سیر تعبیر خواب

تعبیر خواب ابن سیرین، معبر یا دشمن اهل بیت علیهم السلام

ابن سیرین مردی که یک خواب هم تعبیر نکرد..

نقدی بر ابن سیرین و تعبیر خواب او:

 

«ابوبکر، محمدبن سیرین» (۳۱-۱۱۰ هجری قمری ) ، از تابعین و اصالتا ایرانی زاده شهر میسان ، ازبلاد خوزستان ایران است و پدرش سیرین مشهور است مسیحی بود ، در جنگ اسیر و به غلامی «انس بن مالک» درآمد و بنا به دلایل نامعلومی «ابابکر»؛ انس بن مالک را مجبور کرد ، تا «سیرین»را آزاد کند .

مادر ابن سیرین کنیز ابوبکر بود و نقش انگشتر ابن سیرین هم «ابوبکر» بود و مانند معاویه انگشترش را در دست چپ می کرد تا مخالفت با حضرت امیرالمومنین علیه السلام نماید و می گفت من نه بر سیره پیامبر صلوات الله علیه و آله ؛ بلکه به سیره ابابکر خضاب می کنم (الطبقات الکبری، ج۷، ص۱۰۶-۱۰۷).

او اصم(ناشنوا) بود . (الطبقات الکبری،ج۷، ص۱۰۴- تاریخ طبری؛ ج۲،ص۳۲۴- تاریخ بغداد ، ج ۵،ص۳۳۲) .

وی از نظر اعتقادی ؛ قائل بود هر کاری به اراده خداونداست و بشر فاقد اختیار است و معتقد به قدر و «قدریه» بود . (همان ، ج۷،ص۱۰۴ -دایره المعارف اسلامی ، مدخل ابن سیرین،ص۷۳۴).

از نشانه‌های ناصبی بودن و عناد عملی وی همین بس که می‌گفت: من بیزارم از کسی که باء بسم‌الله را کشیده بنویسد و پس از آن سین و میم را مشخص کنند و باء را به سین بچسباند و میم را ظاهر کنند و بر سر کسی که چنین می کرد شدیداً فریاد می زد و به او سخن درشت می گفت(الطبقات الکبری،ج۷،ص۱۰۱).

اما حضرت امیرالمومنین «علیه آلاف التحیه و الکرم و الثناء» فرمودند:

وانصب الباء و فرّق السین و لا تعوّر المیم . . . (منیه المرید،شهید ثانی،ص۳۵۰).

حضرت علی می فرماید : بای بسم‌الله را کشیده بنویسید و بلند قرار دهید و دندانه‌های سین را ظاهر نمایید و . . .

از این مقایسه مشخص می شود «ابن سیرین» کجا را نشانه رفته است و تا چه حد مخالف ائمه معصومین علیهم السلام است.

و باید گفت کاملا مخالف حضرت امیرالمومنین(ع) بود.

مانند برخی از حاکمان معروف  ، مردم را از نوشتن و جمع آوری حدیث منع می نمود و فتوا داده بود پس از حفظ کردن حدیث کتابت آن را محو کنید و خود نیز هرگز نه حدیثی نوشت و نه کتابی تالیف نمود . (الطبقات الکبری،ج۷،ص۱۰۱).

با این که دردوران زندگی «ابن سیرین»، رخدادهای وحشتناکی روی داد ؛ امّا به دلیل عقاید فکری ابن سیرین ، وی یا با سکوتش آن را تایید نمود و یا عملا فتوا به تایید آن داد.

ابن سیرین ، در وقایعی مانند جریان تلخ کربلا ؛ غارت و تجاوز به زنان مدینه ؛ احتراق کعبه توسط یزید بن معاویه ملعون و کشتار شیعیان توسط « حجاج بن یوسف ثقفی» لعنت الله علیهم ؛ یا سکوت کرد و یا فتوا داد:

«اعتراض به حاکم مسلمین و خروج بر حاکم ، حرام است و لعن حجّاج بن یوسف ثقفی جایز نیست و کسی که حجّاج را لعنت کند ؛ گناهی عظیم مرتکب شده و فتوا داد غیبت حاکم ؛ از بزرگترین گناهان است»(حلیهالاولیا ،ج۲،ص۳۰۶، ابو نعیم اصفهانی – الرّد علی المتعصب العنید، ص۷۴ ؛ عبدالرحمان بن جوزی- فوات الوفیات ، ج۲،ص۷۰،ابن شاکر کتبی).

