مطالعات متفرقه (خارج از سیر مطالعاتی)

مروری بر وضعیت مسیحیان ایران از قرن اول تا چهارم هجری

آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (از صفحه ۱۳۹ تا ۱۵۶)
مروری بر وضعیت مسیحیان ایران از قرن اول تا چهارم هجری (۱۸ صفحه)

چکیده

ایران سرزمینی است که در آن، اقوام و مذاهب مختلف در طول تاریخ در کنار هم می زیسته اند. با ورود اسلام به ایران مهم ترین و پایدارترین آیین ایرانیان شکل گرفت. پس از سقوط امپراطوری ساسانی، مردم ایران به تدریج، گروه گروه به اسلام گرویدند. از جمله مذاهبی که مقارن ظهور اسلام در ایران وجود داشت کیش مسیحیت بود که سابقه ای چند صد ساله داشت. در دوران اسلامی، مسیحیان در کنار سایر اهل ذمه در قالب اقلیت های کم جمعیت به حیات خود ادامه دادند. اصل تسامح و تساهل اسلامی درباره اهل کتاب، شامل حال ایشان شد و در نتیجه، آنان تاکنون نیز در ایران در کنار سایر هموطنان خویش زندگی می کنند. در این مقاله، وضعیت این جامعه مذهبی طی چهار قرن اول هجری بررسی شده است.
تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۳۹)


‌ ‌‌‌چـکیده‌

ایران سرزمینی است که در آن، اقوام و مذاهب مختلف در طول تاریخ در‌ کنار‌ هم‌ می زیـسته انـد. بـا ورود اسلام به ایران مهم ترین و پایدارترین آیین ایرانیان شکل گرفت‌. پس از سقوط امپراطوری ساسانی، مردم ایـران به تدریج، گروه گروه به اسلام‌ گرویدند. از جمله مذاهبی‌ که‌ مقارن ظهور اسـلام در ایران وجود داشت کـیش مـسیحیت بود که سابقه ای چند صد ساله داشت. در دوران اسلامی، مسیحیان در کنار سایر اهل ذمه در قالب اقلیت های کم‌ جمعیت به حیات خود ادامه دادند. اصل تسامح و تساهل اسلامی درباره اهل کتاب، شـامل حال ایشان شد و در نتیجه، آنان تاکنون نیز در ایران در کنار سایر هموطنان خویش زندگی می‌ کنند‌. در این مقاله، وضعیت این جامعه مذهبی طی چهار قرن اول هجری بررسی شده است.

_______________________________

۱ . دکتری تاریخ و تـمدن مـلل اسلامی.

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۴۰)


مقدمه

مهم ترین ادیان و مذاهب موجود در ایران قبل از‌ اسلام‌ عبارت اند از: بودیسم، میتراییسم، آیین زرتشت، زروانیسم، یهودیت، مسیحیت، مانویت و آیین مزدک که بسیاری از آن ها، از جمله مسیحیّت پس از ا سلام نیز هـم چـنان به حیات‌ خویش‌ ادامه دادند.

در این مقاله، پس از نگاهی اجمالی به نحوه آشنایی ایرانیان با آیین مسیح(ع) و چگونگی ورود این آیین به ایران که جنبه مقدماتی دارد، به بررسی وضعیت‌ مسیحیان‌ در‌ ایـران پس از اسـلام، طی‌ چهار‌ قرن‌ نخست هجری و تحت سه عنوان ذیل پرداخته شده است: ۱ـ مدارای مسلمانان با مسیحیان، ۲ـ پراکندگی جغرافیایی مسیحیان در ایران، ۳ـ فعالیت های علمی‌ مسیحیان‌. از‌ آن جا که ناحیه خراسان و بـه طـور کـلی‌ ایران‌ از سوی حکومت عراق اداره مـی شـد۲و مـقر خلیفه و هم چنین کاتولیکوس (رییس اسقفان اعظم در کلیساهای شرق) در‌ مدائن‌ (عراق‌) قرار داشت،۳ در این مقاله گاهی به منطقه عراق نیز‌ بـه صـورت گـذرا پرداخته شده است.

شکی نیست که بررسی هـر یـک از عرصه های مورد اشاره، پژوهش‌ مستقلی‌ می‌ طلبد و طبعاً آن چه در این فرصت ارائه می شود می‌ تواند‌ فتح باب و پیـش درآمـدی در ایـن زمینه باشد. امید آن که مقبول طبع خوانندگان قرار بگیرد‌.

۱ـ ورود‌ مـسیحیت‌ به ایران

درباره چگونگی آشنایی ایرانیان با آیین مسیح(ع) و نحوه ورود مسحیت‌ به‌ ایران‌ در برخی منابع و تحقیقات، مطالبی نـقل شـده اسـت. حضرت عیسی(ع) مقارن با سلطنت فرهاد‌ پنجم‌ پادشاه‌ اشکانی، در فلسطین (بـیت اللحـم) متولد شد. گزارش های برخی منابع حاکی است که‌ سه‌

_______________________________

۲ . محمد حضری بک، تاریخ الامم الاسـلامیه، ص ۲۱۱٫

۳ . مـیلر، تـاریخ کلیسای قدیم در امپراتوری‌ روم‌ و ایران‌، ص ۴۸٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۴۱)


تن از روحانیون مجوس (ایرانی) در کلیسایی مقام مـقدس و پارش۴ یـافتند. تـصویر این‌ سه‌ تن ایرانی در کلیسای سنت آپولن۵ در شهر نووروننه۶ در ایتالیا وجود دارد‌ که‌ مورد‌ احترام مـسیحیان مـی بـاشد. این سه تن پس از دریافت اطلاعاتی از طریق انبیای بنی‌ اسرائیل‌ مبنی بر پدیدار شدن زود هـنگام نـجات دهنده بشر در فلسطین، رو‌ به‌ مغرب‌ نهاده و به بیت اللحم رفتند و بالأخره مسیح و مـادرش را یـافتند و نـذورات همراه خود را به‌ آن‌ ها‌ تقدیم کردند.۷عده ای نیز بر این باورند که ایـن سـه تن‌، از‌ اهالی آوه یا ساوه بودند.۸ در هر حال، این گزارش گویای آن است که سـفر ایـن‌ هـیئت‌ روحانی ایرانی به زادگاه مسیح(ع) مقارن تولد حضرت مسیح(ع) بوده و طبعاً آشنایی‌ ایرانیان‌ با آیـین مـسیح(ع) کم و بیش به اوایل‌ قرن‌ اول‌ میلادی باز می گردد.

البیه به طـور‌ طـبیعی‌ مـناطق غربی کشور ایران به دلیل مجاورت با سرزمین شام و فلسطین زودتر از‌ سایر‌ نقاط ایران در مـعرض نـفوذ‌ مـسحیت‌ قرار گرفته‌ است‌، چنان‌ که شهر اورفا در شرق رود‌ فرات‌ که در قلمرو اشـکانیان قـرار داشت، پس از گذشت یک قرن از‌ تولد‌ عیسی(ع) مرکز نشر مسیحیت گردید و اولین‌ کلیسای مسیحی ایران در‌ این‌ شـهر بـنا نهاده شد۹ و مسیحیت‌ به‌ تدریج از طریق بین النهرین به تمام خاک ایـران راه یـافت.

