معرفی دانش نامه «نهضت اصلاح دینی» آکسفورد
بـه جرئت میتوان «نهضت اصلاح دینی»(۱) را در قرن شانزدهم میلادی، در مغرب زمین، مهمترین تحول در سـراسر تـاریخ مـسیحیت دانست که هم جهان مسیحیت را به شدت دگرگون کرد و هم حیات دینی، سیاسی و اجتماعی اروپا و فـراتر از آن را بسیار تحت تأثیر خود قرار داد. با نگاهی کوتاه و گذرا به تاریخ اروپا نشان مـیدهد که کلیسا، به ویـژه در مـسند پاپی، در طول بیش از ده قرن نقش بسیار مهمی در روند تحولات دینی و سیاسی آن داشته است، تا جایی که گاه این موضوع تا سر حد عزل وتوبیخ امپراتور نیز میرسید و در یک کلام، کلیسا در رأس هرم قـدرت سیاسی و مرجعیت دینی قرار داشت. ولی سوء استفاده از قدرت و ثروتِ روزافزونِ کلیسا و آلوده شدن اصحاب آن به مفاسد مالی و اخلاقی و رواج مسایل خرافی، وجهه و منزلت کلیسا را به عنوان نیروی مقتدر و برتر معنوی و سیاسی در هم شـکست و فـریاد اصلاحطلبی که از اعماق دل و جان مسیحیان
______________________________
۱٫ Reformation
ستم کشیده برخاسته بود، در سراسر اروپا طنین افکن شد، طرفه آن که منادیان و پیشکسوتان این مبارزه نیز از درون همان کلیساها سر بر آوردند.
موج اصلاحطلبی دینی در غرب در قـرن شـانزدهم پدیدهای بی سابقه و فاقد پشتوانه نبود؛ زیرا کلیسای قرون وسطا نیز شاهد جریانهای اصلاحطلبانهای به رهبری شخصیتهایی چون فرانسیس قدیس، پیتر والدو، جان هاوس و جان ویکلیف بود و درهمان سده شـانزدهم نـیز اراسموس روتردامی، محقق برجسته اومانیست، یکی از پرچمداران جدی جریان اصلاحطلبی کاتولیکی بود که بر مبازره با سوء استفادههای اخلاقی و رواج خرافات تاکید میورزید. اما به طور رسمی، اولین جـرقههای نـهضت اصـلاح دینی در جهان غرب به دسـت مـارتین لوتـر ـ که خود نیز کشیش بود ـ و به هنگامی رخ داد که او در سال ۱۵۱۷ میلادی مواد اصلاحی ۹۵ گانه خود را بر در کلیسای ویتنبرگ نصب کرد. محور انـتقادات لوتـر در ایـن مواد، مبارزه باسوء استفادههای کلیسا، همچون فروش آمـرزشنامهها و نـیز فساد روحانیون و کشیشان بود؛(۱) اما با گذشت زمان، بر ابعاد و اهداف نهضت و موضوعات نیازمند به اصلاح افزوده شد.
بـا وجـود آن کـه نکتهها و پیشنهادهای لوتر در اعلامیّه معروف خود برای جلب نظر اهـالی محل بود، لیکن محتوای آن در سراسر آلمان و فراتر از آن جنجالی به پاکرد و طولی نکشید که بحث و جدل بر سـرمطالب آن، در سـراسر آلمـان بالا گرفت. عدهای با محتوای اعلامیه موافق و عدهای نیز مخالف بـودند، ولی مـنازعه آن چنان جدی بود که لوتر مجبور شد برای دفاع از نظرات خود، به کتاب مقدس متوسل شـود.