«ابن سیرین» ، روزه در روز عاشورا را مستحب می دانست و آن روز را مانند بنی امیه و نواصب روزه می گرفت و مبارک می دانست(کنزالعمال، ج۸) و از معاویه حدیث نقل می کرد و وی را مدح می نمود .

همین عقاید و افعال و فتاوای او سبب شد که به صراحت بتوان گفت او خروج بر یزید را حرام و قتل امام حسین «علیه السلام» را جایز و العیاذ بالله قیام امام حسین «علیه السلام»را حرام می دانست . که بعضی از اهل تاریخ به آن تصریح کرده اند .

در بیش از ۳۰ (سی) منبع اصیل و اولیه ، هیچ کس «ابن سیرین» را معبر خواب معرفی نکرده است .

احمد بن حنبل ،شافعی ، ابن سعد، ابن معین، خلیفه بن خیاط،خطیب بغدادی و . . . هرگز او را خوابگزار ندانسته بلکه بر عکس او را عاجز از تعبیر خواب و بیزار از این کار دانسته اند (احمد بن حنبل، الزهد، ص۳۷۴- تاریخ بغداد، ج۵،ص۳۳۵و . . . )

فقط چند نقل بی سند که تعدادشان به ۲۰ نقل هم نمی رسد، از او در باب تعبیر خواب نقل شده و جالب این است در کتاب منسوب به او از سوی ابن ندیم و برخی دیگر مانند: افعی ، ابن قتیبه، ابوسعد واعظ خرگوشی و . . . یاد شده که همگی بعد از ابن سیرین تازه به دنیا آمده اند .

داستان زهد و تقوای او  هم ساختگی است.

مرحوم حاج شیخ عباس قمی رحمه الله در کتبش مانند استادش مرحوم محدث نوری مطالب غلط و بی سند قابل توجه ای دارد (مانند ثبت آیه الکرسی در مفاتیح و مواردی در منتهی الامال و …) یکی از نقلیات بی سند ایشان مساله تقوای ابن سیرین است

جالب است بدانیم قصه تقوای ابن سیرین  فقط در کتاب «الکنی و الالقاب» ،ج۱،ص ۳۷۱ ؛ بیان شده و این داستان دروغین سند دیگری ندارد .

متن داستان ساختگی این است :

زنی “ابن سیرین”  را به زنا دعوت کرد و او کثافات مستراح را به صورت خود مالید و زن از او متنفر شد و ابن سیرین فرار کرد و بعد از تطهیر جسم ، خداوند علم تعبیر خواب را به او داده است .

این داستان؛  دروغ و بی سند است .

گویا خواسته اند برای او وجهه ای بسازند تا تفکرات خبیث او پنهان شود .

جالب این است درست مانند داستان حضرت یوسف علی نبینا و آله و علیه السلام هم طراحی کرده اند .

یعنی او پس از دعوت زنی زیبا و ثروتمند می گوید ” معاذ الله”  و بعد علم تعبیر خواب در او هویدا می شود!!!

و علم تعبیر خواب را موهبتی الهی پس از ترک گناه زنا برای ابن سیرین  بیان می کنند !!!

باید تصریح کرد هیچ یک از علما چنین نقلی ندارند و اسمی از ابن سیرین در باب تعبیر خواب نبرده اند .

مرحوم آقای خویی رحمه الله در معجم الرجال الحدیث ، ج۲۲، ص۱۹۱ ، شماره ۱۵۰۹۰ ذیل کلمه ؛

فقط ابن سیرین را ناقل روایت در مکتب عامه معرفی  کند .

و شیخ صدوق رحمه الله در من لا یحضره الفقیه ج ۴،ص۲۸۶ فقط دارد :روی ابن سیرین عن ابی عبیده و تمام ؛ دیگر از خوابگزار بودن و زهد او اصلا حرفی نیست و حتما  رجوع کنید ببینید ابی عبیده  چه خبیثی بوده است .

