اشـاره:
ادیان به مقدسات می اندیشند. مقدسات ادیان بی شمارند و یکی از آنها زبان اسـت. ادیـان یـک یا چند زبان را، در یک یا چند زمان، به یک یا چند درجه، مقدس معرفی مـی کنند. این مقاله نکاتی را در باب زبان مقدس ادیان یادآوری می کند.
ادیان صـحنه مقدسات هستند. مقدسات ادیـان مـی توانند شییء، نبات، حیوان، شخص، زمان، مکان، جرم آسمانی، عمل، تعلیم (آموزه)، واژه، متن، خط، زبان و هر چیز دیگر باشند. ادیان مختلف این امور را به سبب تأثیراتی که دارند، مقدس شمرده انـد. مقدسات کاربرد دینی دارند و بی حرمتی به آنها شرعاً جایز نیست. برخی از مقدسات اسلامی عبارتند از: شییء مقدس مانند کعبه، مقام ابراهیم و حجرالاسود; شخص مقدس مانند خدای عزّوجل، فرشتگان، معصومین(ع)، علما و سـادات; زمـان مقدس مانند ماه رمضان و ماه های حرام; مکان مقدس مانندمسجد و حرم; عمل مقدس مانند نماز و روزه; تعلیم مقدس مانند ضروریات دین; واژه مقدس مانند نام های خدای متعال و معصومین(ع); متن مـقدس مـانند آیات قرآن مجید; خطّ و زبان مقدس مانند خط و زبان عربی که به موجب آن،
مس نمودن خطّ قرآن، یعنی رساندن جایی از بدن به خطّ قرآن برای کسی که وضو نـدارد، حـرام است. ولی اگر قرآن را به زبان فارسی یا به زبان دیگر ترجمه کنند، مسّ آن اشکال ندارد (امام خمینی(ره)، رساله توضیح المسائل، مسئله ۳۱۷)
.
سایر ادیان نیز مقدسات بی شماری دارند کـه از آن جـمله اسـت: آسمان، زمین، اجرام آسمانی، مـعابد، مـقابر، زیـارتگاه ها، برخی کوه ها، بیابان ها، شهرها، نهرها، سنگ ها، بتان، آلات جنسی، نباتاتی مانند هوم المجوس، نیلوفر و سومای هندوان، یـاس صـابیان و رسـتنی های دیگر، حیواناتی مانند سوسک، موش، گربه، مـار، تـمساح، میمون، گاو و فیل; همچنین بزاق، عرق، خون و هر چیزی که از پیش و پس حیوانات و انسان های مقدس خارج می شود و چـیزهایی کـه هـمیشه یا گاهی با آنها تماس داشته است، مانند مو، ریـزه ناخن، لباس و پس مانده غذا. صلیب و نان و شراب عشای ربانی مسیحیت و ظروف آنها نیز تقدس دارد.
زبان مقدس (Sacred Language) زبانی اسـت کـه هـنگام عبادت، دعا و تلاوت کتاب آسمانی، باید از آن استفاده کرد. حتی برای عـقد بـعضی از قراردادها مانند ازدواج و برخی امور دیگر مانند ذبح شرعی حیوان، زبان مقدس مطرح می شود.
سـخن گـفتن بـه زبان مقدس و شنیدن آن نیز محدودیت دارد که به موجب آن، مسیحیانِ شام در پیمان ذمـّه خـود بـا خلیفه دوم متعهد شدند که به شیوه مسلمانان سخن نگویند و چیزی را به خطّ عربی روی انـگشترهای خـود نـقش نکنند (الطرطوشی، سراج الملوک، ص۳۱۹).
همه ادیان جهان در سیر تاریخ خود، یک یا چند زبـان مـقدس را تجربه کرده اند. اکنون هم تقریباً همه ادیان جهان زبان مقدس دارند.
تـقدس قـوم، سـرزمین، زبان و دین
اگر همه ادیان جهان در سیر تاریخ خود، زبان مقدس را تجربه کرده انـد، آیـا همه زبان های قدیم نیز در سیر تاریخ خود، مقدس بودن را تجربه کرده اند؟ پاسـخ ایـن سـؤال مثبت است; به این معنی که همه اقوام قدیم سرزمین، زبان و دین مخصوص خود را داشـته انـد و طبعاً هر یک از آنها قوم، سرزمین، زبان و دین خود را مقدس می دانـسته اسـت.[۱] امـا بسیاری از اقوام، سرزمین ها، زبان ها و دین ها بر اثر حوادث تاریخی، درهم ریخته و بـه هـم آمـیخته اند و به همین علت، تقدس برخی از آنها آسیب دیده است. پس به آسـانی مـی توان
ادعا کرد که زبان انگلیسی در زمانی مقدس بوده و آن تقدس به سبب مسیحی شدن آنگلوساکسون هـا و تـرک آیین قدیمشان از میان رفته است.
