار خود را بیان می‌کند.
نویسنده از باب سوم تا هشتم، به تفصیل به هجوم فرهنگ هلنیستی و گرایش یهودیان به آن و بی اعـتنایی آن‌ها به آیین و شریعت اجدادی خود می‌پردازد. هجوم سلوکیان و سلطه آنان بر یهودیه و اهتمام آنان به از بین بردن شریعت یهود و مظاهر این دین، و فشار طاقت فرسا و شکنجه و آزار و قتل یهودیان بـرای دسـت برداشتن از دین اجدادی و روی آوردن به بت پرستی، مطالبی است که به صورت گسترده در این بخش بیان شده است.
بخش سوم شامل باب هشتم تا پایان کتاب (باب پانزدهم) است کـه بـه مبارزه و فعالیت‌های یهودای مکابی می‌پردازد و ماجرا را تا آن جا پی می‌گیرد که شهر اورشلیم به طور کامل به دست عبرانیان می‌افتد.
______________________________
۱٫ Jason of Cyrene
۲٫ ER.ME., v.2, P.179.
.۳٫ OCB., P.478; ER.ME., V.2, P.179
۴٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۲۰۶٫
نـویسنده ایـن کتاب یک یهودی ناشناخته اسـت(۱) و بـرخی او را از فرقه فریسیان دانسته‌اند.(۲) تاریخ نگارش این کتاب را از ربع آخر قرن دوم ق‌م تا ربع اول قرن اول ق‌م دانسته‌اند(۳) و حتی برخی تاریخ نگارش آن را تا قبل از سلطه رومـیان در سـال ۶۳ ق‌م محتمل دانسته‌اند.(۴) بـرخلاف کـتاب اول مکابیان، که در اصل به عبری نوشته شده و به یونانی برگردانده شده است، کتاب دوم مکابیان در اصل به زبان یونانی نوشته شده است.(۵) مکان نگارش این کتاب را اسکندریه یا اورشلیم می‌دانند.(۶) دو فـرقه کـاتولیک و ارتدوکس برای این کتاب اعتبار قانونی (ثانوی) قائلند.(۷)
۱۳٫ کتاب سوم مکابیان
این کتاب و نیز کتاب چهارم مکابیان، نسبت به دو کتاب قبل از اهمیت کمتری برخوردارند. این اثر گزارشی است از نجات مـعجزه‌آسای یـهودیان مصر از دسـت بطلمیوس چهارم (حک . ۲۲۱ ـ ۲۰۵ ق‌م)؛ وی یهودیان را بدین خاطر که یهودیان فلسطین مانع از ورود او به معبد شده بودند، تهدید کـرده بود.(۸) تاریخ نگارش این کتاب را نزدیک به آغاز دوره مسیحی یا ابـتدای قـرن اول م تـخمین می‌زنند.(۹)
این کتاب، علاوه بر نسخه عبری عهد قدیم، در نسخه لاتینی ولگات نیز موجود نیست و از همین رو کـاتولیک‌ها بـرای آن اعتبار قانونی قائل نیستند، اما فرقه ارتدوکس آن را دارای اعتبار قانونی می‌داند.(۱۰)
۱۴٫ کتاب چـهارم مـکابیان
ایـن کتاب یک اثر فلسفی یهودی است که تحت تأثیر رواقیان و ادبیات یونان نوشته شده اسـت.(۱۱) پیام اصلی دینی این کتاب این است که رنج شهادت به طور غـیرمستقیم کفاره
______________________________
۱٫ ER.ME., V.2, P.179.
۲٫ حبیب سعید، پیـشین، ص ۲۰۶.
۳٫ هـمان.؛ .ER.ME., V.2, P.179; NIDB., P.69
.۴٫ OCB., P.479
.۵٫ ER.ME., V.2, P.179
۶٫ ibid.
۷٫ HBD., P.2,; PA., P.xlviii.
۸٫ The New Encyclopedia Britannica (15 Ed. Encylopadia Britannica, inc., U.S.A. 1995) v.7, P. 659.
(به این مرجع از این پس با علامت اختصاری «NEB» اشاره می‌شود.)
۹٫ HBD., P.840.
۱۰٫ PA., P.xlviii.
۱۱. HBD., P.840.
گناه همه یهودیان می‌شود.(۱) با این‌که این نوشته یک اثر تاریخی نیست، از این جهت به مکابیان منسوب شده است که به آغـاز زجر و آزار یهودیان به دست آنتیوخوس اپیفانوس می‌پردازد.(۲) تاریخ نگارش این اثر نیمه اول قرن اول م(۳) یا یک قرن منتهی به سال ۷۰ م است.(۴)
از آنجا که این کتاب در نسخه لاتینی ولگات موجود نیست، فرقه کـاتولیک بـرای آن اعتبار قانونی قائل نیست، اما فرقه ارتدوکس آن را معتبر می‌داند.(۵) در کتاب مقدس ارتدوکس این کتاب به صورت ضمیمه آمده است.(۶)
۱۵٫ کتاب اول عزرا(۷) (اسدراس)
در مجموع در سه نسخه معروف عبری، سبعینیه و ولگات، چـهار کـتاب به نام عزرا (یا اسدراس) آمده است. در نسخه عبری کتابی به نام عزرا وجود دارد که همه آن را قانونی می‌دانند. این کتاب در نسخه سبعینیه، همراه با کتاب نحمیا، عنوان کـتاب دوم عـزرا را گرفته است؛(۸) در نسخه سبعینیه کتابی به نام کتاب اول عزرا آمده است؛ این کتاب اکنون مورد بحث است.(۹) در نسخه ولگات دو کتاب عزرا و نحمیا، که در نسخه عبری مجزا هستند، با عـنوان کـتاب اول و دوم عـزرا آمده‌اند. در این نسخه، کتابی کـه اکـنون مـورد بحث است، تحت عنوان کتاب سوم عزرا(۱۰) در ضمیمه آمده است. بعدها کتاب دیگری به عنوان ضمیمه این نسخه آمده که کـتاب چـهارم عـزرا خوانده شده است(۱۱) و ما تحت عنوان کتاب دوم عـزرا از آنـ بحث خواهیم کرد. ولی در نسخه‌های انگلیسی و ویرایش‌های جدید ولگات، کتاب عزرای قانونی با عنوان کتاب عزرا و کتاب نحمیا، مـجزا و بـا هـمین نام آمده است. کتابی که اکنون مورد بحث است و در نـسخه سبعینیه عنوان کتاب اول عزرا را دارد، همین عنوان و کتاب دیگری که در سبعینیه موجود نیست(۱۲) عنوان کتاب دوم عزرا را گرفته است.
عـمده مـطالب ایـن کتاب در کتاب‌های قانونی عهد قدیم موجود است، و در واقع این کتاب تـکرار کـتاب تواریخ ایام از اول باب ۳۵ تا آیه ۲۳ باب ۳۶ و کل کتاب عزرا و کتاب
______________________________
۱٫ NEB., V.2, P.609.
۲٫ ibid.
۳٫ ibid.
۴٫ HBD., P.640.
۵٫ PA., P.xlviii.
۶٫ HBD., P.219.
۷٫ Ezra = [Greek] Esdras
۸٫ HBD., P.278.
۹٫ ODC., P.462.
۱۰٫ ER.ME., V.2, P.175.
۱۱٫ HBD., P.278.
۱۲٫ ODC., P.68.