بـه طـور کلی، لوتر معتقد بود که آنچه او را از سایر اصلاحگران پیشین متمایز
______________________________
۱٫ پارهای از مـواد اصـلاحی چـنین است:
«پاپ فقط این اختیار را دارد که مجازاتی راکه خودش وضع کرده ببخشد. در مسایل مربوط بـه تـصفیه و تـزکیه و بخشش از گناه، عموماً اختیارات پاپ مانند اختیاراتی است که یک نفر کشیش در حوزه قدرت و مـأموریت خـود و هر شبانی درحوزه روحانیت خود داراست. کسانی که میگویند روح از آتشِ تصفیه زمانی خـلاص مـیشود کـه پول در صندوق ریخته شود، فکر انسانی راتعلیم میدهند. کسانی که باور میکنند که به وسـیله نـامههای برائت و بخشایش، به نجات خودشان مطمئن میگردند تا ابد با معلمینشان محکوم خـواهند بـود. مـسیحیان باید بدانند که آن کسی که به مردمان فقیر دستگیری و اعانت میکند یا قرض میدهد، بـه مـراتب ثواب بیشتری میکند تا خریدن نامه برائت و بخشایش. مردم میپرسند که اگـر پاپ ایـن اخـتیار و توانایی را دارد پس چرا از راه مقدسترین احسانها و ضرورت، ارواح را از قید شکنجه و آزار و آتش تصفیه خانه خلاص نمیکند؟ چرا پاپ… که از ثروتمندترین ثـروتمندان جـهان اسـت، از ثروتهای خود برای ساختمان کلیسای سن پطر استفاده نمیکند؟ چرا نامه هایی را کـه مـدتی پیش صادر کرده، از درجه اعتبار ساقط کرده است؟ در صورتی که نامههای مذکور همه از حیث اثر و خاصیت بـاید یـکسان باشند.» (جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، تهران، انتشارات نور جهان، ۱۳۲۶، ص ۹۸).
میسازد، آن است کـه آنـها صرفاً به مبارزه با مفاسد و سوء اسـتفادههای کـلیسا پرداخـتند، اما او به جای مبارزه با معلول، بـه مـبارزه با علت یعنی ریشههای اعتقادی و الهیاتی این معضل، همچون آموزه رستگاری و آموزه فـیض مـیپردازد.
به هر حال روند تـحولات و نـیاز به انـجام اصـلاحات آن چـنان ضروری، جدی و شتابان بود که حـتی اگـر لوتر نیز بدان اقدام نمیکرد، کسان دیگری این بار را به دوش میکشیدند. امـا کـلیسا به جای تلاش در جهت جبران مـافات و چارهجویی و حلّ مشکل، بـه مـبارزه با اصلاحطلبان و محکوم ساختن آنـها پرداخـت. در اینجا تذکر این مطلب نیز خالی از فایده نیست که اصطلاح «نهضت اصلاح دیـنی» یـا Reformation، که موضوع کتابی است کـه در پی مـعرفی آنـیم، به معانی مـختلفی بـه کار میرود. این اصـطلاح در مـفهوم عام خود شامل چهار جنبش لوتریسم(۱) کالوینیسم،(۲) یا کلیسای اصلاح شده، اصلاحگرایی افراطی(۳) یـا آنـاباپتیسم، و ضد اصلاحگرایی(۴) یا اصلاحگرایی کاتولیکی مـیشود، امـا گاهی تـنها در سـه مـعنای نخست به کار مـیرود و نهضت اصلاحگرایی کاتولیکی را در شمار آن نمیآورند.
همچنین در بسیاری از آثار تحقیقی، این اصطلاح برای اشاره به دو جـریان نـخستین یعنی لوتریسم و کالوینیسم به کار مـیرود.
دانـشنامه نـهضت اصـلاح دیـنی اثر ارجمندی اسـت کـه با همت و تلاش بیش از چهارصد تن از متخصصان و پژوهشگران این دوره طی سالهای ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۶ فراهم آمده و انتشارات دانـشگاه آکـسفورد، در سـال ۱۹۹۶، در آمریکا آن را منتشر کرده است.
این مجموعه تـحقیقی در چـهار مـجلد بـزرگ و حـدود دو هـزار صفحه، در بر گیرنده هزار و دویست مقاله و دارای حدوداً دو میلیون کلمه است.
ویراستاران آن عموماً آمریکاییاند، اما محققانی از سایر کشورها مانند انگلستان، نروژ، مجارستان، هلند، دانمارک، ایتالیا، فنلاند، لهـستان و استرالیا در تهیه آن سهیم بودهاند.
ترتیب مدخلها بر اساس حروف الفباست. در تدوین مقالات سعی شده است حجم مدخلها با یکدیگر متناسب باشد. از باب نمونه میتوان از دو مدخل Calvinism و Anglicanism نام برد.