۲ـ مدارای مسلمانان‌ با‌ مسیحیان

پس از ورود اسلام‌ به‌ ایـران‌ پیـروان حـضرت مسیح‌(ع) که‌ پس از زردشتیان اقلیت‌ قابل‌ توجهی را تـشکیل مـی دادند، هم چنان به حیات خویش ادامه دادند. به بیان‌ دیگر‌، با ورود اسـلام بـه ایران در‌ وضع‌ پیروان بسیاری‌ از‌ آیـین‌ هـای مختلف ایـن سـرزمین‌، مـانند زردشتیان تغییرات و تحولات عمده ای پدید آمـد، امـا این مسئله برای مسیحیان ساکن ایران‌ چندان‌ تأثیری نداشت. در حقیقت می تـوان‌ گـفت‌ که‌ مسیحیان‌ ایران‌ تغییر ارباب دادنـد‌. میلر‌ در این باره مـی نـویسد:

_______________________________

۷ . عباس مهرین، کشیش های ایـران در عـصر ساسانیان، ص ۴۶٫

۸ . قمر آریان‌، چهره‌ مسیح‌ در ادبیات فارسی، ص ۶۰٫

۹ . آرتور کریستن سن‌، ایران‌ در‌ زمان‌ سـاسانیان‌، ص ۳۶۲‌ و ۳۶۴٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۴۲)


بـدین معنی که سابقاً زیر دسـت زردشـتیان بـودند و در این زمان زیـر دسـت اعراب شدند، به عـلاوه چـون مسیحیان در جنگ با اعراب دخالت ننمودند و هجوم‌ اعراب را بر زردشتیان تنبیهی از طرف خدا بـرای ریـختن خون مسیحیان بی گناه دانستند، لذا اعـراب هـم در ابتدا بـا کـمال مـهربانی نسبت به مسیحیان رفـتار نمودند.۱۰

اصول‌ اولیه‌ اسلام به انضمام درک شرایط زمانی و مکانی اقتضا می کرد تا مسلمانان و زمـام داران جـامعه اسلامی، با همه مذاهب مختلف در مـملکت اسـلامی بـا گـذشت و تـسامح رفتار کنند. بـه‌ هـمین‌ دلیل از زمان رسول خدا(صلی الله علیه وآله) با اهل کتاب (مسیحیان، یهودیان، صابئه و مجوس) براساس جزیه صـلح مـی شـد. رسول خدا‌ با‌ فرماندار ایله در جریان غـزوه‌ تـبوک‌ و بـا اهـالی اذرح و هـم چـنین با اکیدر، حاکم دومه الجندل در شام با دریافت مبلغی از ایشان صلح کردند.۱۱ در مورد مسیحیان نجران‌ در‌ جنوب عربستان نیز کار‌ به‌ پرداخت جزیه انجامید.۱۲

طبعاً، در چنین شرایط و فـضای توأم با مدارا و تسامح، اهل کتاب فرصت یافتند تا در زمینه های مختلف سیاسی، اجتماعی، علمی و فرهنگی به فعالیت بپردازند و بعضاً‌ به‌ مناصب و مدارج عالی در این عرصه ها نائل شوند.

در ایـن فـرصت و به تناسب موضوع این پژوهش، به بررسی کم و کیف تعامل مسلمانان با مسیحیان و حضور آنان در میادین گوناگون‌ می‌ پردازیم که‌ روی هم رفته، بیان گر سیاست مدارا و تساهل مسلمانان در بـرابر ایـشان است. البته، با توجه به‌ گستردگی حضور مسیحیان در زمینه علمی، بررسی این بُعد از فعالیت‌ های‌ مسیحیان‌ در جامعه اسلامی را به عنوانی مستقل موکول مـی کـنیم.

در زمینه فرهنگی و اجتماعی، گفتنی اسـت کـه ‌‌با‌ ورود اسلام به ایران، از فعالیت شدید مبلغان مذهبی مسیحیت کاسته شد و انتشار‌ آن‌ کیش‌ محدود گردید، ولی متوقف نشد. مبلغان مسیحی تا قرن هفتم هـجری بـه فعالیت گسترده ای‌ در آذربـایجان (ارومـیه)، خراسان (توس و مرو) در میان مردم بومی این مناطق و بعدها‌ در میان ترکان، مغول‌ ها‌، تاتارها و دیگر اقوام

_______________________________

۱۰ . میلر، تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران، ص ۳۱۹٫

۱۱ . همان، ج ۱، ص ۶۳۸٫

۱۲ . ابن هشام، السیره النبویه، ج ۲، ص ۴۲٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۴۳)


شمالی تا چـین پرداخـتند. به عبارت دیگر، حوزه تبلیغی‌ و فعالیت ایشان از بخش های جنوبی و غربی ایران به سوی قسمت های مرکزی و شرقی کشیده شد و همین مسئله باعث رواج بیشتر مسیحیّت در خاور دور گردید.

گاه براثر ازدواج هـای مـیان‌ مسیحیان‌ و مـسلمانان که از همان قرن اول هجری بسیار دیده می شد، مسیحیان آزادانه تر به فعالیت می پرداختند. برای نـمونه مادر عبدالله قسری (از امرای دولت اموی در عراق) مسیحی‌ بود‌. وی پس از مرگ مادرش، بـر گـور او کـلیسایی ساخت که مورد سرزنش مسلمانان قرار گرفت. فرزدق شاعر چنین سرود: «… برای مادرش کلیسایی بر پا می سـازد ‌ ‌کـه مسیحیان‌ در‌ آن هستند و از کفر، مناره مسجدها را ویران می سازد».۱۳

البته باید اذعان داشت کـه پس از رسـول خـدا(صلی الله علیه وآله) رفتار زمام داران مسلمان در‌ برابر‌ اهل‌ کتاب، از جمله مسیحیان، خالی‌ از‌ نوسان‌ نبوده است، چـنان که عمر بن خطاب سخت گیری های بسیار بر ایشان روا داشت، مانند چـگونگی لباس پوشیدن، شرایط مـربوط‌ بـه‌ ساخت‌ خانه و معاملات، تا آن جا که در سال‌ ۱۳‌ق دستور اخراج اهل کتاب را از عربستان صادر کرد.۱۴

در دوره بنی امیه بر مسیحیان چندان سخت گیری‌ نمی‌ شد‌ و آن چنان که از منابع برمی آید آن ها در‌ آزادی و راحتی بـیشتری نسبت به دوره خلفای اولیه می زیستند.۱۵

البته تردیدی نیست که چون اصول و معارف‌ اسلامی‌ اجازه‌ برابر قراردادن اهل کتاب را با مسلمانان در همه شئون اجتماعی‌ و سیاسی‌ جامعه نمی داد، اهل کتاب در مقایسه بـا مـسلمانان، با برخی تنگناها و محرومیت ها روبه رو‌ بودند‌، لذا‌ بسیاری از مسیحیان به دلایلی چون کسب قدرت یا ترس از دست‌ دادن‌ برخی‌ موقعیت ها و منزلت اجتماعی و هم چنین تمایل به ازدواج با زنان مـسلمان، اسـلام می‌ آوردند‌. به‌ گفته اشپولر محرکات اقتصادی و امکان ترقی اجتماعی در گرویدن برخی مسیحیان به اسلام مؤثر‌ بوده‌ است.۱۶

هم چنین به کرات گزارش شده است که برخی مسلمانان بـرای‌ تـحقیر‌ یک‌ شخص، لفظ

_______________________________

۱۳ . ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۳، ص ۴۰۴٫

۱۴ . همان، ج ۱، ص ۶۴۶٫

۱۵ . تاریخ‌ یعقوبی‌، ج ۲، ص ۲۳۲٫

۱۶ . اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ج ۱، ص ۲۵۸

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۴۴)


«پسر زن نصرانی‌» را‌ درباره‌ او به کار برده اند۱۷ که حاکی از پایین بودن مـنزلت اجـتماعی مـسیحیان نزد‌ مسلمانان‌ است.