نحمیا از آیه ۳۱ باب هفتم تا آیـه ۱۲ بـاب هـشتم است، و این کتاب، تنها قصه‌های «داریوش» و «سه جوان» را نسبت به نسخه عـبری و کـتاب‌های قـانونی اضافه دارد؛ از این‌رو ارزش تاریخی مستقلی ندارد.(۱) این کتاب، غیر از مقطعی از آن که حکمت‌آمیز است (۳:۱ تا ۵:۶)، تـاریخ اسـت و از عـید فصحی که یوشیا در اورشلیم گرفت (دوم تواریخ ایام، ۳۵:۱) تا اصلاحات عزرا را در برمی‌گیرد.(۲)
امروزه تنها نـسخه یـونانی این کتاب موجود است و برخی می‌گویند که در اصل به زبان یونانی نوشته شـده(۳) ولی بـرخی دیـگر احتمال داده‌اند که اصل آن به زبان عبری یا آرامی بوده است.(۴) این واقعیت کـه عـمده مطالب این کتاب در دیگر قسمت‌های عهد قدیم آمده است، احتمال دوم راتقویت می‌کند. بـرخی دیـگر مـی‌گویند که این کتاب یا بقایایی از ترجمه‌ای مجزا از سه کتاب دوم تواریخ ایام، عزرا و نحمیا اسـت، و یـا بخش‌هایی گزینش شده از این سه کتاب است که به یونانی ترجمه شـده اسـت.(۵)
نـویسنده یا مترجم این کتاب معلوم نیست، اما احتمالاً در مصر و در میان یهودیان یونانی زبان نوشته شـده اسـت. بـا این‌که تعیین تاریخ نگارش کتاب مشکل است، اما اواخر قرن دوم ق‌م(۶) یـا اوایـل قرن اول ق‌م را متحمل دانسته‌اند.(۷)
این کتاب نُه باب دارد و هدف نویسنده آن چندان روشن نیست. شاید بتوان تـأکید بـر معبد و شعائر و مراسم آن را از لابه‌لای آن به دست آورد.(۸) کتاب در ترجمه سبعینیه آمده، اما در تـرجمه لاتـینی ولگات به صورت ضمیمه و پس از کتاب عهد جـدید قـرار گـرفته است.(۹) تنها گروهی که برای این کـتاب اعـتبار قانونی (ثانوی) قائل است، فرقه ارتدکس است.(۱۰)
۱۶٫ کتاب دوم عزرا
برخلاف کتاب اول عزرا، نـسخه یـونانی و نیز اصل عبری یا آرامـی ایـن کتاب در دسـترس
______________________________
۱٫ حـبیب سـعید، پیشین، ص ۱۸۷٫
۲٫ NIDB., P.68.
۳٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۱۸۷٫
۴٫ ER.ME., V.2, P.175.
۵٫ HBD., P.278.
۶٫ ER.ME., V.2, P.175.
۷٫ حبیب سـعید، پیـشین، ص ۱۸۷٫
۸٫ HBD., P.278.
۹٫ OCB., P.196.
۱۰٫ PA., P.xlviii; HBD., 219.
نیست. بنابراین، ترجمه سبعینیه حاوی آن نیست و تنها پاره‌هایی از ترجمه یونانی آن در دسترس اسـت؛ امـا نسخه لاتین و ترجمه‌های دیگری از آن موجود اسـت. این کتاب جزء کـتاب‌های اپوکـریفایی است. در نسخه ولگات، ترجمه لاتـینی ایـن کتاب به عنوان ضمیمه و پس از عهد جدید آمده است.(۱)
این کتاب را به سه بـخش مـی‌توان تقسیم کرد: در دو فصل اول کتاب، خـدا از قـوم شـکایت و عزرا را مکلف بـه تـقویت ایمان مردم می‌کند و آمـدن مـلکوت خدا گوشزد شده است. این دو فصل از افزوده‌های مسیحیان به این کتاب است(۲) و در حدود سـال ۱۰۰ م نـوشته شده است.(۳) گاهی این بخش کـتاب پنـجم عزرا خـوانده مـی‌شود.(۴) بـخش دوم کتاب، از باب سوم تـا چهاردهم را در برمی‌گیرد که در آن هفت مکاشفه، که ظاهرا در هنگام تبعید بابلی برای عزرا رخ داده، بیان شـده اسـت. این هفت مکاشفه عبارتند از:(۵)
۱) گفت و گـویی بـین عـزرا و یـک فـرشته درباره عدالت خـدا و بـذر گناهی که در آدم نهاده شده است (۳:۱ ـ ۵:۲۰)؛
۲) گفت و گویی درباره خلقت، عصر مسیحایی و داوری پس از آن (۶:۳۵ – ۱۰:۵۹)؛
۳) گفت و گویی درباره سرّ ایـن‌که خـدا بـنی اسرائیل را برگزیده است ولی بعدا آن‌ها را عذاب مـی‌کند(۵:۲۱ – ۶:۳۴)؛
۴) مـکاشفه‌ای کـه در آن عـزرا بـا کـوه صهیون (اورشلیم) به صورت زنی مواجه می‌شود که در مرگ فرزندش عزاداری می‌کند (۹:۲۶ ـ ۱۰:۵۹)؛
۵) مکاشفه‌ای تمثیلی از یک عقاب با بال‌ها و سرهای زیاد که نشان دهنده امپراتوری روم است (باب‌های ۱۱ و ۱۲)؛
۶) مـکاشفه‌ای که در آن مسیح به صورت انسانی تصویر شده که از دریا برمی خیزد و صعود می‌کند (باب ۱۳)؛
۷) در مکاشفه آخر، کتاب مقدس به عزرا الهام می‌شود و او آن را می‌نویسد.
از آن جا که این بخش تنها مشتمل بـر مـکاشفات منسوب به عزراست، برخی آن را کتاب عـزرا می‌نامند.(۶) این بخش را یک یهودی ناشناخته، پس از تخریب دوم معبد
______________________________
۱٫ OCB., P.195; HBD., P.2, 279.
۲٫ ibid.
۳٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۱۸۸٫
۴٫ HBD., P.278.
۵٫ ibid; OCB., P.196.
۶٫ NIDB., P.98.
و آوارگی یهود در سال ۷۰ م و نزدیک به پایان قرن اول نوشته است.(۱) هـدف نـویسنده تقویت یهودیان و پاسخ به شبهاتی بوده است که پس از آوارگی و بدبختی‌های یهود مطرح شده بود؛ او در قالب مکاشفه شبهات را مطرح می‌کند و پاسخ می‌دهد. نویسنده زمـان نـوشته خود را به دوره تبعید بابلی بـرمی‌گرداند و بـه عزرا نسبت می‌دهد تا بدین سان حجت و مقبولیت کسب کند.(۲)
این بخش در اصل به زبان عبری یا آرامی نوشته شده و بعد به یونانی تـرجمه شـده است.(۳) بخش سوم کـتاب، کـه باب‌های ۱۴ و ۱۵ را در برمی گیرد، افزوده مسیحیان است که بعدها بین سال‌های ۲۶۰ ـ ۲۷۰ م نوشته شده‌اند(۴). این بخش، که آلام و گرفتاری‌های آخرالزمان و پایان تاریخ را بیان می‌کند، گاهی کتاب ششم عزرا خوانده می‌شود.(۵) برخی ایـن کـتاب را در مجموعه کتاب‌های قانونی (ثانوی) کلیسای ارتدوکس آورده‌اند(۶) و برخی دیگر چنین نکرده‌اند.(۷) با توجه به این‌که این کتاب در ترجمه سبعینیه موجود نیست احتمال اول بعید به نظر می‌رسد.
۱۷٫ دعای مَنَسّی
در عهد قـدیم، در کـتاب دوم پادشاهان، بـاب ۲۱، سرگذشت پادشاهی یهودی به نام منسّی آمده که فسق و فجور بسیار می‌کرده است. همین سرگذشت را کتاب دوم تـواریخ ایام روایت کرده است؛ اما در پایان کتاب اخیر آمده است کـه چـون او بـه هشدارهای خدا گوش فرا نداد، به دست آشوریان به اسارت برده شد. منسّی در اسارت توبه می‌کند و از خـدا بـخشایش می‌طلبد. پس خدا او را نجات می‌دهد و به وطنش بازمی گرداند. در کتاب دوم تواریخ ایام (۳۳:۱۸) آمده اسـت: «و بـقیه وقـایع منسّی و دعایی که نزد خدای خود کرد… اینک در تواریخ پادشاهان اسرائیل مکتوب است». درباره دعـایی که این متن به آن اشاره می‌کند چیزی معلوم نیست؛ اما در بین بـخش‌های اپوکریفایی عهد قدیم، بـخشی بـه نام دعای منسّی، مشتمل بر ۱۵ آیه وجود دارد. این دعا را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد: وی در آیات یک تا هفت به خدا توجه دارد و او را تمجید و ستایش می‌کند؛ در آیه
______________________________
۱٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۱۸۸ .ibid;
۲٫ همان، ص ۱۸۸ و ۱۸۹٫
۳٫ OCB., P.196.