اکنون مشاهده می کنیم که تعداد اقـوام جـهان چندین برابر ادیان است و بیشتر ادیان بـین اقـوام گـوناگونی گسترش یافته اند و ادیان برای برخی اقـوام، بـومی و برای برخی دیگر غیربومی هستند. هندوئیسم، جینیسم و سیکیسم برای مردم هندوستان بومی هـستند، ولی بـودیسم که در هندوستان پدید آمده و از آن جـا بـه چین و ژاپن و کـشورهای جـنوب شـرق آسیا رفته، برای مردم این سـرزمین هـا غیربومی است. آیین زردشت برای ایرانیان بومی است (و بخشی از آن همراه زردشتیان بـه هـندوستان رفته است). یهودیت همراه بنی اسـرائیل در جهان جابه جا شـده و اکـنون بخشی از آن در فلسطین اشغالی اسـتقرار یـافته است. مسیحیت برای هیچ ملتی حالت بومی نداشته و از همان آغاز چندملیتی بوده اسـت و هـم اکنون مردم ده ها کشور کـوچک و بـزرگ اروپا و آمـریکای شمالی و مرکزی و جـنوبی مـسیحی هستند. اسلام برای مـردم عـربستان دین بومی و برای مردم ایران، عراق، شام، مصر، لیبی، تونس، الجزایر، مراکش، موریتانی، سـودان، حـبشه، سومالی، آسیای میانه، ترکیه، افغانستان، پاکـستان، هـندوستان، بنگلادش، مـالزی، انـدونزی و دهـ ها سرزمین دیگر دیـن غیربومی است.
پس بیشتر اقوام و ملت های جهان، دین وارداتی دارند و بیشتر ادیان بین چند مـلت تـقسیم شده اند; به همین علت، شـمار زبـان هـای مـقدس از سـایر زبان ها بـسیار کـم تر است.
تأثیر کلام در عمل آفرینش
در مورد مقدس شدن زبان، توجه به این نکته لازم است کـه تـأثیر کـلام در عمل آفرینش در ادیان گوناگون مطرح است; مـثلا در قـرآن مـجید مـی خـوانیم کـه خدای متعال آفرینش خود را با لفظ کن به معنای «باش» عملی می کند.[۲]
در گزارش عمل آفرینش در آغاز تورات آمده است که خدا روشنایی و تاریکی و خشکی و دریا و… را بـه کمک الفاظی مانند «روشنی بشود» و «زمین نباتات برویاند» پدید آورد. در آغاز انجیلِ یوحنّا نیز این عبارت دیده می شود: «در ابتدا، کلمه بود. همان در
ابتدا، نزد خدا بود. همه چیز به واسـطه او آفـریده شد و به غیر از او چیزی از موجودات وجود نیافت.» چنین آموزه ای در سایر ادیان نیز وجود دارد.
زبان های مقدس ادیان
با این که تقریباً همه ادیان زبان مقدس دارند، برای اندکی از ادیـان زبـان مقدس صرفاً یک پیشینه تاریخی است. هر گاه دینی این گونه باشد، تمام یا برخی فرقه های آن دین در زمان حاضر به زبان خـاصی تـعلق خاطر ندارند و به زبان مـحلی عـبادت می کنند.
همچنین با این که همه ادیان از زبان اشاره استفاده می کنند و نمونه آن در اسلام، پشت سر انداختن دنیا و امور دنیوی با اشاره دسـت در تـکبیره الاحرام نماز است، گـاهی یـک دین زبان مقدس غیرکلامی نیز دارد; مانند زبان مودْراها (Mudras) در هندوئیسم و بودیسم. مودرا وضعیت انگشتان برخی از مجسمه های ویشنو، شیوا و بوداست که به برخی از باورهای ادیان یادشده دلالت می کنند. این زبـان مـقدس غیرکلامی با زبان مقدس سانسکریت در هندوئیسم و زبان های دینی پالی و پراکریتی در بودیسم تفاوت دارد.[۳]
زبان مقدس یهودیان عبری است. عبری زبان تورات و حضرت موسی(ع) و قوم بنی اسرائیل است. پس از تأسیس کشور غاصب اسـرائیل، زبـان عبری نـوسازی و زبان رسمی آن کشور شده است.