______________________________
۱٫ Lutheranism
۲٫ Calvinism
۳٫ Radical Reformation
۴٫ Counter – Reformation
پدیدآورندگان این اثـر، آن گـونه که در مقدمه این دانشنامه ذکر کردهاند، کوشیدهاند تا به گونهای منصفانه، به بررسی حوادث و رخدادهای این نهضت در قرن شانزدهم و نیز معرفی شخصیتهای ذینفوذ آن بپردازند؛ بدین جهت، تلاش شده اسـت کـه با توجه به بینشها و نگرشهای تازهای که در قرن بیستم در تجزیه و تحلیل این نهضت مطرح شده ـ که متفاوت از تجزیه و تحلیلهای پیشین است ـ و با در نـظر گـرفتن تعریفی جامع و فراگیر از این نـهضت، کـلیه پدیدهها و تحولات دینی و نیز تحولات اجتماعی مرتبط با آن را بررسی کنند. از از این رو، دامنه پژوهش را نه به نهضت اصلاحگرایی پروتستانی منحصر کردهاند و نه به حدود جـغرافیایی آلمـان، و در نتیجه به جریان اصـلاحگرایی بـه معنای عام آن در محدوده وسیع جغرافیایی آلمان، سوئیس، انگلستان و ایتالیا توجه کردهاند.
در پایان این دانشنامه، ضمیمههای سودمندی به ترتیب ذیل ذکر شده است:
ــ نقشههای جغرافیایی در ارتباط با مهمترین تحولات این نـهضت و تـحولات وابسته به آن؛
ــ فهرست اسامی نویسندگان، همراه بامعرفی اجمالی و عناوین مقالات آنان؛
ــ تقسیم بندی موضوعی کلیه مدخلها در ده مقوله کلی: حوادث تاریخی، گروهها و جنبشهای دینی، نهادهای کلیسایی، اعتقادنامهها و متون، الهیات، تاریخ اجـتماعی، دیـن مردمی، بـیوگرافیها، مطالعات در باب نهضت اصلاح دینی؛ برای مثال خواننده میتواند با نگاهی به بخش دوم این ضمیمه، ازعناوین تـمامی مقالات مربوط به حوادث تاریخی این دوره و با نگاهی به بخش نـهم از کـلیه عـناوین مقالات مربوط به معرفی افراد و شخصیتها آگاهی یابد.
از دیگر نکات قابل توجه در این دانشنامه، کتابشناسیهای مذکور در پایـان تـمامی مقالات است. نویسنده هر مقاله، در پایان آن، خواننده را با مشخصات کامل کتاب شناختی مـنابع مـربوط بـه آن مدخل آشنا میکند، و جالب این که در بسیاری از مقالات، این منابع به دو بخش تقسیم شدهاند: مـنابع اولیه (Primary Sources) و منابع ثانویه (Secondary Sources).
در پایان این نوشته، برای آگاهی خوانندگان از محتوای این دانشنامه بـه معرفی اجمالی پارهای از مـدخلهای آن مـیپردازیم:
هنر(۱): دیدگاههای نهضت اصلاح دینی درباره هنر، هنر در دوره اولیه این نهضت، دیدگاه کلیسای کاتولیک در این باره.
کتاب مقدس(۲): حاوی چهار مقاله مفصّل در بررسی تفسیر و هرمنوتیک کتاب مقدس و تحولاتی که در قرن شـانزدهم دراین زمینه پدید آمد، چاپها و ترجمههای جدید کتاب مقدس در این دوره و اهمیت دینی اجتماعی آن در نهضت اصلاح دینی و سرانجام مروری بر شروح و تفاسیر کتاب مقدس در این دوره.
مارتین بوکر(۳): عالم الهیات و سازمان دهـنده کـلیسا، بیشتر در شمال آلمان.
هاینریش بولینگر(۴): عالم الهیات و اصلاحطلب سوئیسی.
جان کالوین(۵): عالم الهیات و اصلاحطلب فرانسوی در آلمان که آیین کالوینی منسوب به اوست.
دانشگاه کمبریج(۶): این دانشگاه در مقایسه با سایر مـراکز آمـوزش عالی در انگلستان، همچون دانشگاه آکسفورد و لندن، سهم زیادی در نهضت اصلاح دینی داشت.
کاپیتالیسم(۷): به عقیده بسیاری از محققان، از جمله کارل مارکس، کاپیتالیسم امروزین در قرن شانزدهم پابه جهان گذارد. در این مـقاله بـه بررسی این موضوع پرداخته میشود.