۴٫ حـبیب سعید، پیشین، ص ۱۷۹٫
۵٫ HBD., P.279.
۶٫ PA., P.lxviii.
۷٫ HBD., P.219.
۸ تا ۱۰ به خطاهای خود اعتراف می‌کند؛ و در آیات بعدی از خدا غفران و بخشایش می‌طلبد.
این دعا تنها در برخی از نسخه‌های یونانی وجود دارد و در متن عبری و نسخه سبعینیه موجود نیست و حتی برای جروم، مـترجم مـعروفی که کتاب مقدس را در قرن چهارم م به لاتینی ترجمه کرده، ناشناخته بوده است. بنابراین این دعا در نسخه اصلی ولگات موجود نبوده، ولی بعدها در برخی از نسخه‌ها به عنوان ضمیمه عهد جدید، و در برخی از نـسخه‌های قـدیمی، پس از کتاب اول تواریخ ایام آمده است.(۱) از آن جا که این بخش بسیار مختصر است، تعیین زمان و مکان نگارش آن و نیز زبان اصلی آن را نمی‌توان به صورت یقینی بیان کرد،(۲) ولی برخی احتمال دادهـ‌اند کـه در قرن اول یا دوم ق‌م در فلسطین نوشته شده باشد(۳)، و برخی می‌گویند از سبک دعا برمی‌آید که در اصل به زبان عبری نوشته شده است.(۴)
نویسنده این دعا شناخته شده نیست، ولی دانشمندان این احـتمال را کـه آنـ را فردی یهودی از زبان منسّی نـوشته بـاشد تـرجیح می‌دهند.(۵) تنها فرقه ارتدوکس،(۶) و یا بخشی از آن(۷)، برای این دعا اعتبار قانونی ثانوی قائلند.
۱۸٫ مزمور ۱۵۱ از مزامیر داود
کتاب مزامیر داود در نسخه عبری مشتمل بـر ۱۵۰ مـزمور اسـت، ولی در برخی از نسخه‌ها پنج یا شش مزمور دیگر نـیز هـست که در بخش کتاب‌های مجعول العنوان آمده است. فرقه ارتدوکس برای مزمور شماره ۱۵۱ اعتبار قانونی قائل است و بنابراین کتاب مـزامیر نـزد آنـ‌هایک مزمور بیشتر دارد.(۸)
______________________________
۱٫ OCB., P.486.
۲٫ ibid
۳٫ NIDB., P.69.
۴٫ OCB., P.486.
۵٫ حبیب سعید، پیشین، ص ۲۰۳٫
۶٫ PA., P.xlviii and HBD., P.219
۷٫ OCD., P.486.
۸٫ HBD., P.219; PA., P.xlviii.
جدول زیر نظر گروه‌های چـهارگانه معتقد به عهد قدیم را درباره کتاب‌های موسوم به اپوکریفایی نشان می‌دهد.
$$$
بخشی از فرقه ارتدوکس آن را قانونی ثانوی می‌داند
ب) کـتاب‌های مـجعول العـنوان(۱)
غیر از کتاب‌های قانونی و اپوکریفایی عهد قدیم، مجموعه دیگری از نوشته‌ها موجودند کـه بـا عهدقدیم مرتبطند.(۲)این مجموعه«سوداِپیگرافا» یا «مجعول العنوان» خوانده می‌شوند. علت این نام‌گذاری آن است که نـگارش اغـلب کـتاب‌های این مجموعه به
______________________________
۱٫ pseudepigrapha کلمه یونانی است از pseuepigraphos به معنای «غلط اسناد داده شده و دارای عـنوان اشـتباه؛ pseud بـه معنای خطا و اشتباه و epigraphinبه معنای اسناد دادن است.
(Webster¨s Third New International Dictionary, v.2, P.1830).
۲٫ NIDB., P.834.
شخصیت‌های بزرگ گذشته نسبت داده شده است، در حـالی کـه در واقـع آنان نویسنده این‌کتاب‌ها نیستند.(۱)این‌کتاب‌ها را برخی از یهودیان‌و مسیحیان نگاشته‌اند و خود را پشت عنوان یک‌قهرمان بـاستانی پنـهان‌کرده‌اند. در واقع باید این‌کار را عادی، و نه جعل یا تقلب، به حساب آورد. در این قبیل نـوشته‌ها نـویسنده فـرض می‌کرد که اگر فلان قهرمان باستانی در حادثه‌ای‌خاص حاضر بود درباره آن چه می‌گفت؛ پس از زبان حـال او سـخن می‌گوید.(۲)
برخی این مجموعه را این گونه تعریف کرده‌اند:
واژه سوداِپیگرافا به مجموعه‌ای از نوشته‌های یـهودی یـا یـهودی ـ مسیحی اشاره دارد که: الف) در کتاب مقدس عبری، عهد جدید، مجموعه اپوکریفایی و نوشته‌های حاخامی(۳) مندرج نـیستند؛ ب) بـا متون کتاب مقدس یا شخصیت‌های آن مرتبطند؛ ج) اغلب به یکی از شخصیت‌های باستانی مـورد احـترام کـتاب مقدس نسبت داده شده‌اند؛ د) در بردارنده پیامی از طرف خدایند که به زمانی که در آن نوشته شده‌اند مـربوط اسـت؛ ح) بـین سال‌های ۲۵۰ ق‌م تا ۲۰۰ م نوشته شده‌اند، و اگر بعد از این دوره نوشته شده‌اند، دربردارنده سـنت‌های یـهودی همین دوره‌اند.(۴)
با این حال نام‌گذاری این مجموعه به «مجعول العنوان» دقیق نیست؛ چون اولاً همه کـتاب‌های ایـن مجموعه این‌گونه نیستند و ثانیا خارج از این مجموعه هم کتاب‌هایی با این خـصوصیت وجـود دارند.(۵)
جمع‌آوری این مجموعه به زمان‌های اخـیر تـعلق دارد. ایـن مجموعه به زبان آلمانی در کتابی تحت عـنوان Die Apokryphen und Pseudepigraphen des Alten Testaments ، در دو مـجلد، (Tubingen, 1900) به سر ویراستاری Emil Kautzsch به چاپ رسیده است. در زبان انگلیسی در کتابی تحت عنوان The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament در دو جـلد (Oxford , ۱۹۱۳) بـه ویراستاری آر. اچ چارلز(۶) به چاپ رسـیده اسـت. نسخه انـگلیسی، عـلاوه بـر همه کتاب‌های نسخه آلمانی، چهار کـتاب اضـافه را نیز در بردارد.(۷)
______________________________
۱٫ HBD., P.836.
۲٫ H.Platt Rutherford, The Forgotten Books of Eden, (14th ed., the World Publishing Company, 1927) P.xlviii.
۳٫Rabbinic Literature عبارتند از مجموعه‌ای از نوشته‌ها که پس از سال ۷۰ م تا قرن ششم م به دسـت دانـشمندان یهود نوشته شده و مجموعه تلمود را تـشکیل می‌دهند.
۴٫ OCB., P.629.
۵٫ ibid.
۶٫ R.H.Charls
۷٫ ER.ME., v.2, P.180.
تعدادی از این کـتاب‌ها در کـتابی تحت عنوانof Eden Forgotten Books The (1) به ویراستاری روتـرفورد اچـ پلات(۲) جمع آوری شده است. هم‌چنین تعدادی دیگر از این نوشته‌ها در مجموعه‌ای به زبان عـربی تـحت عنوان مخطوطات قمران ـ البحر المـیت، التـوراه ـ کـتابات ما بین العـهدین، جـلدهای دوم و سوم گردآوری شده اسـت.
