سیر تعبیر خواب

نقش رؤیا در تشخیص بیماری از دیدگاه بوعلی سینا و سایر حکمای طب سنتی ایران (۱۴ ص)

نقش رؤیا در تشخیص بیماری از دیدگاه بوعلی سینا و سایر حکمای طب سنتی ایران

نویسندگان: مینا موحد، اسماعیل ناظم، علیرضا نیکبخت، فرامرز فلاح، محمود مصدق، فرزانه غفاری، اشرف الدین گوشه‌گیر، محمد باقر مینایی، حسن نامدار، الهام عمارتکار، رسول چوپانی
فصلنامه علمی – پژوهشی تاریخ پزشکی، سال سوم، شماره هفتم، تابستان ۱۳۹۰، ص ۹۵-۱۰۸

 

فرمت pdf برای استفاده در سیستم های مختلف  با نمایش ساختار اصلی کتاب

دانلود مقاله به فرمت pdf

چکیده:
از دیدگاه بوعلی سینا و سایر حکمای طب سنتی ایران رؤیا به عنوان یکی از علائم تشخیصی مطرح می‌باشد، به‌طوری که برخی از خواب‌ها از نظر پزشکی دارای اهمیت بوده و در تشخیص مزاج یا بیماری کمک ‌کننده‌اند. محتویات و جزئیات رؤیای فرد می‌تواند گویای وضعیت خاص جسمی و روانی وی باشد. در سوءمزاج‌ها و غلبه اخلاط، هر فرد متناسب با خلطی که در بدنش افزایش یافته خواب‌هایی با رنگ و محتوای متناسب با آن خلط می‌بیند. به عنوان نمونه در غلبه صفرا، فرد خواب‌هایی با مضمون آتش و رنگ زرد؛ در غلبه خون، خواب‌هایی در ارتباط با خون و خونریزی و به رنگ سرخ؛ در غلبه بلغم خواب‌هایی با محتوای آب و به رنگ سفید و در غلبه سودا خواب‌هایی با مضمون ترس و وحشت همراه تاریکی و به رنگ سیاه مشاهده می‌کند. آگاهی از محتوای خواب اشخاص با در نظر گرفتن سایر علائم آنها می‌تواند در تشخیص افتراقی بیماری‌ها کمک‌کننده باشد. همچنین تغییر محتوای خواب در طی درمان نیز می‌تواند گویای تغییر وضعیت جسمی و روانی فرد بوده و پزشک را در جهت درمان درست راهنمایی نماید و در مجموع ابن سینا و سایر پیش‌کسوتان پزشکی نیاکان به منظور تشخیص بالینی وضعیت سلامت و بیماری، علاوه بر علائم و نشانه‌ها از وضعیت رؤیاها نیز استفاده می‌کرده‌اند.
روش کار در این مطالعه کتابخانه ای بوده و از کتاب قانون بوعلی سینا و شروح آن و سایر منابع طب سنتی ایران مربوط به قرون مختلف استفاده شده است.

واژگان کلیدی:
رؤیا؛ سوء مزاج؛ بوعلی سینا؛ طب سنتی ایران.

در طب سنتی ایران یکی از علائمی که در تشخیص مزاج و بیماری به کار می رود انواع رؤیاهایی است که شخص در خواب مشاهده می کند. در باورهای پزشکی نیاکان، رؤیاهای مختلفی که افراد در خواب می بینند هر یک بر امر خاصی دلالت می کند. برخی از این رؤیاها از نظر پزشکی اهمیتی نداشته و نقشی در تشخیص ندارند ولی برخی از آنها در صورت دارا بودن شرایط لازم می توانند به تشخیص مزاج یا بیماری کمک زیادی نمایند؛ به طوری که در برخی موارد تشخیص پزشک علاوه بر سایر علائم با توجه به رؤیاهای بیمار شکل می گیرد وگاهی نیز وجه افتراق دو بیماری با علائم مشابه، به کمک رؤیاهای بیمار صورت می پذیرد. جزئیات رؤیای مشاهده شده از قبیل رنگ اشیاء، دمای احساس شده در رؤیا، شرایط محیطی، بوهای حس شده، وضعیت روانی فرد در حین رؤیا و سایرمواردی که به آنها اشاره خواهد شد هر یک می توانند گویای وضعیت خاص جسمی و روانی شخص باشند. از دیدگاه طب جدید نیز محتوای رؤیا که در شرایط مختلف فرهنگی، جنسی و فردی دارای شباهت ها و تفاوت های است برای کشف ارتباطات بین محتوای رؤیا و شناخت حالات مختلف بیداری کمک کننده است (۱).