البته آن چه صاحب تنقیح المقال هم ذکر کرده مطلب ابتری است که با مراجعه به متن مشخص می شود از ابن خلکان نقل کرده که آن هم ابتر وبی سند است .

لذا باید گفت “ابن سیرین” معاند با امام علی علیه السلام و مخالف با امام‌حسین علیه السلام و خوشحال از شهادت آن حضرت است و اصلا معبر خواب نیست و خواندن و ترویج کتاب تعبیر خواب منسوب به وی ؛  ترویج دروغ و جهالت و تبلیغ تفکر ابلیس اموی یعنی یزید  ملعون است .

و ترویج کتاب ابن سیرین برای شیعیان امیرالمومنین و امام حسین علیهما السلام زیبنده نیست .

در واقع مردم به غلط او را معبر خواب می دانند و اصلا ” ابن سیرین ” علم تعبیر خواب نداشته و نه کتابی در تعبیر خواب تالیف نموده است + .

در دائره المعارف اسلامی آمده است‌:

ابن‌ سیرین‌ و خوابگزاری‌: کتابها و نسخه‌های‌ خطى‌ گوناگونى‌ در فن‌ خوابگزاری‌ و با ترجمه‌ به‌ زبانهای‌ مختلف‌ به‌ نام‌ ابن‌ سیرین‌ وجود دارد، ولى‌ ملاحظات‌ زیر نشان‌ مى‌دهد که‌ وی‌ هیچ‌ نوشته‌ای‌ در این‌ زمینه‌ یا زمینه‌های‌ دیگر نداشته‌ است‌ و تنها روایتهای‌ انگشت‌ شماری‌ از خوابگزاریهای‌ وی‌، آن‌ هم‌ در منابع‌ متأخّر آمده‌ است‌. شافعى‌، ابن‌ سعد، ابن‌ معین‌ و خلیفه بن‌ خیاط درباره خوابگزاری‌ ابن‌ سیرین‌ سخنى‌ ندارند. پس‌ از اینان‌ احمد بن‌ حنبل‌ ( الزهد، ۳۷۴) روایتى‌ آورده‌ که‌ نشان‌ مى‌دهد وی‌ چندان‌ به‌ خوابگزاری‌ و آنچه‌ در خواب‌ دیده‌ مى‌شود، اهمیتى‌ نمى‌داد. در پى‌ او جاحظ در این‌ باره‌ سه‌ روایت‌ از ابن‌ سیرین‌ نقل‌ کرده‌ که‌ دو مورد آن‌ تؤم‌ با تردید است‌ (۴/۲۶۹، ۳۶۸، ۷/۱۹۱). سپس‌ بخاری‌ دو نکته‌ («صحیح‌»، ۳(۸)/۷۱، ۷۳) و یک‌ حدیث‌ به‌ واسطه او در مورد رؤیا نقل‌ کرده‌ است‌ (همان‌، ۸/۷۷؛ قس‌: مسلم‌، ۵(۲)/۱۷۷۳). ابن‌ قتیبه‌ (ص‌ ۴۵۰) روایتى‌ از او آورده‌ که‌ نشان‌ مى‌دهد وی‌ چندان‌ علاقه‌ای‌ به‌ خوابگزاری‌ نداشته‌ است‌، وکیع‌ (۱/۳۳۴) هم‌ در این‌ باره‌ یک‌ روایت‌ آورده‌، و ابن‌ عبدربه‌ (۶/۱۶۴) نیز روایتى‌ نقل‌ کرده‌ که‌ شخصى‌ در این‌ باب‌ با ابن‌ سیرین‌ شوخى‌ کرده‌ است‌. همچنین‌ ابن‌ حبان‌ ( ثقات‌، ۵/۳۴۹) به‌ خوابگزاری‌ وی‌ اشاره‌ای‌ کرده‌ است‌. به‌ رغم‌ سکوت‌ ۳۰ منبع‌ درباره شهرت‌ ابن‌ سیرین‌ در خوابگزاری‌ و انتساب‌ نوشته‌ای‌ در این‌ فن‌ به‌ وی‌، ابن‌ ندیم‌ (د ۳۸۵ق‌/۹۹۵م‌) کتابى‌ به‌ نام‌ تعبیر الرؤیا به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌ (ص‌ ۳۷۸) و ابونعیم‌ (د ۴۳۰ق‌/۱۰۳۹م‌) نخستین‌ کسى‌ است‌ که‌ ۱۰ روایت‌ از خوابگزاریهای‌ او را آورده‌ است‌ (۲/۲۷۶- ۲۷۸) که‌ این‌ روایات‌ در هیچ‌یک‌ از منابع‌ پیش‌ از او یافت‌ نمى‌شود. حتى‌ خطیب‌ بغدادی‌ که‌ به‌ خواب‌ و خوابگزاری‌ علاقمند است‌، هیچ‌ اشاره‌ای‌ در این‌ مورد ندارد. ابن‌ عساکر (۱۵/۴۵۱-۴۵۳) چند روایت‌ از خوابگزاریهایش‌ را آورده‌ و ابن‌ خلکان‌ (۴/۱۸۲) از مهارت‌ زیاد وی‌ در این‌ فن‌ سخن‌ گفته‌ است‌. مزی‌ (۱۶/۳۰۷) روایتى‌ از عبدالله‌ بن‌ شوذب‌ آورده‌ که‌ وی‌ در واسط با ابن‌ سیرین‌ دیدار کرده‌ و او مهارت‌ زیادی‌ در فن‌ خوابگزاری‌ داشته‌ است‌. ابن‌ خلدون‌ (د ۸۰۸ ق‌) نیز ضمن‌ معرفى‌ وی‌ به‌ عنوان‌ یکى‌ از مشهورترین‌ عالمان‌ تعبیر رؤیا مى‌نویسد: قوانین‌ این‌ فن‌ از وی‌ اخذ و تدوین‌ شده‌ است‌ (ص‌ ۴۷۸). ابن‌ تغری‌ بردی‌ (د ۸۷۴ق‌) هم‌ از او به‌ عنوان‌ «صاحب‌ التعبیر» یاد مى‌کند (۱/۲۶۸). با اینهمه‌ چگونه‌ مى‌توان‌ پذیرفت‌ که‌ ابن‌ سیرین‌ کتابى‌ نوشته‌ باشد، خاصه‌ آنکه‌ به‌ شدت‌ از نوشتن‌ حدیث‌ و هرگونه‌ مطلبى‌ پرهیز مى‌کرده‌ است‌ (ابن‌ سعد، ۷/۱۴۱؛ دارمى‌، ۱۹/۱۲۲؛ بسوی‌، ۲/۵۴، ۵۵) و حتى‌ هیچ‌گونه‌ نوشته‌ای‌ هم‌ نزد خود نگاه‌ نمى‌داشت‌ (همو، ۲/۵۹).
آثار منسوب‌ به‌ وی‌: ۱٫ تفسیر الاحلام‌ الکبیر، که‌ با این‌ عنوان‌ به‌ طور مستقل‌ و بار دیگر با عنوان‌ منتخب‌ الکلام‌ فى‌ تفسیر الاحلام‌ در حاشیه جلد اول‌ تعطیر الانام‌ نابلسى‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. در این‌ کتاب‌ نام‌ کسانى‌ چون‌ سفیان‌ ثوری‌ (د ۱۶۱ق‌)، شافعى‌ (د ۲۰۴ق‌)، ابن‌ قتیبه‌ (د ۲۷۶ق‌) و ابوسعد واعظ خرگوشى‌ (د ۴۰۶ق‌) دیده‌ مى‌شود (ص‌ ۱۲، ۱۹۷، ۳۸۴، جم) که‌ اینان‌ همه‌ پس‌ از وی‌ مى‌زیسته‌اند. همچنین‌ بررسیهای‌ ما نشان‌ مى‌دهد که‌ پاره‌هایى‌ از این‌ کتاب‌ (بیش‌ از ۵۰ مورد) از کتاب‌ تعبیر الرؤیای‌ ارطامیدورس‌ خوابگزار یونانى‌ که‌ توسط حنین‌ ابن‌ اسحاق‌ (د ۲۶۰ق‌/۸۷۳م‌) به‌ عربى‌ ترجمه‌ شده‌، برگرفته‌ شده‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌، قس‌: تفسیر الاحلام‌، ۹۲ با کتاب‌ ارطامیدورس‌، ۸۴، سطر ۴، و ۸۱ -۸۲، ۸۵، سطر ۶-۱۳، و ۸۱، سطر ۵ -۶، و ۸۶، سطر ۷-۱۰).