دربـاره تعداد کتاب‌هایی که تحت عنوان «سوداِپیگرافا» قرارمی گیرند اختلاف است. این اختلاف از اختلاف در تـعداد کـتاب‌های اپوکریفایی به این جا سرایت کـرده اسـت.(۳) برخی تـعداد ایـن کـتاب‌ها را ۶۵(۴) و برخی دیگر ۵۲ دانسته‌اند.(۵) گـروه نخست عنوان «عهدهای مشایخ دوازده‌گانه» را به تفکیک، و گروه دوم یک جا و تحت همین عنوان آورده‌اند. ولی در مـیان ایـن مجموعه کتاب‌هایی وجود دارد که برخی از گـروه‌هابرای آنـ‌ها اعـتبار قـانونی (ثـانوی) قائلند و اگر آنـ‌ها را کـنار بگذاریم، و نیز کتاب مشایخ سه گانه را هم یک کتاب به حساب آوریم، تعداد کتاب‌های این مـجموعه ۴۷ عـدد مـی‌شود. این مجموعه را به لحاظ موضوع و مطالب مـندرج در آنـ‌ها بـه پنـج دسـته تـقسیم کرده‌اند:(۶)
۱٫ آثار و نوشته‌های مربوط به مکاشفه(۷)
کلمه apocalyptic از کلمه یونانی apocalypsis به معنای «وحی و مکاشفه» یا آشکار سازی است. از آنجا که این دسته از نوشته‌ها، در بردارنده ادعای مکاشفه درباره مـقاصد سری خدا، پایان جهان و استقرار حکومت خدا بر زمین هستند، این واژه درباره آن‌ها به کار رفته است.(۸) نوزده کتاب در این مجموعه قرار می‌گیرند که عبارتند از:
۱ـ۱٫ کتاب اول خنوخ(۹) (مکاشفه خنوخ بـه زبـان حبشی(۱۰))
بنابر عهد قدیم، خنوخ فرزند یارد است که با چند واسطه به حضرت آدم می‌رسد.(۱۱) در این مجموعه سه کتاب منسوب به خنوخ وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها کتاب اول خنوخ
______________________________
۱٫ ایـن کـتاب به دست آقای حسین توفیقی در دست ترجمه است و بخش‌هایی از آن در شماره ۳ و ۴ مجله هفت آسمان منتشر شده است.
۲٫ Rutherford H.Platt
۳٫ OCB., P.630.
۴٫ HBD., P.836.
۵٫ ER.ME., V2,.P.180.
۶٫ ibid; HBD., P.836.
۷٫ Apocalyptic Literature and Related Works
۸٫ NIDB., P.67.
۹٫Enoch (خنوخ): انوش، ادریس (فرهنگ بزرگ حییم).
۱۰٫ Ethiopic
۱۱٫ سـفر پیـدایش، ۵: ۴ـ۲۴٫
است. کامل‌ترین نسخه این کـتاب بـه زبان حبشی و تنها بخش‌هایی از آن به زبان یونانی است و بخش‌هایی از آن نیز به زبان آرامی در قمران(۱) کشف شده است؛ از این رو گاهی این کتاب را مکاشفه حبشی خـنوخ مـی‌خوانند.(۲) کتاب اول خنوخ از پنج بـخش تـشکیل شده است: بخش اول ابتدا سرگذشت فرشتگانی را بیان می‌کند که ساقط شده و در زمین به فساد می‌پردازند؛ سپس سفرهای رؤیایی خنوخ را مطرح می‌کند. بخش دوم مشتمل بر حکمت‌ها و مثل‌هایی از خنوخ است. بخش سـوم بـحثی درباره فلک و نجوم است. بخش چهارم به بیان دو رؤیای خنوخ می‌پردازد و در بخش پنجم مواعظ اخلاقی خنوخ آمده است.(۳) تاریخ نگارش بخش‌های مختلف این کتاب را از قرن سوم ق م تا قرن اول م دانسته‌اند.(۴)
۲ـ۱٫ کـتاب دوم خـنوخ(۵) (مکاشفه خـنوخ به زبان اسلاوی(۶))
کتاب دوم خنوخ مکاشفه‌ای فوق العاده است که در بردارنده بصیرت‌هایی درباره جهان و انسانیت است.(۷) نـسخه موجود این کتاب به زبان اسلاوی است و به همین جهت گـاهی مـکاشفه اسـلاوی خنوخ خوانده می‌شود.(۸) متن اصلی این کتاب احتمالاً نزدیک به پایان قرن اول م(۹)، پس از تخریب دوم معبد در سال ۷۰ م و آوارگی یـهود، و تـحت تأثیر مصیبت‌های وارده به آن‌ها، نوشته شده است.(۱۰)
۳ـ۱٫ کتاب سوم خنوخ (مکاشفه خنوخ بـه زبـان عـبری)
این کتاب که یک اثر یهودی و به زبان عبری است، به دست افراد مختلفی نـوشته شده و در قرن پنجم یا ششم م به شکل کنونی درآمده است، اما بخش‌هایی از آن احـتمالاً در قرن‌های اول یا دوم م نوشته شـده اسـت.(۱۱) این کتاب نیز تحت تأثیر مصائب یهود، پس از تخریب معبد در سال ۷۰ میلادی، نگاشته شده است.(۱۲)
______________________________
۱٫ Qumran
۲٫ اندریه دوبون و سومرمارک فیلوننکو، مخطوطات قمران، ترجمه (به عربی) موسی دیب الخوری (چاپ اول، دارالطلیعه الجدید، دمشق، ۱۹۹۸) ج۲، ص۹ ER.ME., V.2, P.181;.
۳٫ هـمان.
۴٫ HBD., P.831; ER.ME., V.2, P.181.
۵٫ ترجمه این کتاب، به قلم آقای حسین توفیقی، و تحت عنوان «رازهای خنوخ» در شماره ۳ و ۴ نشریه هفت آسمان به چاپ رسیده است.
۶٫ Slavonic
۷٫ HBD., P.831.
۸٫ ibid
۹٫ ibid
۱۰٫ ER.ME., V.2, P.180.
۱۱٫ HBD., P.831.
۱۲. ER.ME., V.2, P.180.
۴ـ۱٫ پیشگویی‌های الهامی(۱)
این کتاب، که ترکیبی از نوشته‌های یهودیان اولیه و مسیحیان بـعد اسـت، مصائب و بلایای آینده (از جمله تخریب دوم معبد)(۲) را پیشگویی می‌کند.(۳) تاریخ نگارش این مجموعه از قرن دوم ق‌م تا قرن هفتم م است.(۴)
۵ـ۱٫ رساله سام(۵)
تعیین تاریخ نگارش این کتاب مشکل است، اما ظاهرا در پایـان قـرن اول ق م در اسکندریه تألیف شده است.(۶)
۶ـ۱٫ مجعول حزقیال(۷)
این کتاب، که مشتمل بر پیشگویی درباره مصائب قوم، از جمله تخریب دوم معبد، بوده است،(۸) ناپدید گشته و تنها نقل‌ها و گزیده‌هایی از آن در نوشته‌های پدر مسیحی قرن چـهارمی، اپیـفانوس(۹)، و تلمود بابلی موجود است. تاریخ اصل این سند به حدود آغاز دوره مسیحی برمی‌گردد.(۱۰)
۷ـ۱٫ مکاشفه صفنیا(۱۱)
این کتاب، که تنها بخش‌هایی از آن باقی مانده و یک اثر یهودی است، سفرهای صفنیا بـه بـهشت و دوزخ را تـوصیف می‌کند. این کتاب اندکی قـبل یـا بـعد از شروع دوره مسیحی نوشته شده است.(۱۲)
۸ـ۱٫ کتاب چهارم عزرا
این کتاب یک اثر یهودی است که پس از تخریب دوم معبد نوشته شده است.(۱۳) نـام‌گذاری ایـن کـتاب به کتاب چهارم، مطابق نسخه ولگات است کـه در آن غـیر از کتاب قانونی عزرا، دو کتاب دیگر به عزرا منسوب شده است.(۱۴) این کتاب که مشتمل بر یک رؤیا است(۱۵) بـعدا بـه دسـت مسیحیان دچار تغییراتی شد.(۱۶)
______________________________
۱٫ Sibylline oracles
.۲٫ ibid
۳٫ HBD., P.831.