مسیحیان ایـران در دوره بـنی عـباس با برخوردهای متفاوتی روبه رو‌ شدند‌. یکی‌ از روحانیان عالی مقام مسیحی که معاصر با پنج خلیفه، از جمله هارون الرشید و پدرش‌ مهدی‌ بـود‌ تـیمو تـاوس نام داشت. وی کلیسای سریانی شرق را بین سال هـای‌ ۷۸۰‌ – ۸۲۳م /۱۶۲-۲۰۶ق هـدایت نمود. او با مهدی خلیفه (۱۵۸-۱۶۹ق) روابط ممتدی داشت. مهدی از‌ تیموتاوس‌ درخواست نمود کتاب توبیقای ارسطو را از زبان سریانی به عربی تـرجمه‌ کـند‌. پاتـریارک (بطریق یا همان کشیش اعظم) مباحثه‌ ای‌ مذهبی‌ درباره مـسیح و مرگش به روی صلیب، تثلیث‌ و نبوت‌ محمد(ص) و ارزش های متون تورات و انجیل انجام داد. زبیده هم برای تیموتاوس ارزش‌ قائل‌ بـود. ایـن دوره، اوج تـرقی‌ کلیسای‌ سریانی شرق‌ به‌ شمار‌ می رود. کشیش اعظم با فرستادن‌ راهـبانی‌ بـه سوی مشرق برای اعلام انجیل، از فعالیت های تبشیری شدیداً حمایت‌ می‌ کرد. کلیسای سریانی مشرق کـه قـبلا‌ در هـندوستان و چین گسترش‌ یافته‌ بود، باز هم در دوران‌ تیموتاوس‌ به رشد خود ادامـه داد و او شـش خـلیفه گری جدید تأسیس نمود که‌ هر‌ یک چندین اسقف تحت تابعیت‌ داشتند‌: ری‌، تـرکستان، اسـتان هـای‌ جنوب‌ دریای خزر (گیلان، دیلم‌ و مغان‌) و ارمنستان و شام.۱۸

در دوره مأمون عباسی (۱۹۸-۲۱۸ق) روابط میان مسیحیان و مـسلمانان، گـاه‌ با‌ تسامح و گاه با تدابیر سخت گیرانه‌ همراه‌ بود. اما‌ در‌ مجمع‌، رابطه ای مـصلحت آمـیز‌ مـیان دو طرف حاکم بود. بسیاری از مسیحیان عرب با مسلمانان ارتباط نزدیکی داشتند، ولی‌ مسیحیان‌ غـیر عـرب چنین نزدیکی را با‌ مسلمانان‌ کمتر‌ احساس‌ می‌ کردند. از قرن‌ سوم‌ هجری سخت گـیری هـای فـقهای مسلمان بر مسیحیان بیشتر شد.۱۹ ظاهراً به همین دلیل است‌ که‌ همراهی‌ نصارا در قیام بـابک خـرم دین در‌ پاره‌ ای‌ از‌ منابع‌ ملاحظه‌ می شود.۲۰

متوکل عباسی (۲۳۳-۲۴۷ق) از جمله خلفایی بـود کـه بـر غیر مسلمان سخت می گرفت. او طی دستورالعملی اموری چند را برای مسیحیان و سایر‌ اهل ذمه واجـب کـرد کـه در بلاد

_______________________________

۱۷ . طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج ۵، ص ۴۶۴٫

۱۸ . سیریل الگود، اسناد و مباحثی درباره کلیسای مـشرق، ص ۱۷٫

۱۹ . سـلوی، المسیحیه العربیه و تطوراتها، ص ۲۱۵٫

۲۰ . مقدسی‌، البدء‌ و التاریخ، ج ۶، ص ۱۱۷٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۴۵)


اسلامی اجرا می شد، مانند پوشیدن عباهای عسلی رنگ، نـشستن بـر زین های چوبی، عدم بلندی سنگ گورهایشان از سطح زمین و غیره.۲۱

البته ایـن گـونه سیاست‌ های‌ سخت گیرانه، قطعاً موقتی بـوده، عـلاوه بـراین به هیچ وجه مانع حضور مسیحیان در مـیادین مـختلف کار و تلاش فرهنگی و اجتماعی نبوده است. نمونه‌ های‌ حضور پررنگ و پرنشاط مسیحیان در‌ زمـینه‌ فـرهنگی و اجتماعی را می توان در فعالیت گـسترده دیـرهای مسیحی، بـهویژه در مـرکز خـلافت عباسیان، یعنی بغداد، مشاهده کرد. شـابُشتی دیـلمی (متوفای ۳۸۸ق) در‌ کتاب‌ الدیارات خود که عمدتاً‌ به‌ توصیف دیرهای مسیحیان در عراق پرداخـته اسـت گزارش های زنده ای در این باره دارد. او دیـر موسوم به درمالس را کـه در جـانب دروازه شماسیه بغداد و نزدیک منزل احـمدبن‌ بـویه‌ دیلمی قرار داشت این گونه توصیف کرده است:

این دیر مهم ترین مـوقعیّت را دارد; دیـری است تمیز و مفرّح، دارای بوستان هـا و أشـجار فـراوان; …، دیری است بـزرگ کـه راهبان وقسّیسان‌ در‌ آن حضور‌ فـعال دارنـد. این دیر به منظور تفرّج و هواخوری و صرف مشروبات مورد توجه است.۲۲

شابُشتی در توصیف‌ دیـر دیـگری در بغداد به نام سمالو می نـویسد:

ایـن دیر‌ در‌ شـرق‌ بـغداد در طـرف دروازه شماسیه و در کنار نهر مـهدی واقع است. اطراف دیر را بوستان ها و اشجار‌ و ‌‌درختان‌ نخل فرارگرفته است. این دیر خوش عـمارت و تـمیز و مفرّح است و افراد و راهبان در‌ آن‌ رفـت‌ و آمـد دارنـد. در هـنگام عـید فصح در بغداد ایـن دیـر منظره عجیبی دارد، چرا که‌ در این هنگام هیچ مسیحی در شهر بغداد نیست مگر آن که به‌ این دیـر مـی آیـد‌ و اعمال‌ عبادی خود را انجام می دهد، هـم چـنان کـه هـیچ فـرد مـسلمان اهل تفرّج و لهو و سرگرمی نیست مگر آن که جهت تفریح به این دیر می آید. این دیر یکی از‌ تفرج گاه های مشهور بغداد است.۲۳

او هم چنین از دو دیر دیـگر به نام های دیرالثعالب و دیر الجاثلیق یاد می کند که در غرب بغداد و در آبادترین و مفرّح ترین‌ منطقه‌ این شهر واقع شده و محل تفرّج و تفریح عموم مردم

_______________________________

۲۱ . تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۸۷٫

۲۲ . ابوالحسن علی بـن مـحمد شابُشتی، الدیارات، تحقیق کورکیس عوّاد، ص ۳ .