مى‌توان‌ احتمال‌ داد که‌ تفسیر الاحلام‌ نوشته یکى‌ از شاگردان‌ ابوسعد خرگوشى‌ بوده‌ باشد که‌ کتابى‌ هم‌ به‌ نام‌ البشاره و النذاره در خوابگزاری‌ نوشته‌ است‌ I/670) )، GAS, زیرا اوّلاً بیش‌ از ۳۰ مورد از گفته‌های‌ ابوسعد با ذکر نام‌ او در این‌ کتاب‌ نقل‌ شده‌ است‌ (ص‌ ۵۶، ۵۸ جم) که‌ تدوین‌ کننده کتاب‌ در نقل‌ برخى‌ از این‌ گفته‌ها با جمله «استاد چنین‌ گفت‌» از ابوسعد یاد مى‌کند؛ ثانیاً مشایخ‌ روایى‌ در تفسیر الاحلام‌ همان‌ مشایخ‌ ابوسعد در شرف‌ النبى‌ است‌ که‌ از آن‌ جمله‌ مى‌توان‌ ابوبکر محمد بن‌ احمد اصفهانى‌ و ابوسعید عبدالله‌ بن‌ محمد رازی‌ را نام‌ برد ( تفسیرالاحلام‌، ۲۴، ۳۸، ۴۰، ۴۷، ۵۵، ۴۹۴؛ قس‌: ابوسعد، ۵۷، ۱۲۳، ۱۹۷، ۳۰۴، ۴۶۱، ۴۸۸، جم)؛ ثالثاً برخى‌ از گفته‌های‌ ابوسعد را که‌ ابن‌ شاهین‌ در الاشارات‌ فى‌ علم‌ العبارات‌ خویش‌ آورده‌، در تفسیر الاحلام‌ مى‌یابیم‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌، قس‌: تفسیر الاحلام‌، ۸۲، ۱۰۸، ۲۶۷، ۳۰۹، ۴۱۷ با «الاشارات‌»، ۱۶، ۷۲، ۱۴، ۱۶۵، ۱۶۲). بنابراین‌ شکى‌ باقى‌ نمى‌ماند که‌ تفسیر الاحلام‌ از ابن‌ سیرین‌ نیست‌.
۲٫ تعبیر الرؤیا، این‌ کتاب‌ بارها به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ و در آن‌ نیز به‌ نام‌ کسانى‌ چون‌ ابوحنیفه‌ (د ۱۵۰ق‌) و شافعى‌ (د ۲۰۴ق‌) بر مى‌خوریم‌ (ص‌ ۹، ۲۸، جم) که‌ نمى‌توان‌ پذیرفت‌ ابن‌ سیرین‌ شاگرد آنان‌ بوده‌، یا حتى‌ آنان‌ را دیده‌ باشد. برخى‌ از فقره‌ها و روایتهای‌ این‌ کتاب‌ نیز با تفسیر الاحلام‌ مطابقت‌ دارد.
۳٫ تعبیر الرؤیا، این‌ کتاب‌ در نجف‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ و نام‌ «شیخ‌ عبدالله‌ بن‌ سیرین‌» به‌ عنوان‌ نویسنده‌ بر روی‌ آن‌ آمده‌ که‌ هویت‌ او شناخته‌ نیست‌ (برای‌ چاپهای‌ مختلف‌ دو اثر نخست‌ و آثار خطى‌ منسوب‌، نک: I/633-634 .(GAS,
یکى‌ از معاصران‌ درباره سبب‌ اینکه‌ مترجمان‌ و نویسندگان‌ سده‌های‌ بعد آثار خود را به‌ ابن‌ سیرین‌ نسبت‌ داده‌اند، نوشته‌ است‌ که‌ آنان‌ برای‌ مقبول‌ افتادن‌ آثارشان‌ ناگزیر بوده‌اند که‌ آنها را به‌ یکى‌ از بزرگان‌ متقدم‌ نسبت‌ دهند (عبدالدایم‌، ۲/۶۱).