.۴٫ ibid
۵٫ Shem پسر حضرت نوح است.
۶٫ HBD., P.831.
۷٫ Apocryphon of Ezekiel
۸٫ ER.ME., V.2, P.180.
۹٫ Epiphanius
۱۰٫ HBD., P.831.
۱۱٫ Apocalypse of Zephaniah
.۱۲٫ ibid
.۱۳٫ ibid
۱۴٫ اندریه دوبـون و…، پیشین، ج ۳، ص ۱۲٫
۱۵٫ همان.
۱۶٫ HBD., P.831.
۹ـ۱٫ مکاشفه یونانی عزرا
این مکاشفه، که به زبان یونانی است، رؤیای عزرا درباره بهشت، دوزخ و دجال را گـزارش مـی‌دهد. ایـن کتاب در شکل کنونی‌اش یک اثر مسیحی نسبتا متأخر است و شاید در قـرن نـهم م گردآوری شده باشد، اما ترکیبی از منابع یهودی و مسیحی است.(۱)
۱۰ـ۱٫ رؤیای عزرا
این‌کتاب نیز یک اثر مـسیحی اسـت کـه شباهت آن با دیگر کتاب‌های عزرا، مانند کتاب چهارم و مکاشفه، روشن‌است. تاریخ‌نگارش ایـن‌کتاب بـین‌قرن چـهارم تا هفتم م بوده است.(۲)
۱۱ـ۱٫ مسائل عزرا
این کتاب نیز یک اثر مسیحی است کـه بـا دیـگر کتاب‌های عزرا شباهت دارد. تاریخ نگارش این کتاب مشخص نیست.(۳)
۱۲ـ۱٫ مکاشفه عزرا
این کتاب، کـه بـا دیگر کتاب‌های عزرا کمتر شباهت دارد و با رساله سام شبیه است، ویژگی‌های‌سالی را که‌با روز یـونانی‌آغاز مـی‌شود، تـوصیف می‌کند. این‌نیز یک‌اثر مسیحی است که تعیین تاریخ آن مشکل است، اما یقینا قـبل از قـرن نهم م نوشته شده است.(۴)
۱۳ـ۱٫ مکاشفه شدرک(۵)
این کتاب در شکل کنونی‌اش یک اثر مـسیحی اسـت کـه احتمالاً در قرن پنجم م نوشته شده است؛ اما عناصری از قرون اولیه مسیحی را در خود دارد.(۶)
۱۴ـ۱٫ کتاب دوم بـاروخ (مـکاشفه باروخ به زبان سریانی)
این کتاب، که شباهت بسیار زیادی با کـتاب چـهارم عـزرا دارد، مکاشفه‌ای درباره مصیبت‌های تخریب اورشلیم و آخرالزمان و مسائل دیگر است.(۷) این مکاشفه که یک اثر یـهودی اسـت، در حـدود سال ۱۰۰ م نوشته شده است.(۸)
۱۵ـ۱٫ کتاب سوم باروخ (مکاشفه باروخ به زبان یـونانی)
ایـن کتاب از یک مکاشفه حکایت می‌کند که در آن امور مختلفی وجود دارد؛ اما
______________________________
.۱٫ ibid
.۲٫ ibid
.۳٫ ibid.,P.838
.۴٫ ibid
۵٫Sedrach = Shadrach (کتاب دانیال، باب اول).
.۶٫ ibid
۷٫ اندریه دوبون و…، پیـشین، ج ۳، ص ۱۵٫
۸٫ HBD., P.838.
بـخش عمده آن به مصائبی که بر شهر اورشلیم در تخریب دوم معبد وارد شده و علل آنـ مـی‌پردازد.(۱) این اثر یا از سنت یهودی استفاده کـرده یـا یـک اثر یهودی است که به دست یـک مـسیحی ویراستاری شده است. تاریخ نگارش اصل یهودی آن به قرن اول یا دوم م برمی‌گردد.(۲)
۱۶ـ۱٫ مـکاشفه ابـراهیم
این مکاشفه، که تنها بـه زبـان اسلاوی بـاقی مـانده، دو قـسمت دارد: در قسمت اول حضرت ابراهیم، که فرزند تـارح بـت ساز است، از خدا هدایت می‌جوید و در قسمت دوم یک قربانی تقدیم خداوند مـی‌کند و در رؤیـایی برروی بال‌های کبوتری به آسمان صـعود می‌کند(۳). دانشمندان تاریخ نـگارش اصـل یهودی این کتاب را بین ۷۰ تـا ۱۵۰ م دانـسته‌اند.(۴)
۱۷ـ۱٫ مکاشفه آدم
این کتاب در شکل کنونی‌اش یک کتاب گنوسی است، اما نه گـنوسی مـسیحی؛ بسیاری از دانشمندان برآنند که ایـن اثـر از سـنتها یا منابع یـهودی مـربوط به قرن اول م گرفته شـده اسـت.(۵)
۱۸ـ۱٫ مکاشفه ایلیا(۶)
این کتاب از سه بخش تشکیل شده است: در بخش اول، الیاس (ایلیا) مردم را نـصیحت مـی‌کند؛ بخش دوم به پیشگویی جنگ بین آشـوریان و ایـرانیان و سرنوشت آن مـی‌پردازد؛ بـخش سـوم پیشگویی ظهور مسیح و دجـال است.(۷) این کتاب، که ترکیبی از مواد یهودی و مسیحی است، احتمالاً بین سال‌های ۱۵۰ تا ۲۷۵ م نوشته شـده اسـت.(۸)
۱۹ـ۱٫ مکاشفه دانیال
این کتاب در شکل کـنونی‌اش قـطعا در اوایـل قـرن نـهم م نوشته شده، امـا مـشتمل بر
______________________________
۱٫ اندریه دوبون و…، پیشین، ص ۸٫
۲٫ HBD., P.838.
۳٫ اندریه دوبون و…، پیشین، ص ۲۰.
۴ HBD., P.838.
۵٫ ibid.
۶٫Elijah = الیاس (فرهنگ بزرگ حییم).
۷٫ اندریه دوبون و…، پیشین، ص ۲۵٫
۸٫ HBD., P.838.
سنت‌هایی یـهودی اسـت کـه مربوط به قرون پیشین است. برخی از دانـشمندان بـرآنند کـه بـخش‌هایی از ایـن کـتاب احتمالاً در قرن چهارم نوشته شده است.(۱)
۲٫ وصیت‌ها(۲)
دسته دوم از کتاب‌های مجعول العنوان عهد قدیم، وصیت‌ها هستند (که اغلب بخش‌هایی از آن‌ها مکاشفه‌ای است). این مجموعه مشتمل بر شش عـنوان است که عبارتند از:(۳)
۲ـ۱٫ وصیت‌های مشایخ(۴) دوازده‌گانه
دوازده اثر منسوب به دوازده فرزند حضرت یعقوب تحت این عنوان می‌گنجند و همان طور که قبلاً گذشت، برخی در شمارش تعداد کتاب‌های «مجعول العنوان»، نام آن‌ها را بـه تـفکیک می‌آورند. این دوازده کتاب حاوی آموزش‌های اخلاقی و اغلب همراه با رؤیا و مکاشفه‌اند.(۵) این کتاب در شکل کنونی‌اش یک اثر مسیحی است که تاریخ آن به نیمه دوم قرن دوم م برمی گردد؛(۶) اما بیشتر دانـشمندان بـرآنند که فقرات مسیحی آن الحاقی است و به اصل یهودی کتاب، که تاریخش به قرن دوم یا اول ق‌م برمی گردد، افزوده شده‌اند.(۷) از قطعه‌هایی از این اثر، کـه در قـمران کشف شده است، برمی‌آید کـه اصـل آن آرامی و عبری بوده و به دست مسیحیان به یونانی ترجمه شده است.(۸)
۲ـ۲٫ وصیت ایوب
به گفته مؤلف این کتاب، ایوب نزدیکان خود را در بستر مرگ نـزد خـویش جمع و آخرین وصیت‌ها را بـه آنـان می‌کند. این کتاب نشان‌دهنده صبر و استقامت ایوب در مقابل بلایاست.(۹) وصیت ایوب، که یک اثر یهودی است، در ابتدای عصر مسیحیت نوشته شده است.(۱۰)
۳ـ۲٫ وصیت‌های مشایخ سه گانه (ابراهیم، اسحاق و یعقوب)
وصـایای سـه شیخ، یعنی ابراهیم، اسحاق و یعقوب، در اصل سه کتابند که به هم
______________________________
۱٫ ibid.