۲۳ . همان، ص ۱۴٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۴۶)


بغداد، اعم از مسیحی‌ و مسلمان‌ است و هیچ گاه از وجود گردش گران خالی نیست و این دو محل مورد توصیف شعرا قرار گرفته است.۲۴

گزارش منابع حـاکی از حـضور اهل کتاب، از جمله مسیحیان‌ در‌ مشاغل سیاسی و اداری است، چنان که سرجون رومی مسیحی، کاتب و مشاور و در واقع وزیر معاویه بود. او همین سمت را در دربار یزید بـن مـعاویه نیز داشت.۲۵ پس‌ از‌ سرجون‌، فـرزندان او تـا روی کار‌ آمدن‌ ولید‌ بن عبدالملک (۸۶ق) در دربار امویان عهده دار امور مالی و اداری بودند.۲۶ یکی از همسران معاویه و مادر یزید بن معاویه‌ (میسون‌ بنت‌ بجدل کلبی) نیز مـسیحی بـود.۲۷ وجود این‌ زن‌ مـسیحی بـه عنوان همسر یک خلیفه اموی و مادر خلیفه دیگر اموی نیز نمی تواند در میدان دادن به مسیحیان‌ در‌ دولت‌ اموی بی تأثیر باشد.

در دوران معتضد عباسی نیز از‌ ذمیان در امور اداری استفاده می شد. در سال ۲۸۱ق کـه مـعتضد به سمت استان جبال ایران و ناحیه‌ دینور‌ رفت‌، مخارج سپاه و املاک ری را به حسین بن عمرو نصرانی سپرد‌. هم‌ چنین وی دبیر مکتفی نیز بود.۲۸ دبیر یوسف بن ابی الساج ولایت دار آذربـایجان در‌ سـال‌ ۲۹۶‌ق یک نـصرانی به نام ابن دلیل بود.۲۹

یکی از وزرای عضدالدوله‌ دیلمی‌ (متوفای‌ ۳۷۲ق) نیز فردی مسیحی به نام نصر بن هـارون بود. نصر در شیراز اقامت‌ داشت‌ و عضدالدوله‌ به وی اجازه داد تا دیرها و کـلیساها را تـعمیر کـند و با استفاده از اموال‌ دولتی‌ به امور نیازمندان مسیحی رسیدگی کند.۳۰ هم چنین توده مسیحیان، به ویژه‌ در‌ عـصر‌ ‌ ‌آل بـویه به اموری چون طبابت، کتابت و کشاورزی اشتغال داشتند.۳۱

در مسائل حقوقی‌، طبق‌ مقررات خـود اهـل ذمـه درباره آنان داوری می شد. محتسب (از

_______________________________

۲۴ . همان‌، ص ۲۴‌ ۲۵‌.

۲۵ . شیخ مفید، الإرشاد، ص ۳۸۴; ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۴، ص ۱۱ و ۲۲ و مـحمدبن قتال نیشابوری‌، روضه‌ الواعظین، ج ۱، ص ۱۷۳٫

۲۶ . المنجد، اعلام، ذیل «سرجون بن منصور».

۲۷ . ابن اثیر‌، هـمان‌، ج ۴، ص ۱۰‌ و ۱۲۵ و المنجد، اعلام، ذیل، «مـیسون بـنت بجدل».

۲۸ . طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج ۸، ص ۱۶۸٫

۲۹ . همان‌، ص ۲۵۲‌.

۳۰‌ . ابن اثیر، همان، ج ۸، ص ۷۰۲-۷۰۵٫

۳۱ . علی اصغر فقیهی، آل بویه، ص ۴۸۶‌.

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۴۷)


مناصب‌ دیوان قضا) بر اعمال و امور اهل کتاب نظارت مستقیم داشت تا این که دیر، کلیسا یا‌ صـومعه‌ تازه ای بنا نکنند و شرایطی را که مسلمانان بر عهده آن ها‌ گذاشته‌ اند نقض ننمایند.۳۲به طور کلی‌ از‌ قرن‌ پنجم به بعد عملا از اهل کتاب‌ فعالیت‌ زیادی مشاهده نمی شود.۳۳

۳ـ پراکندگی جغرافیایی مـسیحیان ایـران

بیشتر نصارای ایران ساکن‌ مناطق‌ غربی و جنوبی بودند و به همین‌ دلیل‌ در عراق‌، فارس‌، خوزستان‌ و جزایر خلیج فارس، شمار بسیاری دیر‌ و کلیسا‌ و صومعه وجود داشت که اعراب به آن ها دیر مـی گـفتند و دیارات‌ جمع‌ آن ها بود. یکی از بقایای‌ کلیساهای نسطوریان ایران از‌ دوره‌ ساسانی، ساختمان بسیار جالبی در‌ جزیره‌ خارک در کنار قبرستان بسیار وسیعی است که به گفته سعید نفیسی مبین‌ این‌ نـکته اسـت که این جزیره‌ از‌ مراکز‌ مهم نسطوریان ایران‌ در‌ دوره ساسانیان بوده و چنان‌ می‌ نماید که سپس پایگاهی شده است برای نسطوریانی که از ایران به هندوستان و سواحل‌ مالابار‌ مهاجرت کرده اند و در کـلیساها و دیـرهای‌ ایـشان‌ هنوز به‌ خط‌ و زبان‌ پهـلوی مـطالبی وجـود دارد‌.۳۴ به گفته اصطخری، اهل کتاب در ولایت فارس بیشتر زرتشتی بوده، پس از ایشان‌ مسیحیان‌ و سپس یهودیان بودند.۳۵ نام دیرهایی‌ که‌ یاقوت‌ در‌ معجم‌ البـلدان در قـلمرو‌ سـاسانیان‌ نام برده معرب شده است.۳۶ در دوره ساسانیان نیز در حـوالی دریـای خزر شهرهایی وجود‌ داشت‌ که‌ یک سره مسیحی بودند. ادریسی از شهری‌ به‌ نام‌ سمندر‌ یاد‌ می‌ کند که انـوشیروان آن را سـاخت. او مـی نویسد:

بعدها برخی قبائل روس آمدند. اهل شهر از نصارا بودند و بـه این شهر تخت گاه هم می گفتند‌.۳۷

در دوره اسلامی، شعرای فارسی زبان در سروده های خویش از کلمه «زنار» که حـاکی از پوشـیدن کـمربندی مخصوص اهل کتاب است، بسیار نام برده اند. مانند سروده سـنائی‌:

_______________________________

۳۲‌ . ابـن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، ص ۴۱٫

۳۳ . گرونبام، اسلام در قرون وسطی، ص ۱۸۵٫

۳۴ . سعید نفیسی، مسیحیت در ایران، ص ۳۴۰٫

۳۵ . اصطخری، مـسالک المـمالک، ص ۱۳۹٫

۳۶ . یـاقوت‌ حموی‌، معجم البلدان، ذیل نام دیرها.