 

منابع:
(۱) ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
(۲) ابن‌ ابی‌ داوود، عبدالله، کتاب‌ المصاحف‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
(۳) ابن‌ اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل‌.
(۴) ابن‌ تغری‌ بردی‌، یوسف، النجوم‌.
(۵) ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، الرد علی‌ المتعصب‌ العنید، به‌ کوشش‌ محمد کاظم‌ محمودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌.
(۶) ابن‌ حبان‌، محمد، کتاب‌ الثقات‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۹ق‌/۱۹۷۹م‌.
(۷) ابن‌ حبان‌، محمد، مشاهیر علماء الامصار، به‌ کوشش‌ م‌ فلایشهمر، قاهره‌، ۱۳۷۹ق‌/۱۹۵۹م‌.
(۸) ابن‌ حزم‌، علی، الفصل‌، به‌ کوشش‌ محمد ابراهیم‌ نصر و عبدالرحمان‌ عمیره‌، حجاز، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌.
(۹) ابن‌ خلدون‌، عبدالرحمان، مقدمه، بیروت‌، داراحیاء التراث‌.
(۱۰) ابن‌ خلکان‌، شمس الدین، وفیات‌.
(۱۱) ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الکبیر، به‌ کوشش‌ ادوارد زاخائو و دیگران‌، لیدن‌، ۱۹۰۴-۱۹۲۱م‌.
(۱۲) ابن‌ شاکر کتبی‌، محمد، فوات‌ الوفیات‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۹۴ق‌/۱۹۷۴م‌.
(۱۳) ابن‌ شاهین‌، خلیل‌، «الاشارات‌ فی‌ علم‌ العبارات‌»، در حاشیه جزء دوم‌ تعطیر الانام‌ نابلسی‌، بیروت‌، ۱۳۸۴ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
(۱۴) ابن‌ عبدربه‌، احمد، العقد الفرید، به‌ کوشش‌ احمد امین‌ و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌.
(۱۵) ابن‌ عساکر، علی، تاریخ‌ دمشق‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
(۱۶) ابن‌ قتیبه‌، عبدالله‌، تأویل‌ مختلف‌ الحدیث‌، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌.
(۱۷) ابن‌ قتیبه‌، عبدالله‌، المعارف‌، به‌ کوشش‌ ثروت‌ عکاشه‌، قاهره‌، دارالمعارف‌.
(۱۸) ابن‌ معین‌، یحیی، معرفه الرجال‌، به‌ کوشش‌ محمد کامل‌ قصّار، دمشق‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
(۱۹) ابن‌ ندیم‌، محمد، الفهرست‌.
(۲۰) ابواسحاق‌، شیرازی‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ کوشش‌ خلیل‌ المیس‌، بیروت‌، دارالقلم‌.
(۲۱) ابوحیان‌، توحیدی‌، البصائر و الذخائر، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ کیلانی‌، دمشق‌، ۱۳۶۳ق‌/۱۹۴۹م‌.
(۲۲) عبدالملک ابوسعد، خرگوشی‌، شرف‌ النبی‌، ترجمه نجم‌الدین‌ محمود راوندی‌، به‌ کوشش‌ محمد روشن‌، تهران‌، ۱۳۶۱ش‌.
(۲۳) ابونعیم‌ اصفهانی‌، احمد، حلیه الاولیاء، بیروت‌، ۱۳۸۷ق‌/ ۱۹۶۷م‌.
(۲۴) ابن‌ حنبل‌، احمد، الزهد، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
(۲۵) ابن‌ حنبل‌، احمد، «مسند»، الکتب‌ السته، استانبول‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌.
(۲۶) ارطامیدورس‌، کتاب‌ تعبیر الرؤیا، ترجمه حنین‌ بن‌ اسحاق‌، به‌ کوشش‌ توفیق‌ فهد، دمشق‌، ۱۹۶۴م‌.
(۲۷) بخاری‌، محمد، التاریخ‌ الکبیر، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌.
(۲۸) بخاری‌، محمد، «الصحیح‌»، الکتب‌ السته، استانبول‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.