۲٫ Testaments
۳٫ HBD., P.838; ER.ME., V.2, P.181.
۴٫ patriarchs
۵٫ ER.ME., V.2, P.181.
۶٫ HBD., P.838.
۷٫ ER.ME., V.2, P.181.
۸٫ اندریه دبون و…، پیشین، ج۲، ص ۱۵٫
۹٫ اندریه دبون و…، پیشین، ج ۳، ص ۱۷ و ۱۸٫
۱۰٫ HBD., P.838.
ضمیمه شده‌اند. کتاب دوم و سوم دو اثر مسیحی‌اند که به کتاب ابراهیم، که اثری یـهودی اسـت، ملحق شـده‌اند.(۱) این اثر نیز در بردارنده نکاتی اخلاقی است.(۲) دو وصیت اسحاق و یعقوب در قرن دوم یا سوم م به وصیت ابراهیم، کـه تاریخش احتمالاً به پایان قرن اول یا آغاز قرن دوم م برمی‌گردد، مـلحق شـده‌اند.(۳) گـاهی این سه اثر با سه عنوان مجزا آورده می‌شوند.
۴ـ۲٫ وصیت موسی
این کتاب، که گاهی به نامهای صـعود مـوسی و کتاب موسی نیز خوانده می‌شود، دربردارنده وصایای موسی به یوشع ابن نون اسـت. در ایـن کـتاب حوادثی که برای بنی اسرائیل پیش می‌آید بیان شده است.(۴) کتاب وصیت موسی یک اثـر یهودی است که در اوایل عصر مسیحی به شکل کنونی درآمده است.(۵) تنها بـخشی از کتاب، که از یونانی بـه زبـان لاتین ترجمه شده، باقی مانده است.(۶) زبان اصلی این اثر عبری بوده است.(۷)
۵ـ۲٫ وصیت سلیمان
این کتاب داستانی است درباره این‌که چگونه سلیمان با به‌کارگیری سحر و جنیان معبد را ساخت. این اثـر در شکل موجودش حدود قرن سوم م نوشته شده است؛(۸) اما برخی از دانشمندان برآنند که این کتاب دربردارنده نوشته‌ای یهودی است که تاریخش به قرن اول م برمی‌گردد.(۹)
۶ـ۲٫ وصیت آدم
این کتاب، که یک اثر تـرکیبی اسـت، دربردارنده بحث‌هایی درباره ساعات روز، پیشگویی و سلسله مراتب قدرت‌های آسمانی است.(۱۰) تاریخ این اثر را در شکل کنونی‌اش، که یک اثر مسیحی است، برخی پایان قرن سوم(۱۱) و برخی قرن پنجم م دانسته‌اند.(۱۲) بخش‌های یـهودی ایـن کتاب ممکن است در قرن دوم نوشته شده باشد.(۱۳)
______________________________
.۱٫ ibid
.۲٫ ibid
۳٫ ER.ME., V.2, P.181.
۴٫ اندریه دبون و…، پیشین، ج ۲، ص ۱۸٫
۵٫ HBD., P.839.
۶٫ ibid.
۷٫ اندریه دبون و…، پیشین، ج ۲، ص ۱۸٫
۸٫ ER.MR., V.2, P.181.
۹٫ HBD., P.838.
۱۰٫ HBD., P.838.
۱۱٫ ibid.
۱۲٫ ER.ME., V.2, P.839.
۱۳٫ HBD., P.839.
۳٫ گسترش داستان‌های عهد قدیم و داستان‌های دیگر
از آن جا که حجیت الهی کتاب‌های عهد قدیم به رسمیت شـناخته شـده بود، این آثار بر زندگی روزمره و دینی یهودیان جهان یونانی عمیقا تأثیر داشت. همین امر باعث شده است که نوشته‌های بسیاری تحت تأثیر ادبیات و اعتقادات عهد قدیم در این دوره (قـرن سـوم قـ‌م تا قرن دوم ق‌م) به وجـود آیـد. از جـمله این نوشته‌ها داستان‌هایی است که پیرامون حکایت‌های عهد قدیم به وجود آمده است و در مجموعه سوداِپیگرافا قرار می‌گیرد.(۱) این مجموعه مشتمل بـر سـیزده کـتاب است که تنها یکی از آن‌ها (رساله اریستیاس) دربـاره حـکایات عهد قدیم نیست.(۲)
۱ـ۳٫ رساله اریستیاس(۳)
این رساله، که در نیمه اول قرن دوم ق‌م نوشته شده،(۴) حکایت یک مشرک یونانی زبـان (اریـستیاس) اسـت که در نامهای به برادرش از یهودیت تمجید می‌کند و از هیئت مترجمان سـبعینیه سخن می‌گوید. در واقع این اثر نوشته یک یهودی اسکندرانی است که یهودیت را به زبانی مطرح می‌کند که بـرای یـونانیان قـابل فهم باشد.
۲ـ۳٫ پنجاهه‌ها (یوبیلها)(۵)
این کتاب یک تقویم تاریخی است مـطابق حـوادث سفر پیدایش و بخشی از سفر خروج، که در آن هر ۴۹ ساله یک پنجاهه به حساب آمده و طبق ایـن پنـجاهه‌ها حـوادثی که در این مقطع رخ داده تقسیم بندی شده است.(۶) این کتاب در ظاهر به وسـیله یـک فـرشته به حضرت موسی وحی شده است.(۷) این کتاب در قرن دوم ق‌م نوشته شده است.(۸)
۳ـ۳٫ شـهادت و عـروج اشـعیا
این کتاب از سه بخش تشکیل شده است: بخش «عروج اشعیا» (باب‌های ۱ ـ ۵) یک اثر یـهودی اسـت که احتمالاً در سال ۱۰۰ ق‌م نوشته شده است. بخش دیگر این کتاب یک اثـر مـسیحی اسـت به نام «رؤیای اشعیا» (باب‌های ۶ ـ ۱۱) که قبل از قرن سوم م
______________________________
۱٫ ER.ME., V.2, P.182.
۲٫ HBD., P.839.
۳٫ Aristeas
۴٫ HBD., P.839.
۵٫Jubilees : سفر لاویان، ۲۵: ۸ ـ ۱۷ درباره این کـلمه سـخن می‌گوید.
۶٫ اندریه دوبون و… ، پیشین، ج ۲، ص ۱۳؛ NEB., V.2, P.635.
۷٫ HBD., P.839.
۸٫ ibid.