مکانیسم رویا
در طب روز، رؤیا به عنوان یکی از تظاهرات طبیعی فرایندهای ناخودآگاه درنظر گرفته می شود و تصاویری که در رؤیا دیده می شود ناشی از افکار یا آرزوهایی است که در ناخودآگاه انسان وجود دارد (۲). اما از دیدگاه طب سنتی آنچه سبب انواع رؤیا می شود، گاهی اتصال نفس به مبادی عالی نفس است که رؤیای صادقه نامیده شده و هرچند مورد تأیید ادیان توحیدی نیز قرار گرفته است ولی از موضوع بحث ما خارج است و گاهی به سبب نقش بستن چیزی در خیال در هنگام بیداری بوده که در زمان خواب متجسم می گردد که به آن رؤیای کاذبه می گویند که این هم مورد نظر ما نمی باشد و گاهی نیز ناشی از سوء مزاج روح است که در این مقاله به شرح آن می پردازیم. شایان ذکر است که در این حالت قوه متخیله که یک بخش از حواس باطنی مغز است سبب می شود که بیمار متناسب با خلط غالب در بدن یا سوء مزاج موجود، صورت اشیای خاصی را درخواب ببیند. به عنوان مثال دیدن آتش، آفتاب، برق، صاعقه و … در خواب به سبب تجربه و درک انسان از حرارت در اینها است که در غلبه اخلاط گرم دیده می شود، بر همین اساس تلخی و رنگ زرد درک انسان از صفرا است که در غلبه صفرا دیده می شود و دیدن اشیاء سرخ رنگ، خون و خونریزی در خواب تجربه و درک انسان از خون است که در غلبه دم دیده می شود و اشیای سفید و سرد از قبیل آب و یخ و برف تصور انسان از سردی و تری است که در غلبه بلغم دیده می شود و دیدن دود و اشیای سیاه و تاریکی، درک انسان از سودا است که در غلبه این خلط مشاهده می شود. رنگ سیاه خلط سودا و بخارات سیاه آن مخصوصا اگر در مغز غلبه داشته باشد روح طبیعی را متأثر ساخته و با اثرپذیری از بخارات سودا، مزاج روح و به تبع آن افعالش نیز تغییر می کند و اشباح دیده شده به رنگ سیاه درک می گردند. از طرف دیگر خلط سودا موجب کدورت روح و وحشت آن شده و موجب ترس و وحشت در خواب می گردد (۳). به بیان دیگر هر گونه اختلال در کیفیت و یا کمیت اخلاط چهارگانه بدن موجب تغییر در مزاج و ایجاد بیماری می شود و متناسب با سوءمزاج ایجاد شده، مزاج روح طبیعی که بخش لطیف اخلاط است نیز تغییر می کند و تغییر مزاج روح، موجب تغییر محتوای رؤیا می گردد (۳-۵).