۳۷ . ادریسی، نزهه المشتاق فی اختراق الافـاق، ج ۲، ص ۶۳۵٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۴۸)


شـور در شـهر فکند آن بت زنار پرست *** چون خرامان‌ ز خرابات‌ برون آمده است

به طور‌ کلی‌ در ادبـیات فـارسی نـمونه های بی شماری راجع به اهل کتاب وجود دارد مانند: دم عیسی، خم عیسی، مرغ عـیسی کـه در مجموعه اَمثال‌ و حِکَم‌ دهخدا دست کم تعداد‌ شصت‌ ضرب المثل آمده است،۳۸ کـه گـویای حـشر و نشر مسیحیان با مسلمانان است.

در دوره زمام داری مأمون عباسی (۱۹۷-۲۱۸ق) در ایران وجود اهل کتاب بسیار مـشهود اسـت. جمعیت‌ ها‌ و گروه های مختلفی از آنان در ایران به صورت پراکنده می زیستند. عـوفی حـکایت هـایی را در مورد ترسایان سمرقند و خراسان در این ایام یاد آوری نموده است.۳۹

ابن‌ فقیه‌ همدانی از‌ وجود نصارا در خـبیص (یـکی از شهرهای کرمان) خبر داده و نقل می کند که «در آن جا‌ چوبی است که آتـش نـمی گـیرد و آتش از آن خارج می‌ شود‌، ولی‌ چوب نمی سوزد و برخی از مسیحیان به این چوب، اعتقاد دارنـد و گـمان مـی برند که این همان ‌‌چوبی‌ است که مسیح را بر آن به صلیب کـشیده انـد و نزدیک بود که‌ میان‌ خلقی‌ از نصارا فتنه ای ایجاد شود.۴۰

ارمنیه از مناطقی به شمار می رفت کـه‌، سـالانه جزیه و خراج به دولت اسلامی می پرداختند. در شهر دبیل ارمنستان در‌ کنار مسجد، کـلیسا نـیز‌ وجود‌ داشت.۴۱ در بخارا نیز نرشخی از وجود کـلیسا در کـنار مـسجد خبر داده است.۴۲ شهر طراز (از نواحی ولایت اسـبیجاب در شـمال سیحون) کلیسایی داشت که در سال ۲۸۰‌ ق به مسجد مبدل شد.۴۳ در قرن چهارم هجری کـلیسای مـسیحیان در هرات فعّالانه به کار خـود ادامـه می داد.۴۴ تـا قـرن چـهارم هجری شواهدی از ادامه فعالیت دیرها در‌ دسـت‌ اسـت، مانند دیر الابلق در اهواز و دیرهایی در ناحیه اردشیر خره در فارس، دیر خندف در نـاحیه خـوزستان و دیر زور در اهواز. قبل از ظهور اسلام و مـقارن ظهور این دین‌، شـهرهایی‌ چـون کسکر، ریشهر (ریو اردشیر) در سـاحل خـلیج فارس از مراکز مهم و

_______________________________

۳۸ . قمر آریان، چهره مسیح در ادبیات فارسی، ص ۲۵۹-۳۰۵٫

۳۹ . سدید الدین عوفی، جـوامع الحـکایات و لوامع‌ الروایات‌، ص ۲۸۶٫

۴۰ . ابن فقیه هـمدانی، مـختصر البـلدان، ص ۱۹۱٫

۴۱ . ابن حوقل، صـوره الارض، ص ۹۵ ۹۶٫

۴۲ . نـرشخی، تاریخ بخارا، ص ۷۳٫

۴۳ . مفتاح الهـامه، جـغرافیای تاریخ بلخ و جیحون و مضافات بلخ‌، ص ۱۹۳‌.

۴۴‌ . یاقوت حموی، همان، ذیل نام‌ دیرهای‌ مختلف‌ در این مـنطقه.

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۴۹)


مـقر اسقف نشینی ایران و پایگاه مطران وقـت بـه شمار مـی رفـته انـد. از دیگر شهرها می تـوان به‌ این‌ ها‌ اشاره کرد: بیت هوازیه (خوزستان)، بیت لاپات(جندی‌ شاهپور‌)، شوشتر (تستر) و رامهرمز.۴۵

حـملات مـسلمانان به ایران باعث مهاجرت برخی از مـسیحیان بـه مـشرق ایـران شـد و در نتیجه‌ به‌ گـسترش‌ مـسیحیت در این خطه انجامید. الیاس، اسقف اعظم مرو به‌ ترکستان رفت و پادشاه آن جا را با لشکریانش غسل تـعمید داد و مـسیحی کـرد. با فرستادن مبلغانی از طرف‌ تیموتاوس‌، کاتالیکوس‌ (عـنوان اسـقف نـسطوری کـه در حـال حـاضر به آن پاتریارک یا‌ بطریرک‌ گفته می شود) مسیحی مقیم بغداد بسیاری از بت پرستان مسیحی شدند.۴۶

در منطقه سیستان‌ پس‌ از‌ ورود اسلام کلیساهای متعددی به فعالیت خویش ادامه دادند. بـاثورث در این‌ باره‌ می‌ نویسد:

روایتی که ماری بن سلیمان نسطوری سوری از اسقفی به نام مطران سبر‌ مشوع‌ یاد‌ کرده در قرن چهارم و پنجم هجری، آخرین مطلب جدی درباره وضعیت مسیحیان سـیستان اسـت‌.۴۷‌

پاتریارک سوریشوع دوم، در قرن چهارم هجری اسقفی به نام گئورکی را برای‌ استان‌ های‌ خراسان و سیستان منصوب کرد.۴۸

در دوره اسلامی تعداد مسیحیان هرگز کاهش جدی نیافت‌. در‌ نصیبین، جندی شاپور، مرو و دیگر نـقاط خـراسان تا قرن چهارم هجری مسیحیان بسیاری‌ وجود‌ داشت‌. در قرن های چهارم و پنجم در عراق، سوریه و خراسان بسیاری نسطوری مذهب بود.۴۹

نیشابور‌ نیز‌ از اماکنی بـود کـه مسیحیان در آن جا سکنا داشتند. بـشقابی بـه‌ زبان‌ سریانی‌ در این شهر به دست آمده است که تاریخ آن به قرن های سوم تا‌ پنجم‌ هجری‌ باز می گردد. در این بشقاب سه ردیـف نـوشته به چشم می‌ خـورد‌ کـه ترجمه آن چنین است: «خدایا بر من گناه کار ترحم فرما». هم زبان این نوشته‌ و هم‌ مضمون آن حاکی از تعلق آن به ادبیات مسیحی است.