نوشته شده است. بخش سوم، که باز یک اثـر مـسیحی بـه نام «وصیت حزقیا» (۳: ۱۳ ـ ۴: ۲۲) است، احتمالاً در پایان قرن اول نوشته شده است. این سه بخش قبل از قـرن چـهارم م به هم الحاق شده‌اند.(۱)
بنا به گفته این کتاب، اشعیای نبی بـه حـزقیا، پادشـاه یهودیه، از جنایاتی که پسرش منسّی پس از او مرتکب می‌شود خبر می‌دهد. پس از مرگ حزقیا این حوادث رخ می‌دهد. مـنسّی وصـایای پدر را فـراموش می‌کند و به فسق و فجور روی می‌آورد و اشعیا را به شهادت می‌رساند.(۲)
۴ـ۳٫ یوسف و اَسنات
ایـن کـتاب دو بخش دارد: در بخش اول به ماجرای ازدواج یوسف و اسنات و در بخش دوم به اقدامات پسر فرعون برای جدایی این دو پرداخته شـده اسـت.(۳) این کتاب ماجرای ازدواجی را که در سفر پیدایش (۴۱: ۴۵) به اختصار آمده، توسعه داده اسـت. دانـشمندان امروزی برآنند که این کتاب در حدود ۱۰۰ م یـا زودتـر از آن نـوشته شده است.(۴)
۵ـ۳٫ زندگی آدم و حوا
داستان زندگی آدم و حـوا، کـه در سفر پیدایش باب‌های دوم تا چهارم بیان شده، در این کتاب به صورتی مفصل‌تر و بـا اضـافاتی آمده است. این کتاب بـه زبـان یونانی اسـت، ولی نـویسنده از مـنابع عبری و آرامی نیز استفاده کرده اسـت. گـاهی این کتاب را زندگی آدم و حوا به زبان یونانی می‌نامند تا از ترجمه‌های آن که بـه زبـان‌های مختلف، از جمله لاتین، است تمیز داده شـود.(۵) این کتاب در قرن اول‌م و احـتمالاً نـیمه اول آن، نوشته شده است.(۶)
۶ـ۳٫ مجعول فـیلون(۷)
ایـن کتاب بازنویسی سفر پیدایش تا کتاب دوم سموئیل نبی است، که ماجراهای ایـن بـخش را به صورت اسطوره‌ای شرح و بـسط مـی‌دهد. ایـن کتاب بین سـال‌های ۷۰ تـا ۱۳۵ م یا اندکی قبل از سـال ۷۰ م نـوشته شده است.(۸)
______________________________
۱٫ ibid.
۲٫ اندریه دبون و…، پیشین، ج۲، ص ۱۹٫
۳٫ همان، ج ۳، ص ۱۶٫
۴٫ HBD., P.839.
۵٫ اندریه دبون و…، پیشین، ج۳، ص ۲۴.
۶٫ HBD., P.839.
۷٫ Pseudo-Philo
۸٫ HBD., P.839.
۷ـ۳٫ زندگی انبیا
این کتاب، کـه داسـتان زندگی و مرگ ۲۳ پیامبر را بیان می‌کند، گـذشته از افـزوده‌های مسیحی، آمـیخته‌ای از فـرهنگ عـامیانه اساطیر است. این اثـر در قرن اول م یا اندکی قبل از آن نوشته شده است.(۱)
۸ـ۳٫ نردبان یعقوب(۲)
در سفر پیدایش چنین نقل شده اسـت: یـعقوب در رویا نردبانی را دید که بر روی زمـین قـرار دارد و سـر آن در آسـمان اسـت؛ فرشتگان از نردبان بـالا و پایـین می‌روند و خدا بالای آن ایستاده است و با یعقوب سخن می‌گوید.(۳) کتاب نردبان یعقوب شرح این رؤیاست. بـرخی از دانـشمندان بـرآنند که باب اول تا ششم این کتاب یـک اثـر یـهودی اسـت و احـتمالاً در اواخـر قرن اول نوشته شده، و باب هفتم یک اثر مسیحی است که بعدا افزوده شده است.(۴)
۹ـ۳٫ کتاب چهارم باروخ
این کتاب شرحی بر مراثی ارمیا(۵) یا نسخه حبشی آن اسـت.(۶) کتاب چهارم باروخ، که اندکی پس از سال ۱۰۰ م نوشته شده، اثری یهودی است که فردی مسیحی آن را ویراستاری کرده است.(۷)
۱۰ـ۳٫ ینَیّس و یَمبْریس(۸)
این کتاب داستانی است درباره جادوگران فرعون که با موسی مـبارزه مـی‌کردند (سفر خروج، باب‌های ۷ و ۸، و دوم تیموتائوس، ۳: ۸ ـ ۹). کتاب در شکل کنونی‌اش یک اثر مسیحی است، اما قطعا اصل آن به سنت‌های یهودی قبل از قرن اول م برمی‌گردد.(۹)
۱۱ـ۳٫ تاریخ رکابیان(۱۰)
این کتاب شرحی افسانه‌ای است بـر بـاب ۳۵ از کتاب ارمیای نبی. کتاب تاریخ رکابیان در شکل کنونی‌اش یک اثر مسیحی است که تاریخش حداقل به قرن ششم م برمی‌گردد. اما
______________________________
۱٫ ibid.
۲٫ Ladder of Jacob
۳٫ پیدایش، ۲۸: ۱۲ ـ ۱۶٫
۴٫ HBD., P.839.
۵٫ ibid.
۶٫ اندریه دبـون و…، پیـشین، ج ۳، ص ۸٫
۷٫ HBD., P.839.
۸٫ Jannes and Jambers
۹٫ HBD., P.839.
۱۰٫ Rechabites
ادله‌ای وجود دارد که بخش‌های اصـلی ایـن کتاب از یک اثر یهودی گرفته شده که تاریخ آن به سال ۱۰۰ م برمی‌گردد.(۱)
۱۲ـ۳٫ الداد و میداد(۲)
در سفر اعداد سرگذشت دو نفر از مومنان به حضرت موسی آمده است که نـبوت مـی‌کرده‌اند.(۳) کتاب الداد و میداد، که بـه نـام این دو نفر است، بسط و گسترش این داستان است. این کتاب ناپدید شده و تنها بخشی از آن باقی مانده است که کتاب شبان هرماس از آن نقل می‌کند. تعیین تاریخ نگارش این کتاب مشکل اسـت امـا احتمالاً اصل آن یک اثر یهودی قدیمی بوده است.(۴)
۱۳ـ۳٫ تاریخ یوسف
این کتاب به شرح و بسط بخشی از سرگذشت حضرت یوسف، که در سفر پیدایش (۴۱: ۳۹ تا ۴۲:۳۸) آمده است، می‌پردازد. تعیین تاریخ نـگارش ایـن کتاب، کـه یک اثر یهودی است، مشکل است ولی از کتب قدیمی است و قطعا قبل از قرن ششم م نوشته شده است.(۵)
۴٫ آثـار حکمت‌آمیز و فلسفی
کتاب‌های این بخش تلاشی است که یهودیان یونانی مـآب کـرده‌اند تـا از فعالیت‌های عقلانی انسان‌های آن دوره گزارش دهند.(۶) این کتاب‌ها، که مشتمل بر مطالبی در جنبه‌های مختلف زندگی انـسان، چـه دینی و چه دنیوی‌اند، از فرهنگ‌های معاصر یهودیان برگرفته شده‌اند و اغلب سعی شده در پرتو عـهد قـدیم بـازنویسی شوند.(۷) این بخش مشتمل بر سه کتاب است که عبارتند از:
۱ـ۴٫ کتاب احیقار(۸)
این کتاب دربـاره داستان زندگی و اندرزهای حکیمی به نام احیقار(۹) (احتمالاً همان
______________________________
۱٫ HBD., P.839.
۲٫ Eldad and Modad
۳٫ اعداد، ۱۱: ۲۴ ـ ۳۰٫
۴٫ HBD., P.839.
۵٫ ibid.
۶٫ ER.ME., V.2, P.182.
۷٫ HBD., P.839.
۸٫Ahiqar ؛ این کتاب بـه قلم آقای حسین تـوفیقی تـرجمه شده و در شماره دوم هفت آسمان به چاپ رسیده است.
۹٫ James Hastings (ed), Encyclopedia of Religion and Ethics (Charles Seribeners Sons, New York) P.231.
لقمان حکیم) است. کتاب در آغاز احیقار را وزیر حکیم و خردمند سنحاریب، پادشاه آشور، معرفی می‌کند. این داستان در برخی از نسخه‌های کتاب هزار و یک شب مـوجود است. این کتاب، که یک اثر آشوری مربوط به قرن هفتم یا ششم ق‌م است، از زمان کتاب‌های سوداِپیگرافا بیرون است، اما از این جهت در آن گنجانیده شده که برای شناخت اندیشه‌های یهود اولیـه اهـمیت دارد.(۱) برخی تاریخ نگارش این کتاب را قرن چهارم یا پنجم ق‌م، و نویسنده کتاب طوبیت (از کتاب‌های اپوکریفایی) را متأثر از آن می‌دانند.(۲) در باب اول کتاب طوبیت اشاره‌ای به داستان احیقار شده است.