شرایط لازم برای استدلال از رؤیا در تشخیص بیماری
حکما برای این که از رؤیا به عنوان علامتی در تشخیص استفاده نمایند شرایطی را بیان نموده اند از جمله:
   ۱- رؤیا بر یک نحو خاص تکرار شود.
   ۲- قبلا در مورد آن موضوع گفتگو نشده باشد (۶).
   ۳- مشغولیت فکری و عملی با موضوع رؤیا وجود نداشته باشد (۴ و ۶) مثلا خواب آتش دیدن برای نانوا که به طور مکرر با آتش و حرارت سروکار دارد ویا دیدن رؤیای خون در فردی که کارش ذبح حیوانات است و یا رؤیای امتحان دادن برای دانش آموزی که در حین گذراندن امتحانات می باشد در تشخیص قابل استفاده نیست (۶). در مطالعات جدید نیز تأیید شده که ارتباط قابل توجهی بین اتفاقات روزمره و محتویات رؤیای دیده شده وجود دارد. مشکلات شخصی و استرس های شغلی روزانه، در خواب به صورت افزایش احساسات منفی و پرخاشگری ها منعکس می شود (۷). برخی از محققین نیز معتقدند که اغلب محتویات رؤیا مربوط به حوادث قبل از خواب می باشد (۸).
البته ملاک قرار دادن محتوای رؤیا برای تشخیص، فقط هنگامی قابل قبول است که سایر علائم بیماری نیز آن را تأئید نماید (۹) و دیدن رؤیایی خاص به تنهایی نمی تواند بیانگر یک تشخیص پزشکی باشد. لازم به یادآوری است که از رؤیای صادقه نیز که به علت اثرپذیری نفس از عوالم معنوی است به طور معمول نمی توان برای تشخیص استفاده نمود (۴).
بنابراین استدلال از رؤیا برای تشخیص، همیشگی نمی باشد و فقط با وجود شرایط مطرح شده می توان از این علامت برای تشخیص بهره برد. این مطلب را ابوسهل مسیحی در «المأئه» با «قد یستدل» (۶) و ابن نفیس در الموجز فی الطب و صاحب المغنی در در کتابش با عبارت «قد تدل» بیان کرده اند (۴ و ۱۰).

رؤیاهای متناسب با انواع سوءمزاج (جدول ۱)

۱- رؤیا در غلبه خون
برخی از رؤیاهای متناسب با غلبه دم عبارتند از: خواب دیدن چیزهای سرخ و جاری شدن خون بسیار از بدن و گرمی خون (۱۱-۱۷)، دیدن وسایل لهو و لعب و غذاهای لذیذ و باغ و بستان و نور (۶).

۲- رؤیا در غلبه صفرا
برخی از رؤیاهای متناسب با غلبه صفرا عبارتند از: رؤیاهای زرد رنگ (۵، ۹-۱۰، ۱۴-۱۵، ۱۷-۲۳)، زرد رنگ دیدن اشیایی که در واقعیت زرد نیست (۱۱، ۱۳-۱۵ و ۱۷)، رؤیای آتش (۳-۶، ۹-۱۱، ۱۳-۱۴، ۱۶-۲۰ و ۲۲-۲۳)، شعله های آتش (۳-۵، ۱۰ و ۲۱)، آتش سوزی (۹)، حرارت (۶، ۱۱، ۱۳-۱۵، ۱۷ و ۱۹)، التهاب (۱۴-۱۵ و ۱۷)، برق (۶)، صاعقه(۶ و ۹).

۳- رؤیا در غلبه بلغم
برخی از رؤیاهای متناسب با غلبه بلغم عبارتند از: رؤیای آب، باران، برف، نهرها، رعد، سرما، لرز، برداشتن بار سنگین و چیزهای بدبو (۳-۶، ۹-۱۸ و ۲۰-۳۱).

۴- رؤیا در غلبه سودا
برخی از رؤیاهای متناسب با غلبه سودا عبارتند از: دیدن خواب های هولناک (۹، ۱۱، ۱۳-۱۷ و ۲۸)، چیزهای ترسناک (۱۹) مانند حمله نمودن حیوان مخصوصاً حیوانات سیاه (۱۵) و دیدن چیزهای سیاه (۳-۵، ۹-۱۱، ۱۳-۱۷، ۲۱-۲۳ و ۲۸)، مخوف (۳-۶، ۱۰-۱۱، ۱۳-۱۷ و ۲۳) و تاریک (۶، ۹، ۱۱، ۱۳-۱۷، ۲۱ و ۲۸) مانند غار (۲۳)، دود (۳-۶، ۱۰، ۱۹ و ۲۱)، خرابه (۶ و ۱۹)، چیزهای قبیح (۹) و بدبو (۹ و ۲۸).

رؤیا در امتلاء
بوعلی در علائم امتلاء یعنی افزایش کلی اخلاط در بدن می گوید این اشخاص خواب هایی می بینند که دلالت بر سنگینی دارد. مثلاً فرد در رؤیا می بیند که قادر به حرکت یا برخاستن یا تکلم نمی باشد یا بار سنگینی را برداشته است. همچنین بوعلی معتقد است در صورتی که اخلاط موجود در بدن با وجود مقدار مناسب، رقیق باشند شخص رؤیاهایی با محتوای پرواز و سرعت حرکات می بیند (۱۷).