نهضت اصلاحگرایی کاتولیکی(۸): در این مدخل به بررسی تحولاتی پرداخته میشود که سرانجام کلیسای کاتولیکی روم پس ازگذشت زمانی طولانی بدان تن داد.
مسیحشناسی(۹): بررسی شخصیت حضرت مـسیح بـه ویـژه جنبه بشری و الوهی آن حضرت و مـعرفی مـنابع فـراوانی در این باب.
کلیسا(۱۰): کلیسا به معانی مختلفی به کار میرود که عبارتاند از: الف) جامعه مسیحیان ـ همانند کلمه امت در فرهنگ اسلامی؛ ب) سـاختمانی کـه آیـینهای عبادی مسیحیت در آن انجام میشود؛ و ج) تشکیلاتی که زنـدگی و فـعالیتهای جامعه مسیحی راتنظیم میکند.(۱۱) در این مقاله مسبوط، مسائل بسیاری چون ماهیت کلیسا و مرجعیت دینی، نشانههای کلیسا، اجرای صحیح آیـینهای مـقدس، تـفسیر صحیح کتاب مقدس، نقش
______________________________
۱٫ ART
۲٫ BIBlE
۳٫ BUCER , MARTIN
۴٫ BULINGER , HEINRICH (1504 – 1575)\
۵٫ CALVIN , JOHN
۶٫ CAMBRIDGE , UNIVERSITG OF
۷٫ CAPITALLSM
۸٫ CAPITALISM
۹٫ CHRISTOLOGY
۱۰٫ CHURCH
۱۱ – کلام مسیحی، ص ۶۵٫
سنت، رابطه کلیسا و دولت و سـلسله مراتب کلیسایی بررسی شده است.
کشیش(۱): عمدهترین هدف نهضت اصلاح دینی، تعریف جایگاه کشیش و مبارزه با مفاسد کـشیشان بـود.
مـرگ(۲): نهضت اصلاح دینی، حیات دینی و آداب مذهبی رایج در اواخر قرون وسـطا را بـه شدت متحول کرد و نگرش مسیحیت نسبت به مرگ را تحت تأثیر قرار داد.
تعلیم و تربیت(۳): بررسی تأثیر مـتقابل تـعلیم و تـربیت با نهضت اصلاح دینی و نیز تحقیق درباره وضعیت تعلیم و تربیت در اواخر قـرون وسـطا، جـایگاه تعلیم و تربیت نزد اصلاحگران، بررسی وضعیت تعلیم و تربیت در اسپانیا، ایتالیا، فرانسه و… .
عشای ربانی(۴): هـیچ یـک از مـوضوعات مهم مورد بحث در دوره نهضت اصلاح دینی، حتی موضوع نجات به واسطه ایمان(۵)، نـتوانست ازگـرمی بحث درباره ماهیت نان و شراب در آیین عشای ربانی (و تبدیل آن به جسم و خـون مـسیح) بـکاهد یا همپایه آن شود. در این مدخل به تفصیل به بررسی جوانب این موضوع پرداخته مـیشود.
ایـمان(۶): با توجه به اهمیت و جایگاه ایمان در مسیحیت، اصلاحگران کوشیدند تا با توجه بـه کـتاب مـقدس، ایمان رامعنی کنند و لذا معنای رسمی و سنتی آن را دگرگون کردند؛ و این موضوعی بود که مخالفان کاتولیک آنـها هـرگز آن را نپذیرفتند.
تبرئه(۷): این اندیشه یکی از اندیشههای کلیدی بود که در نهضت اصلاح دیـنی بـسیار بـدان توجه شد. در این مقاله بهتفصیل درباره موضوع به خصوص از دیدگاه لوتر، اصلاحگران افراطی، اصلاحگران کـاتولیک و نـیز شـورای ترانت (۱۳ ژانویه ۱۵۴۶) و سایر موضوعات مرتبط با آن بحث شده است
یهود(۸): در این مـقاله بـه بررسی وضعیت یهودیان در آستانه نهضت اصلاح دینی پرداخته شده است که در آن عصر به دو گروه بزرگ تـقسیم شـده بودند: یهودیان اسپانیایی زبان(۹) و یهودیان اشکنازی آلمانی زبان که بیشتر در شمال اروپا سـاکن بـودند. همچنین موضوع اخراج یهودیان از اسپانیا در سال ۱۴۹۲ و شـبیه آن در مـقیاسی کـوچکتر، در میان اشکنازیها که ناشی ازتعقیب و آزار آنها در امـپراتوری روم مـقدس در دهههای آخر قرن پانزدهم بود.