_______________________________

۴۵ . یوزف‌ مارکوارت‌، ایرانشهر، ص ۶۳، ۶۵٫

۴۶ . میلر، تاریخ کلیسا‌ قدیم‌ در‌ امـپراطوری روم و ایـران، ص ۵۷٫

۴۷ . باسورث، تاریخ‌ سیستان‌، ص ۳۱٫

۴۸ . سیریل الگود، اسناد و مباحثی درباره کلیسای شرق، ص ۱۱۳٫

۴۹ . آربری، مذهب‌ در‌ شرق میانه، ص ۲۹۲-۲۹۶٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۵۰)


در‌ این‌ باره می‌ توان‌ گفت‌ که در این ایام، نیشابور محل‌ اقامت‌ کلدانی های وابسته به پاتـریارک انـطاکیه و تحت نـظر کاتولیکوس۵۰ بوده است‌.۵۱‌ صنیع الدوله نیز از قبری در‌ کنار امامزاده محروق نیشابور‌ یاد‌ کرده که متعلق به شخصی‌ بـه‌ نام بورق اسود بوده است. او در این باره چنین نوشته است:

ویـ‌ غـلام‌ سـیاهی از پیروان و معتقدان به‌ عیسی‌(ع) بود‌ که بعد از‌ مصلوب‌ شدن آن حضرت (به‌ گمان‌ مسیحیان) فرار کرد و به نـیشابور ‌ ‌آمـد و در آن جا در گذشت و مدفون گردید و مردم‌ کمال‌ احترام را نسب به او منظور‌ می‌ داشتند.۵۲‌

۴ـ فـعالیت‌ هـای‌ عـلمی مسیحیان

قبل از‌ ورود اسلام، مسیحیان بسیاری در ایران فعالیت داشتند. در دوره انوشیروان هفت تن از فلاسفه‌ یونانی‌ که تـحت فشار کلیسا قرار گرفته‌ بودند‌، به‌ ایران‌ پناهنده‌ شدند و دربار ساسانی‌ آن‌ هـا را پذیرا شد، هر چـند مـوبدان زردشتی ایران این امر را خوش نداشتند.۵۳ در‌ این‌ زمان‌، مناظره ها و بحث های فلسفی گسترش یافت‌ که‌ به‌ تألیف‌ کتاب‌ ها‌ و رساله های متعددی در باب آیین و آرای مسیحیت منتهی شد و از آن طریق، رساله هـای مهمی به زبان فارسی تألیف یافت.۵۴ قبل از اسلام زردشتیان رابطه‌ خوبی با مسیحیان نداشتند و تهمت ها و زشتی های ناروایی را به آن ها نسبت می دادند که در رساله شکند گماتیک آمده است. در فـصل پانـزدهم این کتاب، اطلاعات دقیقی‌ وجود‌ دارد. گاهی اختلاف میان دو فرقه به حدی بود که ازدواج نصارا با مجوس ممنوع می شد; یعنی مرد زردشتی نمی توانست با دختر مسیحی ازدواج کند.۵۵

در‌ دوره‌ اسـلامی، فـعالیت های علمی مسیحیان در ایران در زمینه طب، کلام، فلسفه و ترجمه متون یونانی بوده است.

_______________________________

۵۱ . سیریل الگود، اسناد و مباحثی درباره‌ کلیسای‌ شرق، ص ۲۰٫

۵۲ . محمدحسن خان‌ صنیع‌ الدوله، مطلع الشمس، ج ۱، ص ۲۰۱٫

۵۳ . آرتورکریستن سن، ایران در زمـان سـاسانیان، ص ۵۶۰٫

۵۴ . حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج ۵، ص ۸۰۳ و ج ۶، ص ۸۰ .

۵۵‌ . یاقوت‌ حموی، همان، ذیل «تکریت‌».

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۵۱)


در‌ سال ۱۴۸ق منصور خلیفه عباسی بیمار شد و از رئیس بیمارستان جندی شاپور در ایران برای مداوایش دعوت کردند. جـورجیس بـن بـختیشوع نسطوری (متوفای ۱۵۵ق) در دانشگاهی که انـوشیروان بـه سـال‌ ۵۵۵‌م بنا نهاده بود، طبق اصول یونانی و به زبان آرامی طبّ تدریس می کرد. وقتی خلیفه منصور، جورجیس را که اکنون طبیب دربـار شـده بـود به مسلمانی فرا خواند وی گفت‌: «ترجیح‌ می دهـم‌ در بـهشت یا جهنم با پدران خود همراه باشم».۵۶ از خاندان بختیشوع، پسر وی، جورجیس و نوه‌ او جبرئیل مقام بالایی در دستگاه خلافت داشتند. از جمله طـبیبان‌ مـسیحی‌ ایـرانی‌ حاذقی که فعالیت های پزشکی داشتند می توان به ایـن ها اشاره کرد: سهل بن شاهپور، یوحنا ‌‌پسر‌ بطریق و جبرئیل کحال.۵۷ عبدالله بن مسرور، طبیب نصرانی در خدمت ابـو مـعشر‌ بـلخی‌ منجم‌ بود. ابن دیلم، طبیب نصرانی دربار خلیفه معتضد بود و تـا سـال ۳۰۰ق زیست. ابومخلدبن بختیشوع‌ طبیب نصرانی در بغداد سال ۴۱۷ق فوت کرد.۵۸ ابو سهل مسیحی، طبیبی‌ فاضل، منطقی ای کـامل‌ و عـالم‌ بـه علوم اوایل بود. وی در خراسان معروف و مشهور و نزد سلاطین آن جا به اعزاز و احـترام مـوصوف بـود. کتاب مجموعه دستوارت طبی موسوم به صد مقاله از اوست. وی استاد ابوعلی‌ سینا هم بـوده اسـت.۵۹از آن جـا که پزشکان غیر مسلمان به خصوص مسیحیان در امر پزشکی سر آمد بودند، افتخار ابـداع روش درمـانی بیمارستانی را ایرانیان و از جمله این‌ دسته‌ از پزشکان داشتند. توجه به پزشکانِ غیر مسلمان آن قـدر زیـاد بـود که در هنگام شیوع بیماری هم بیشتر به آن ها مراجعه می شد تا دیگر پزشـکان، مـانند حکایت‌ اسد‌ بن جانی طبیب.۶۰ میخاییل، پسر ماسویه، عیسی بن صهار (چهار بـخت)، عـیسی بـن شهلافا، بختیشوع بن جورجیس نصرانی، جبرئیل بن بختیشوع، جورجیس بن بختیشوع، طیفوری، حبش بن اعـسم‌ نـصرانی‌، حسنون نصرانی، صاعد بن یحیی از جمله علمای مسیحی و ایرانی تا قرن چـهارم بـه شـمار می روند.۶۱

چنان که گذشت در دوره زمام داری مأمون در ایران، حضور‌ اهل‌ کتاب‌ در ایران بسیار

_______________________________

۵۶ . ابن‌ عـبری‌، مـختصر‌ الدول، ص ۱۸۶٫

۵۷ . قـفطی، تاریخ الحکماء، ص ۲۷۲٫

۵۸ . همان، ص ۲۸۹٫

۵۹ . ابن عبری، همان، ص ۲۵۸٫

۶۰ . سیریل الگود، تاریخ پزشکی در‌ سرزمین‌ هـای‌ خـلافت شرقی، ص ۲۰۲

۶۱ . برای اطلاع بیشتر ر.ک: ذبیح‌ الله‌ صفا، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنـجم.