رؤیاهای مشوش
رؤیاهای مشوش و مفزعه دلالت بر گرمی و خشکی مغز نموده و نشانه استعداد ابتلا به بیماری های گرم دماغ می باشد (۳۲).

رؤیاهای مختلط و درهم
خواب های مختلط نشانه وجود ریاح غلیظ در بدن می باشد. این مطلب را رازی به نقل از طیماوس چنین می گوید: «النوم والأحلام المختلطه تکون إذا کان فی البدن ریاح غلیظه» (۳۳).

رؤیاهای خوشایند و لذت بخش
بوعلی دیدن خواب های لذت بخش از جمله بوهای خوش و صداها و مجالس مسرت بخش را دلیل اعتدال مزاج دانسته است (۱۷).

رؤیاهایی که به یادآورده نمی شوند
رؤیاهایی که فرد در خواب مشاهده نموده ولی پس از بیداری به یاد نمی آورد اکثرا بر سردی و تری دماغ دلالت می نمایند؛ همچنین بوعلی اشاره می کند که در فساد تخیل، شخص، خواب خیلی کم دیده و آن را نیز فراموش می کند (۳۲).

رؤیا در اطفال
طبق نظر بوعلی سینا در اطفال نیز رؤیا وجود دارد. این مطلب در مطالعات جدید نیز تأیید شده و ثابت شده است که اطفال از سن سه تا چهار سالگی خواب می بینند (۳۴). شیخ الرئیس ریشه اکثر رؤیاهای ترسناک اطفال که موجب فزع در خواب می شوند را اختلال در دستگاه گوارش دانسته و با بیان «و أکثره من امتلائه لشده نهمته» به این مطلب اشاره نموده است و مکانیسم آن را اختلال هضم غذا در معده دانسته که سیستم عصبی و مغز را متأثر می گرداند. بوعلی برای پیشگیری از این گونه رؤیاها توصیه می کند که کودک را بلافاصله بعد از غذا نخوابانده و مقداری عسل به او بخورانند تا غذایی که در معده وجود دارد هضم شود (۳۵).

تأثیر مواد غذایی بر محتوای رؤیا
از دیدگاه بوعلی سینا مصرف برخی مواد غذایی می تواند سبب رؤیاهای آشفته گردد، از جمله آنها می توان به لوبیا (۳۶)، باقلا (۳۷)، عدس (۳۸) و تره (۳۹) اشاره کرد. از طرف دیگر مصرف برخی مواد غذایی می تواند موجب رؤیا های خوب شود که می توان از این دسته غذاها به برنج اشاره نمود (۴۰-۴۱). تحقیقات جدید انجام شده نیز ارتباط بین مواد غذایی و محتوای رؤیا را تأیید کرده و مشخص نموده است که مصرف بالای مواد غذایی آلی اثر مثبت بر محتوای رؤیا داشته و در مقابل، استفاده زیاد از فست فود، چیپس سیب زمینی، و برخی کربوهیدراتها تأثیر منفی بر آن دارد. این نتایج تأییدکننده تأثیر دریافت غذاهای خاص بر روی نوع رؤیا است (۴۲).

نتیجه:
بوعلی سینا توجه خاصی به گرفتن شرح حال و نیز مهارت زیادی در آن داشته است؛ به طوری که تمام جزئیات علائم بیمار از جمله رؤیاهای او را مد نظر قرار می داده و از این علامت نه تنها برای تشخیص بیماری های روانی بلکه جهت افتراق بیماری های جسمی از یکدیگر نیز کمک می گرفته است. وی علاوه برتأکید بر تغییرات رؤیا در افراد بیمار با تبیین و توصیف ویژگی های رؤیا در افراد سالم، وجود آن را در این افراد اثبات کرده و حتی به وجود رؤیا در اطفال نیزتصریح نموده است. همچنین شیخ الرئیس پیرامون اثرات مواد غذایی مختلف برمحتوای رؤیا بحث کرده است. بنابراین چنین به نظر می رسد که توجه ویژه به محتوای رؤیا و تغییرات آن می تواند به تشخیص بیماری های جسمی علاوه بر بیماری های روانی کمک شایانی نماید.