(۲۹) یعقوب‌، فسوی‌، المعرفه و التاریخ‌، به‌ کوشش‌ اکرم‌ ضیاء عمری‌، بغداد، ۱۳۹۵ق‌/۱۹۷۵م‌.
(۳۰) تعبیرالرؤیا (منسوب‌به‌ عبدالله‌بن‌ سیرین‌)، مصر، ۱۲۹۸ق‌/ ۱۸۸۱م‌.
(۳۱) تفسیر الاحلام‌ الکبیر (منسوب‌ به‌ ابن‌ سیرین‌)، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
(۳۲) جاحظ، عمرو، الحیوان‌، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۳۸۹ق‌/ ۱۹۶۹م‌.
(۳۳) خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
(۳۴) ابن‌ خیاط، خلیفه، تاریخ‌، به‌ کوشش‌ سهیل‌ زکار، دمشق‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
(۳۵) دارمی‌، عبدالله‌، «السنن‌»، الکتب‌ السته، استانبول‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.
(۳۶) زمخشری‌، محمود، الفائق‌ فی‌ غریب‌ الحدیث‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد بجاوی‌ و محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۹۹ق‌/۱۹۷۹م‌.
(۳۷) عابد سندی‌، محمد، ترتیب‌ مسند الامام‌ الشافعی‌، به‌ کوشش‌ محمد زاهد کوثری‌، بیروت‌، ۱۳۷۰ق‌/۱۹۵۱م‌.
(۳۸) طبری‌، محمد، التاریخ‌، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، ۱۳۸۷ق‌/۱۹۶۷م‌.
(۳۹) طوسی‌، عبدالله‌، اللمع‌ فی‌ التصوف‌، به‌ کوشش‌ نیکلسون‌، لیدن‌، ۱۹۱۴م‌.
(۴۰) عامری‌، یحیی، غربال‌ الزمان‌، به‌ کوشش‌ محمد ناجی‌ زعبی‌، دمشق‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
(۴۱) عبدالدایم‌، عبدالله، «ابن‌ سیرین‌»، الموسوعه الاسلامیه، به‌ کوشش‌ حسن‌ امین‌، بیروت‌، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.
(۴۲) عجلی‌، احمد، تاریخ‌ الثقات‌، به‌ کوشش‌ عبدالمعطی‌ قلعجی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۴م‌.
(۴۳) قشیری‌، عبدالکریم، الرساله القشیریه، قاهره‌، ۱۳۷۹ق‌/۱۹۵۹م‌.
(۴۴) مزی‌، یوسف، تهذیب‌ الکمال‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
(۴۵) ابن‌ حجاج‌، مسلم‌، «الصحیح‌»، الکتب‌ السته، استانبول‌، ۱۴۰۱ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
(۴۶) وکیع‌، محمد، اخبار القضاه، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز مصطفی‌ مراغی‌، قاهره‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۷۴م‌.
.

مدیریت سایت

اینفورس (شبکه بین المللی مطالعات ادیان)،‌ بخشی از یک مجموعه فعالیت های فرهنگی است که توسط یک گروه جهادی مجازی انجام می شود. این گروه  بدون مرز، متشکل از اساتید، طلاب، دانشجویان و کلیه داوطلبان باایمان و دغدغه مندی است که علاقمند به فعالیت علمی جهادی در عرصه جنگ نرم هستند. شما هم می توانید یکی از اعضای این گروه باشید(اینجا کلیک کنید). فعالیت های سایت زیر نظر سید محمد رضا طباطبایی، مدرس ادیان و کارشناس صدا و سیماست. موضوعات سایت نیز در زمینه سیر مطالعاتی با رویکرد تقویت بنیه های اعتقادی و پاسخ به شبهات است. 

0 0 رای ها
شما هم امتیاز بدهید..
اشتراک در
اطلاع از
guest
1 دیدگاه
قدیمی ترین
تازه‌ترین بیشترین واکنش نشان داده شده(آرا)
بازخورد (Feedback) های اینلاین
View all comments

[…] مشاهده […]

دکمه بازگشت به بالا
1
0
افکار شما را دوست دارم، لطفا نظر دهیدx
()
x