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۵۲)


مـشهود است. جمعیت ها و گروه های مختلفی از‌ آنان‌ در‌ ایران زندگی می کردند. مـأمون بـا گرایش های معتزلی که‌ داشت نسبت بـه بـحث و عـلوم و دانش بسیار علاقه مند بود. وی به فـلسفه یـونان اشتیاق میورزید و در نتیجه‌، با‌ قرار‌ دادن دارالخلافه اش در اختیار علما و دانشمندان، پای بسیاری از اهل‌ کتاب‌ بـه آن جـا باز شد. نقل است مـأمون در نـتیجه خوابی کـه دیـد بـه علوم و فلسفه‌ یونانی‌ علاقه‌ مند شـد و در نـتیجه مکاتبه با پادشاه وقت روم، او مقدار پنج‌ شتر‌ بار‌ کتاب های علمی را بـرای مـأمون فرستاد.۶۲ به گفته سیوطی، مأمون کـتاب های‌ علمی‌ و فلسفی‌ یـونانیان را از جـزیره قبرص فراهم کرد.۶۳ مناظره هـای امـام هشتم، علی بن‌ موسی‌ الرضا(ع) با جاثلیق مسیحیان و هم چنین نسطاس رومی مـضبوط اسـت.۶۴ تئودور ابوقره‌ نسطوری‌، اسقف‌ حـران از مـناظره هـای علی بن مـوسی الرضـا در مرو خبر داده است.۶۵‌مـشاجره‌ هـای کلامی میان یهودیان با مسیحیان نیز رواج داشت. برای مثال، ابن قتیبه‌ از‌ زبان‌ یک یـهودی نـقل می کند که «آن ها عیسی بـن مـریم را به خـاطر بـی‌ چـیزی‌ تحقیر می کردند».۶۶

بـه طور کلی مشاجره های کلامی میان مسلمانان‌ و مسیحیان‌ از‌ همان ابتدای ظهور اسلام تا قرن هـا ادامـه یافت که با شدت و ضعف هـمراه بـود‌. در‌ طـول‌ جـنگ هـای میان دو گروه، ایـن مـشاجره ها به شکل کینه جویانه‌ قوت‌ بیشتری می گرفت. به طور مثال، در ترانه رولان مسلمانان بت پرسـت مـعرفی شـدند.۶۷

نویسندگان‌ مسلمان‌، چه ایرانی و چه عرب بـه مـسائل اعـتقادی مـسیحیان چـون انـجیل و اعتقاد به‌ تثلیث‌، توجه نشان می دادند، مانند ابن حزم‌ اندلسی‌ (متوفای‌ ۴۵۶ق)، ابن خلدون، مسعودی، قزوینی و قلقشندی که‌ درباره‌ انجیل و مسائل کلیسا مطالب بسیاری دارند. گاهی طـی این مناظره های ایشان مسلمان‌ می‌ شدند، مانند مناظره مأمون با‌ مرتدی‌ نصرانی اهل‌ خراسان‌ که‌ وی دوباره اسلام آورد.۶۸

_______________________________

۶۲‌ . قفطی‌، تاریخ الحکماء، ص ۵۰-۵۲٫

۶۳ . جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، تاریخ الخلفا، ص ۳۲۷‌.

۶۴‌ . ابن بابویه، عـیون اخـبار الرضا، ص ۱۰۲‌-۱۲۰٫

۶۵ . پطروشفسکی، اسلام‌ در‌ ایران، ص ۲۷۵٫

۶۶ . ابن قتیبه‌، عیون‌ الاخبار، ج ۱، ص ۲۸۴٫

۶۷ . گرونبام، اسلام در قرون وسطی، ص ۴۵٫

۶۸ . ابن قتیبه، همان‌، ج ۲، ص ۵۵۲‌ و هم چنین در باب این‌ مناظره‌ ها‌ ر.ک: علمی، سلاسل المناظره‌ الإسلامیه‌ النصرانیه.

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۵۳)


سهم دانشمندان مـسیحی‌ در‌ دربـار خلفا، به خصوص در نهضت ترجمه، آن قدر زیاد است که به عبارتی‌ می‌ توان گفت: «ایشان پیشروان حکمای پیرو‌ ارسطو‌ بوده اند‌ که‌ آثـارشان‌ در قـرن سیزدهم میلادی‌ در اروپا دوره تجدد فلسفی را فـراهم کـرده است».۶۹ فعالیت علمی و فرهنگی و نقش قابل‌ ملاحظه‌ اقلیت مسیحی(ارمنی) در ایران از‌ دیر‌ باز‌ مشهود‌ است‌. به یادگارماندن کلیساهایی‌، چون‌ طاطاوس مقدس و اسپتاتوس مقدس در آذربـایجان ایـران و کلیسای وانک در اصفهان و کـلیساهای دیـگر، هم چنین مشارکت‌ در‌ راه‌ اندازی اولین چاپخانه در ایران، نشان از‌ این‌ موضوع‌ دارد‌. فعالیت‌ کلیسای‌ مقدس طاطاوس از همان قرن اول هجری (۷۲۱ م) شروع شد. طومای آزرونی، مورخ ارمنی قرن سوم هجری از این کلیسا نـام بـرده و در قرن پنجم هجری نیز‌ فعالیت داشته است.۷۰

نتیجه

۱ـ پس از ورود اسلام به ایران، پیروان حضرت مسیح(ع) در پرتو مدارای مسلمانان (تسامح اسلامی) هم چنان با حیات خویش ادامه دادند;

۲ـ با پذیرش اسلام‌ از‌ سـوی تـعداد بسیاری از مـسیحیان ایران که در قرون اولیه هجری اسلام آوردند، تعداد مسیحیان به سرعت کاهش یافت;

۳ـ راه یابی برخی مسیحیان ایـرانی در دستگاه اداری و مالی ممالک‌ اسلامی‌ در دوره مورد بحث چشم گیر می باشد;

۴ـ نـمایندگان مـذهبی مـسیحیان در بحث ها و مناظره های کلامی شرکت فعالانه ای داشتند و در این‌ مورد‌ کتاب هایی نیز به رشته‌ تحریر‌ درآمـد;

‌ ‌۵ـ تـبلیغات مسیحیان در مناطق شرقی ایران و خاور دور افزایش یافت;

۶ـ در قرن های اول تا چهارم هجری فـعالیت دیـرها و کـلیساهای ایرانی در حوالی‌ جنوب‌ ایران و بین النهرین هم‌ چنان‌ ادامه یافت. حیات اجتماعی و علمی در بسیاری از کـلیساهای ارامنه ایران استمرار داشت;

۷ـ طبیبان مسیحی بسیاری در پیشبرد فرهنگ و تمدن اسلامی در این دوران نـقش داشتند.

_______________________________

۶۹ . سعید نفیسی، مـسیحیت‌ در‌ ایـران، ص ۳۱۳٫

۷۰ . مجله هور، شماره ۱، سال اول، تیر ماه ۱۳۵۰، ص ۶٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۵۴)


کتابه نامه

۱ . آربری، مذهب در شرق میانه،

۲ . آریان، قمر، چهره مسیح در ادبیات فارسی، چاپ اول: تهران، انتشارات معین‌، ۱۳۶۹‌.

۳ . ابن اثیر‌، عزالدین، الکامل فی التاریخ، چاپ اول: بیروت، داراحـیاء التراث العربی، ۱۹۸۹م.

۴ . ابن اخوه، معالم القربه فی احکام‌ الحسبه، تصحیح روبن لوی، مطبعه دارالفنون، ۱۹۳۷م.