فهرست منابع:

۱- William Domhoff G, Schneider A. Similarities and differences in dream content at the cross-cultural, gender, and individual levels. Conscious Cogn. 2008 Dec;17(4):1257-65
۲- Kaplan and Sadock, Comprehensive textbook of psychiatry, theories of personality and psychopathology, W. Meissner, etal.Philadelphia,Wolters Cluwer, Edition 9, 2009, vol 1, page 797
۳- اقسرائی، جمال الدین محمد بن محمد. حل الموجز. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۴۷۷۰٫
۴- کازرونی، سدید الدین. المغنی فی شرح الموجز فی الطب. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۷۸۳۵٫ ص ۳۵٫
۵- کرمانی، نفیس بن عوض. شرح موجز نفیسی. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی طب اسلامی و مکمل. شماره نشر ۷۹ دوره دوم. ۱۳۸۷٫ صفحات ۱۶۰-۱۵۹٫
۶- مسیحی، ابوسهل عیسی بن یحیی بن ابراهیم. المأئه فی الطب. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۷۷۸۹٫
۷- Schredl M, Kraft B, Morlock M, Bozzer A. [Dream contents of sleep disordered patients]. Psychother Psychosom Med Psychol. 1998 Feb;48(2):39-45.
۸- Cipolli C, Fagioli I, Mazzetti M, Tuozzi G. Incorporation of presleep stimuli into dream contents: evidence for a consolidation effect on declarative knowledge during REM sleep? J Sleep Res. 2004 Dec;13(4):317-26.
۹- اهوازی، علی ابن عباس. کامل الصناعه الطبیه. تصحیح و تحقیق مؤسسه احیای طب طبیعی. انتشارات جلال الدین. ۱۳۸۷٫ ج ۲٫ ص ۵۲۸٫
۱۰- قرشی، علاء الدین ابی الحسن علی بن ابی‌الحزم. الموجز فی‌الطب. تحقیق استاد عبد‌الکریم الغرباوی. قاهره: وزارت اوقاف مجلس الاعلی للشئون الاسلامیه. چاپ سوم. ۲۰۰۱ م. صفحات ۴۹-۴۸٫
۱۱- شیرازی، قطب الدین. تحفه سعدیه. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۵۰۵۸٫
۱۲- عبید الله بن محمود، محمد بن محمد عبدالله. تحفه خانی. موسسه تاریخ پزشکی. طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران. شماره نشر ۲۷ متفرقه. ۱۳۸۳٫ صفحات۸۴-۸۲٫
۱۳- آملی، شمس الدین محمد بن محمود. جامع الشرحین. چاپ سنگی. بی‌جا، بی‌تا. ص ۱۰۵٫
۱۴- گیلانی، علی. جامع الشرحین (حاشیه). چاپ سنگی. بی‌جا، بی‌تا. ص ۱۰۵٫
۱۵- عقیلی خراسانی، سید محمد حسین. خلاصه الحکمه. تصحیح اسماعیل ناظم. قم: انتشارات اسماعیلیان. ۱۳۸۵٫ ج ۱٫ ص۵۳۰٫
۱۶- مصری، قطب الدین. شرح قانون. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۶۰۵۸٫
۱۷- شیخ الرئیس ابن سینا، قانون فی الطب. تحقیق ابراهیم شمس الدین. مؤسسه الاعلمی للمطبوعات. بیروت: ۱۴۲۵ هـ.ق. ج ۱، صفحات ۱۷۹-۱۷۷٫
۱۸- خجندی، فخرالدین. تنقیح المکنون من مباحث القانون. نسخه خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. شماره ۱۸۳۸٫ صفحات ۱۱۲-۱۱۱٫
۱۹- جرجانی، سید اسماعیل. ذخیره خوارزمشاهی، کتاب دوم، گفتار دوم، باب چهارم {K2G2B4} . چاپ عکسی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران ۱۳۵۵٫ ص ۷۶٫