از آن جا که مسیحیت از همان آغاز با فرهنگ های گوناگون درآمیخته است، مـسیحیان در زمان ها و مکان های گوناگون زبان های یونانی، لاتینی، سریانی، قـبطی و ارمـنی را مـقدس شمرده اند، به این شرح:
مسیحیان کاتولیک تا حدود چهل سال پیش به زبان لاتینی عبادت مـی کـردند. زبان لاتینی زبان رومیان بوده است که در زمان حضرت مسیح(ع)، مشرک بوده انـد و از آن جـهت کـه فلسطین در آن زمان مستعمره روم بوده، طبق گزارش اناجیل، تصلیب آن حضرت به اصرار یهودیان و به دسـت حاکم رومی فلسطین صورت گرفته است. بنابراین، زبان لاتینی زبان دشمنان حضرت مـسیح(ع) بوده که پس از مسیحی شـدن رومـیان در اوایل قرن چهارم میلادی و اجرای مراسم دینی ایشان به آن زبان، به تدریج مقدس شده است. ترجمه لاتینی کتاب مقدس معروف به «وُلگاتا» (Vulgate) به دست جروم (Jerome)
(متوفای ۴۲۰م.) برای مسیحیان کاتولیک اهمیت داشـته است. لزوم استفاده از زبان لاتینی در عبادت در شورای واتیکانی دوم (۱۹۶۲ـ۱۹۶۵) لغو شد. پاپ نیز فتواهای خود را به زبان لاتینی صادر می کند و آن فتواها بی درنگ به زبان های دیگر ترجمه و منتشر می شود.
مـسیحیان ارتـدکس یونانی به تقدس زبان یونانی (که عهد جدید به آن نگاشته شده است)، مسیحیان عراق، سوریه و لبنان به تقدس زبان سریانی (مربوط به سوریه قبل از اسلام که حضرت مسیح(ع) نیز بـه آن سـخن می گفته است)، مسیحیان قِبطی مصر به تقدس زبان قبطی (مربوط به مصر قبل از اسلام) و مسیحیان ارمنی به تقدس زبان ارمنی معتقدند. مسیحیان پروتستان از همان آغازِ حرکتشان، تقدس زبـان هـا را نفی کرده و اجرای مراسم دینی را به هر زبانی جایز شمرده اند. زبان مقدس هندوان سانسکریت و زبان مقدس سیک ها پنجابی است. کتاب های مقدس بودایی به زبان های پالی و پراکـریت نـوشته شـده اند و اکنون معلوم شده اسـت کـه ایـن زبان ها برای بوداییان مقدس نبوده اند و نیستند. زبان مقدس زردشتیان اوستایی است که خط مخصوصی دارد. زبان پهلوی نیز در آیین زردشـت تـا انـدازه ای مقدس است. زبان مقدس صابیان مندایی است.
عـربی، نـمونه ای از زبان مقدس
زبان مقدس لزوماً زبان کتاب آسمانی یا زبان بنیانگذار دین نیست، ولی در بیشتر موارد چنین است. به طـوری کـه مـی دانیم، زبان مقدس اسلام عربی است که زبانِ قرآن مـجید و حضرت رسول اکرم(ص) نیز هست. علاوه بر این، در سنت اسلامی[۷]
همچنین گفته می شود که وزرای حضرت مهدی(ع) بـا آنـ کـه همه از غیرعرب خواهند بود، به زبان عربی سخن خواهند گفت (مـحیی الدیـن بن عربی، الفتوحات المکّیه، باب ۳۶۶).
در پایان جهان نیز عربی مطرح است; زیرا زبان اهل بهشت عـربی خـواهد بـود (مجلسی، بحارالأنوار، ج۱۱، ص۵۶; ج۸، ص۲۱۸ و ۲۸۶ و ج۱۰، ص۸۱). حوریان بهشتی نیز به عربی سخن می گویند (همان، ج۸، ص۱۳۴). بـدین شـیوه، زبـان مقدس اسلام زبان خداوند و خوبی ها معرفی شده و جاودانگی یافته است. همچنین عربی بـودن قـرآن مـجید به عنوان لطفی از سوی خدای متعال در یازده آیه از آن کتاب الهی آمده است.
زبان مـقدس در بـیشتر عبادات و برخی معاملات اسلامی جلوه می کند. در اسلام، اذان و اقامه، نماز و تلبیه حـج و عـمره بـاید به زبان عربی باشد و همه مسلمانان موظفند الفاظ عربی آنها را بیاموزند. قرآن مجید نـیز بـه عربی تلاوت می شود و متون ادعیه، زیارات و تسبیحات به عربی است. عقاید اسـلامی نـیز بـه زبان عربی به میت تلقین می شود.