۵ . ابن بابویه، عیون اخبار‌ الرضا‌، ترجمه‌ محمدتقی اصفهانی، تهران، ]بی تا[.

۶ . ابن حوقل، صوره الارض، بیروت، منشورات دارمکتبه بـالحیاه، ۱۹۹۲م.

۷ . ابـن عبری، ابوالفرج‌، ‌‌مختصر‌ الدول، ترجمه محمدعلی تاج پور و حشمت الله ریاضی، چاپ اول: تهران، انتشارات اطلاعات‌، ۱۳۶۴‌.

۸ . ابن‌ فقیه همدانی، مختصر البلدان، چاپ اول: بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۹۹۸م.

۹ . ابن قتیبه، عیون الاخبار‌، چاپ دوم: بیروت، دارالکتاب العـربی، ۱۹۶۶م.

۱۰ . ابـن هشام، السیره النبویه، چاپ پنجم‌: بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۹۹۶‌م.

۱۱‌ . ادریسی، محمد بن محمد، نزهه المشتاق فی افتراق الافاق، مصر، مکتبه الثقافه الدینیه، ]بی تا[.

۱۲ . اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نـخستین اسـلامی، ترجمه جواد فلاطوری، چاپ دوم: تهران، انتشارات‌ علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲٫

۱۳ . اصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمد، المسالک و الممالک.

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۵۵)


۱۴ . الگود، سیریل، تاریخ پزشکی ایران و سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه دکتر باهر فرقانی، چاپ دوم: تـهران، انـتشارات امـیراکبیر، ۱۳۷۱٫

۱۵‌ . ، اسناد‌ و مباحثی درباره کلیسای شـرق، ]بـی جـا، بی تا[.

۱۶ . با سورث، تاریخ سیستان از آمدن تازیان تا برآمدن دولت صفاریان، ترجمه حسن انوشه، تهران انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۰٫

۱۷ . پطروشفسکی، ایلیا‌ پاولویچ‌، اسـلام در ایـران، تـرجمه کریم کشاورز، انتشارات پیام، ۱۳۵۴٫

۱۸ . حاجی خلیفه، کشف الظـنون عـن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، دارالفکر، ۱۹۹۰م.

۱۹ . خضری بک، محمد، تاریخ الامم الاسلامیه، چاپ‌ پنجم‌: قاهره، ۱۳۶۶٫

۲۰ . سلوی، المسیحیه العربیه و تطوراتها، چـاپ دوم: بـیروت، دارالطـلیعه، ۱۹۹۸م.

۲۱ . سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، تاریخ الخلفاء.

۲۲ . شابُشتی، ابوالحسن علی بـن محمد، الدیارات، تحقیق کورکیس عوّاد‌.

۲۳‌ . صفا‌، ذبیح الله، تاریخ علوم عقلی‌ در‌ تمدن‌ اسلامی تا اواسط قرن پنجم، تهران، انـتشارات دانـشگاه،۱۳۷۱٫

۲۴ . صـنیع الدوله، محمد حسن خان، مطلع الشمس، تهران، ۲۵۳۵٫

۲۵ . طبری‌، محمد‌ بن‌ جریر، تـاریخ الامـم و الملوک، چاپ پنجم: بیروت، مؤسسه‌ الأعلمی‌ للمطبوعات، ۱۹۸۹م.

۲۶ . علمی، سلاسل المناظره الاسلامیه النصرانیه، طبع دمشق، ۱۹۷۰م.

۲۷ . عوفی، سـدیدالدین، جـوامع الحـکایات و لوامع الروایات، تصحیح‌ دکتر‌ جعفر‌ شعار، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۷۴٫

۲۸ . فقیهی، علی اصـغر، آل‌ بـویه.

۲۹ . قـفطی، تاریخ الحکماء، به کوشش بهین دارایی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۱٫

۳۰ . کریستن سن، آرتور‌، ایـران‌ در‌ زمـان سـاسانیان، ترجمه رشید یاسمی.

۳۱ . گرونبام، فن گوستاو، اسلام در‌ قرون‌ وسطی، ترجمه غلامرضا سمیعی، چاپ اول: تـهران، نـشر البرز، ۱۳۷۲٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » بهار ۱۳۸۴ – شماره ۵ (صفحه ۱۵۶)


۳۲ . مارکوارت ،یوزف، ایرانشهر، ترجمه مریم‌ میراحمدی‌، چاپ‌ اول: تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۳٫

۳۳ . مجله هـور، شـماره ۱، سـال اول، تیر‌ ۱۳۵۰‌.

۳۴‌ . مفتاح، الهامه، جغرافیای تاریخ بلخ و جیحون و مضافات بلخ، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انـسانی و مـطالعات‌ فرهنگی‌، ۱۳۷۶‌.

۳۵ . مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإرشاد، ترجمه محمد باقر ساعدی.

۳۶ . مـقدسی‌، مـطهر‌ بـن طاهر، البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، بیروت، دارصادر، ۱۹۰۷م.

۳۷ . مهرین‌، عباس‌، کیش‌ های ایران در عـصر سـاسانیان، انتشارات آسیا، ۱۳۵۰٫

۳۸ . میلر، و.م، تاریخ کلیسای قدیم در‌ امپراطوری‌ روم و ایران، ترجمه علی نخستین، چـاپ دوم: تـهران، نـشر دانش، ۱۳۳۲٫

۳۹ . نرشخی‌، ابوبکر‌ محمد‌ بن جعفر، تاریخ بخارا، ترجمه ابو نصر قبادی، چاپ اول: انتشارات بـنیاد فـرهنگ ایـران، ۱۳۵۱‌.

۴۰‌ . نفیسی، سعید، مسیحیت در ایران، تهران، نور جهان، ۱۳۴۳٫

۴۱ . نیشابوری، محمد‌ بن‌ قتال‌، روضـه الواعـظین.

۴۲ . یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ دارصادر، بیروت، ]بی تا[.

_ . Arberry. A.J. Religion In‌ The‌ Middel‌ East. Cambridge At The University Press 1969.

شبکه بین المللی مطالعات ادیان

اینفورس (شبکه بین المللی مطالعات ادیان)،‌ بخشی از یک مجموعه فعالیت های فرهنگی است که توسط یک گروه جهادی مجازی انجام می شود. این گروه  بدون مرز، متشکل از اساتید، طلاب، دانشجویان و کلیه داوطلبان باایمان و دغدغه مندی است که علاقمند به فعالیت علمی جهادی در عرصه جنگ نرم هستند. شما هم می توانید یکی از اعضای این گروه باشید(اینجا کلیک کنید). فعالیت های سایت زیر نظر سید محمد رضا طباطبایی، مدرس ادیان و کارشناس صدا و سیماست. موضوعات سایت نیز در زمینه سیر مطالعاتی با رویکرد تقویت بنیه های اعتقادی و پاسخ به شبهات است.

0 0 رای ها
شما هم امتیاز بدهید..
اشتراک در
اطلاع از
guest
0 نظر
بازخورد (Feedback) های اینلاین
View all comments
دکمه بازگشت به بالا
0
افکار شما را دوست دارم، لطفا نظر دهیدx
()
x