۲ـ۴٫ مجعول فوسیلیدس(۳)
این‌اثر، کـه‌کتابی در حـکمت و پند و اندرز یهود است، به شاعری از اهالی ایونیا، که در قرن‌ششم‌ق‌م‌می‌زیسته،نسبت‌داده‌شده‌است‌وتاریخ‌نگارش‌آن‌به۵۰ق‌م‌تا۱۰۰م‌برمی‌گردد.(۴)
۳ـ۴٫ منندر(۵) سُریانی(۶)
این کتاب مجموعه‌ای از گفته‌های حکمت‌آمیز است که فردی یهودی در حدود قرن سوم م آن را جمع آوری کـرده اسـت.(۷) این اثر به کتاب احیقار و کتاب حکمت یشوع بن سیراخ بی‌شباهت نیست.(۸)
۵٫ دعاها، مزامیر(۹) و غزل‌ها(۱۰)
مناجات‌ها، سرودها و غزل‌های یهود که مربوط به این دوره‌اند، بخش آخر کتاب‌های سوداِپیگرافایی عـهد قـدیم را تـشکیل می‌دهند. برخی از این آثار تـحت تـأثیر شـیوه شعر و سرود اولیه یهود، مانند مزامیر داود، هستند و برخی دیگر آزادترند.(۱۱) این بخش مشتمل بر شش اثر است که عبارتند از:
۱ـ۵٫ مزمورهای اضـافی داود
عـلاوه بـر کتاب مزامیر داود، که جزء کتاب‌های قانونی عهد قـدیم و مـشتمل بر ۱۵۰ مزمور است، پنج مزمور دیگر، و نیز چند آیه از یک مزمور، وجود دارد که به داود منسوب
______________________________
.۱٫ HBD., P.840
.۲٫ ER.ME., V.2, P.182
۳٫ Pseudo-Phocylides
۴٫ HBD., P.840.
۵٫Menander ؛ شاعر و کمدیسین آتنی قـرن چـهارم قـ‌م (Britannica).
۶٫Syriac ؛ شاخه‌ای از زبان آرامی.
۷٫ ibid.; ER.ME., V.2, P.182.
۸٫ HBD., P.840.
۹٫ Psalms
۱۰٫ Odes
۱۱٫ HBD., P.840.
است.(۱) این مجموعه در زمان‌های مختلف از قرن سـوم تا اول ق‌م نوشته شده‌اند.(۲)
۲ـ۵٫ مزامیر سلیمان
این کتاب که مشتمل بر هیجده مزمور و شبیه به مزامیر داود است، در اصـل بـه عـبری نوشته شده ولی اکنون تنها نسخه یونانی آن موجود است.(۳) این اثر در اورشـلیم یـا اطراف آن به دست یک یهودی پارسا، در نیمه دوم قرن اول ق‌م، نوشته شده است.(۴)
۳ـ۵٫ دعاهای یونانی‌مآب کنیسه‌ای(۵)
ایـن دعـاها، کـه در کتاب هفتم و هشتم کتاب قواعد حواری(۶) حفظ شده‌اند، در شکل کنونی‌شان اثری مـسیحی‌اند، امـا مـمکن است بقایای ادعیه یهودی و مربوط به سده‌های اولیه م باشند.(۷) تاریخ جمع‌آوری شکل کنونی ایـن اثـر را بـرخی قرن دوم و سوم م احتمال داده‌اند.(۸)
۴ـ۵٫ دعای یوسف
این کتاب بیشتر به کتاب‌های بخش گـسترش حـکایات عهد قدیم شبیه است و تنها بخش‌هایی از آن باقی مانده است.(۹) تاریخ نگارش این کـتاب، کـه یـک اثر یهودی است، به قرن اول م برمی‌گردد.(۱۰)
۵ـ۵٫ دعای یعقوب
این کتاب ناپدید شده و تنها بـیست و شـش خط آن باقی مانده است. این اثر یک دعای یهودی است که تـعیین تـاریخ آنـ مشکل است، اما قبل از قرن چهارم م(۱۱) و احتمالاً در قرن اول(۱۲) نوشته شده است.
۶ـ۵٫ قصیده‌های سلیمان
این کـتاب، کـه اولین کتاب سرود مسیحی است، به شکل سرودهای مزامیر داود است.(۱۳) تاریخ ایـن اثـر بـه حدود سال ۱۰۰ م برمی‌گردد و با انجیل یوحنا شباهت زیادی دارد و مشتمل بر چهل و دو سرود است.(۱۴)
______________________________
۱٫ ibid.
۲٫ ER.ME., V.2, P.183.
۳٫ اندریه دوبـون و… ، پیـشین، ج۲، ص ۱۶٫
۴٫ HBD., P.840.
۵٫ Synagogal
۶٫ Apostolic Constitutions
۷٫ ER.ME., V.2, P.182.
۸٫ HBD., P.840.
۹٫ ibid.
۱۰٫ ER.ME., V.2, P.182
۱۱٫ HBD., P.840.
۱۲٫ ER.ME., V.2, P.182.
.۱۳٫ ibid
۱۴٫ HBD., P.840.
کـتاب‌نامه
الف) منابع فارسی و عربی
۱٫ کتاب مقدس، انجمن کتاب مقدس ایران.
۲٫ الکتاب المقدس، دارالمـشرق، بـیروت، چاپ سوم، ۱۹۸۸٫
۳٫ هاکس، مستر: قاموس کتاب مقدس، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۷٫
۴٫ سعید، حبیب: المدخل الی الکتاب المقدس، دار التـألیف و النـشر للکنیسه الاسقفیه بالقاهره، بی‌تا.
۵٫ شولتز، ساموئل: عهد عتیق سخن می‌گوید، ترجمه مـهرداد فـاتحی، شورای کلیساهای جماعت ربانی آموزشگاه کتاب مـقدس، بـی‌تا.
۶٫ الفـغالی، الخوری بولس: المدخل الی الکتاب المقدس، الجزء الاول، مـنشورات المـکتبه البولسیّه، بیروت، چاپ اول، ۱۹۹۴٫
۷٫ دوبون، اندریه و مارک فیلوننکو، سومر: التوراه کتابات ما بین العـهدین، ج ۲ التـورات المنحول (مخطوطات قمران ـ البحرالمیت)، تـرجمه (بـالعربی) موسی دیـب الخـوری، دار الطـلیعه الجدیده، دمشق، چاپ اول، ۱۹۹۸.
۸٫ ــــــــــــــــــــــــــــــ ، التوراه کتابات مـا بـین العهدین، ج ۳ التوراه المنحول (مخطوطات قمران ـ البحرالمیت)، ترجمه (بالعربی) موسی دیب الخوری، دارالطـلیعه الجـدیده، دمشق، چاپ اول، ۱۹۹۹٫
ب) منابع انگلیسی
۱٫ Eliade, Mircea(ed): The Encyclopedia of Religion, V.2 , Macmilan Publishing Company, New York, 1987.
۲٫ Douglas, J. D: The New International Dictionary of the Bible, Reqency Refernce Library, Grand Rapids, Mi, U.S.A, 1995.
۳٫ Achtemeier, Paul J: Harper,s Bible Dictionary, Harper, San Francisco, ۱۹۸۵٫
۴٫ Cross, F. l: The Oxford Dictionary of the Christian Church, London, Oxford University Press, 1957.
۵٫ R. Kohlenberger, John: the Parallel Apocrypha, Oxford University Press, New York.
۶٫ M. Metzger, Bruce and D. Coogan, Michael: The Oxford Companion to the Bible, Oxford University Press, New York, 1993.
۷٫ The New Encyclopedia Britannica, V.7 & 2, Encyclopadia Britannica, INC., 15th Ed., U.S.A, 1995.
۸٫ Rutherford, H. Platt: The Forgotten Books of Eden, The World Publishing Company, 14th Ed., 1927.
۹٫ The New English Bible with the Apocrypha: Cambridge University Press, New York, 1971.
۱۰٫ Hastings, James (ed): Encyclopedia of Religion and Ethics, Charles Seribeners Sons, New York.