http://www.elib.hbi.ir/persian/TRADITIONAL-MEDICINE/JORJANI/ZAKHIREH-SIRJANI/Zakhireh-SIRJANI%2076.pdf
۲۰- قرشی، علاء الدین ابی الحسن علی بن ابی‌الحزم. شرح بر قانون. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۶۰۵۴٫ صفحات ۱۲۶-۱۲۵٫
۲۱- منصور بن محمد. کفایه مجاهدیه. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۶۲۶۹٫
۲۲- ارزانی، محمد اکبر. مفرح‌القلوب. چاپ لاهور. بی‌تا، صفحات ۱۹۶-۱۹۴٫
۲۳- انطاکی، داود. نزهه الاذهان فی اصلاح الابدان. موسسه تاریخ پزشکی. طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران. شماره نشر ۱۰۶ دوره سوم. ۱۳۸۸٫ ص ۱۵۷٫
۲۴- موفق الدین اسماعیل بن هبه الله بن جمیع. الارشاد لمصالح الانفس و الاجساد. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۶۰۶۷٫ ص ۶۱٫
۲۵- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن. الرحمه فی الطب و الحکمه. انتشارات: موسسه الاعلمی للمطبوعات. بیروت: ۲۰۰۷ میلادی. ص ۹٫
۲۶- رازی، محمد بن زکریا. المرشد فی الطب. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۴۵۵۷٫ ص ۱۶۳٫
۲۷- رازی، محمد بن زکریا. المنصوری فی الطب. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۵۴۷۴٫ ص ۲۶٫
۲۸- کریم بن ابراهیم. حقایق الطب. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۶۷۳۳٫ صفحات ۲۲-۲۱٫
۲۹- آملی، شمس الدین محمد بن محمود. شرح فصول ایلاقی. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۶۲۱۲٫ ص۵۰٫
۳۰- اسکندر بن میر فیض طبیب. شرح قانونچه. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۸۱۱۷٫ صفحات ۱۲۹-۱۲۸٫
۳۱- یحیی بن عیسی بن جزله. منهاج البیان فیما یستعمله الانسان. نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره ۵۲۸۲٫
۳۲- منبع ۱۳٫ جلد ۲٫ ص ۲۲۰٫
۳۳- رازی، محمد بن زکریا. الحاوی فی الطب. بیروت: دار احیاء التراث العربی. ۲۰۰۲ م. جلد ۷٫ ص ۳۷۰٫ (نسخه الکترونیک، جزو ۲۳، صفحه ۳۷):
http://www.elib.hbi.ir/persian/TRADITIONAL-MEDICINE/RAZI/ALHAVI-J23.pdf#37
۳۴- Murray, John B. The Journal of Genetic Psychology. New York: Sep 1995. Vol. 156, Iss. 3; pg. 303.
۳۵- منبع ۱۳٫ جلد ۱٫ ص ۲۲۷٫
۳۶- منبع ۱۳٫ جلد ۱٫ ص ۵۵۱٫
۳۷- منبع ۱۳٫ جلد ۱٫ ص ۴۱۴٫
۳۸- منبع ۱۳٫ جلد ۲٫ ص ۸۰٫
۳۹- منبع ۱۳٫ جلد ۱٫ ص ۵۳۹٫
۴۰- عقیلی خراسانی، سید محمد حسین. مخزن الادویه. تصحیح و تحقیق: رحیمی، روجا. شمس اردکانی، محمد رضا. فرجادمند، فاطمه. نشر راه کمال با همکاری دانشگاه علوم پزشکی تهران. ۱۳۸۸٫ ص۱۳۳
۴۱- مومن تنکابنی مازندرانی، سید محمد. تحفه¬المومنین. تصحیح و تحقیق: رحیمی، روجا. شمس اردکانی، محمد رضا. فرجادمند، فاطمه. مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی. موسسه نشر شهر. ۱۳۸۶٫ ص ۳۶٫
۴۲- Kroth J, Briggs A, Cummings M, Rodriguez G, Martin E. Retrospective reports of dream characteristics and preferences for

0 0 رای ها
شما هم امتیاز بدهید..
اشتراک در
اطلاع از
guest
0 نظر
بازخورد (Feedback) های اینلاین
View all comments
دکمه بازگشت به بالا
0
افکار شما را دوست دارم، لطفا نظر دهیدx
()
x