______________________________
۱٫ CLEARGY
۲٫ DEATH
۳٫ EDUCATION
۴٫ EUCHARIST
۵٫ justification by faith
۶٫ FAITH
۷٫ justification
۸٫ JEWS
۹٫ Sephardim
شریعت(۱): این مدخل در برگیرنده سه مقاله در توصیف نـقش و کـارکرد شریعت و تحول آن در قرن شانزدهم اسـت و مـطالبی چون بـرداشت الهـیاتی از شـریعت، حقوق رومی، قوانین حاکم برکلیساو تـأملات اصـلاحگران درباره شریعت را مورد بحث قرار داده است.
زبان لاتینی(۲): در سراسرقرون وسطا، زبان رسـمی مـراکز علمی و دانشگاهی و کلیساها، زبان لاتینی بـود. همچنین آیین مهم عـشای ربـانی نیز به همین زبان بـرپا مـیشد و نسخه رسمی کتاب مقدس یاترجمه وولگات نیز به این زبان بود.
مارتین لوتـر(۳): مـصلح دینی آلمان و بنیانگذار نهضت پروتـستان؛ در ایـن مـقاله ادوار مختلف زندگی لوتـر مـورد بررسی قرار گرفته اسـت.
ازدواج(۴): هـر چند در نهضت اصلاح دینی، تعریف متعارف و رایج ازدواج تغییر نکرد، امااصلاح ازدواج بدون تردید یکی از ابـتکارات بـنیادی و بسیار مشهور بود. اصلاحگران با نـفی مـفاهیم پذیرفته شـده کـاتولیکی دربـاره ترک ازدواج و برتر بودن زنـدگی مجردانه به لحاظ معنوی، برداشت جدیدی از ازدواج را مطرح کردند. در این مقاله بهتفصیل درباره این موضوع بـحث شـده است.
موسیقی(۵): در میان هنرهای مختلف، هـنر مـوسیقی نـزد بـیشتر اصـلاحگران جایگاه ویژهای داشـت و بـاتوجه به کارکردهای آن در آیینهای عبادی، هدف نقد، تأیید و اصلاح قرار گرفت. در این مقاله به مطالب یاد شـده پرداخـته شـده است.
عرفان(۶): بررسی گونههای مختلف عرفان و رازورزی کـه در پایـان دوره قـرون وسـطا پدیـد آمـده بود.
همچنین مدخل هایی چون: خانواده(۷)، اعیاد مذهبی در مسیحیت(۸)، تقدیر ازلی(۹)، پروتستانتیزم(۱۰)، برزخ(۱۱)، اصلاحگرایی افراطی، آیینهای مقدس(۱۲)، حکمت مدرسی(۱۳) و زنان(۱۴).
______________________________
۱٫ LAW
۲٫ LATIN LANGUAGE
۳٫ LUTHER , MARTIN
۴٫ MARRIGE
۵٫ Music
۶٫ Mysticism
۷٫ family
۸٫ festivals
۹٫ Predestiation
۱۰٫ Protestantism
۱۱٫ Purgatory
۱۲٫ Sacraments
۱۳٫ Scholasticism
۱۴. Women
در تهیه این مقاله، علاوه بر مقدمه دانشنامه، از ایـن منابع نیز استفاده شده است:
۱٫ The New Encyclopedia Britannica, Vol. 9.
۲٫ L. Reese, William (ed): Dictionary of Philosophy and Religion, New Jersey, Humanties Press International, Inc.
۳٫ الدر، جان: تاریخ اصلاحات کلیسا، تهران، انتشارات نور جهان، ۱۳۲۶ / ۱۹۴۷٫
۴٫ دورانت، ویل: تاریخ تمدن، ترجمه فریدون بدرهای، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۶۸، ج ۶٫
۵٫ میشل، توماس: کلام مـسیحی، تـرجمه حسین توفیقی، قم مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ اول، ۱۳۷۷٫