در مواردی از بخش معاملات فقه اسلامی نیز درباره اشـتراط یـا عدم اشتراط عربیت بحث می شود و اشتراط آن می تواند درجاتی داشـته بـاشد. مـثلا با وجود اختلاف فتوای فقیهان، برای ازدواج و طلاق، خواندن صیغه لازم است و این صیغه، مخصوصاً در صورت امـکان، بـاید بـه زبان عربی باشد. البته قوام عقد به نیت است و نه به کـلام، ولی در عـقود مهمی مانند ازدواج و طلاق، گونه ای ارتباط الهی نیز مطرح است و به همین دلیل، در این موارد، هم صـیغه خـوانده می شود و هم آن صیغه به زبان مقدس عربی است.[۸]
از سوی دیـگر، بـه فتوای ابوحنیفه امام اعظم اهل سنت، اذانـ و نـماز و تـلبیه به زبان فارسی جایز است (السرخسی، المـبسوط، ج۱، ص۳۶ـ۳۷) و بـرخی از فقهای شیعه دعا کردن به غیرعربی را در نماز جایز دانسته اند (امام خمینی(ره)، رسـاله تـوضیح المسائل، مسئله ۱۱۳۵)، ولی نمونه زنده و رایـج عـبادت به غـیر زبـان عـربی خطبه های نماز جمعه است کـه عـلاوه بر عربی، به زبان های فارسی، ترکی، اردو، بنگالی، گجراتی، انگلیسی و غیره القـا مـی شود و شرعاً جای دو رکعت نماز را مـی گیرد. روضه خوانی، مـداحی و نـوحه سرایی دینی شیعیان نیز بـه زبـان محلی اجرا می شود.
زبان های عبری و سریانی نیز در اسلام مقداری تقدس دارنـد و یـکی از نام های عبری خدا اهـیِه اَشـِر اهـیِه (به معنای «هـستم آنـچه هستم»: خروج ۳:۱۴) در برخی ادعـیه ـ مـانند دعای شب عرفه در مفاتیح الجنان ـ و اَحراز اسلامی آمده و بر اثر ناآگاهی نسخه برداران، بـه آهـِیّاً شَراهِیّاً تصحیف شده است (مجلسی، بـحارالأنوار، ج۹۱، ص۳۷۹; ج۹۴، ص۱۹۳، ۲۲۲و۲۲۸; ج۹۵، ص۹۳ و ۱۷۰ و ج۹۸، ص۲۷۰). نـام برخی از فـرشتگان مـانند جـبرئیل و میکائیل نیز به عـبری است.[۹] حضرت مهدی(ع) نیز هنگامی که اجازه قیام دریافت کند، خدا را به اسم عبری اش مـی خـواند; آنگاه سیصد و سیزده تن پرچمدار آن حـضرت گـرد مـی آیـند (هـمان، ج۵۲،ص۳۶۸). همچنین متن عـبری دعـای ذبح یهودیان برای تشخیص حلال بودن ذبیحه آنان به برخی از راویان حدیث تعلیم داده شده است (هـمان، ج۶۶، ص۲۷).
تـرجمه مـتون مقدس
ترجمه متون مقدس تقدس آنها را بـه شـدت کـاهش مـی دهـد و هـمانطور که دیدیم، در آن صورت، شرط طهارت برای لمس کردن آن در اسلام ساقط می شود. مشابه این حکم در یهودیت نیز وجود دارد (میشنا، یادییم ۴:۵). مسیحیت برای لمس کردن متن یا تـرجمه متن مقدس حکمی ندارد.
معمولا پیروان ادیان با ترجمه کردن کتاب های آسمانی مخالف بوده اند. نمونه ای از مخالفتِ مسیحیان با این کار، به دار آویختن ویلیام تیندِل (William Tyndale) و آتش زدن جسد وی در سال ۱۵۳۶، بـه جـرم ترجمه و نشر عهد جدید به زبان انگلیسی است.
نسخه های فراوانی از ترجمه او نیز به کام آتش رفت.
ترجمه قرآن مجید نیز مورد قبول نبوده است;[۱۱]
از سوی دیگر برخی از تـرجمه هـای قدیم عهد عتیق به زبان کلدانی به نام ترگوم (Targum) و ترجمه یونانی قدیم آن کتاب به نام ترجمه سبعینیه (Septuagint) در جوامع یهودی تقدس یافت. مسیحیان نـیز بـه تقدس ترجمه سبعینیه و ترجمه لاتـینی وُلگـاتا معتقد شدند تا آن جا که آگوستین قدّیس درباره اختلاف های ترجمه سبعینیه با متن عبری گفت:
پس اگر مقتضی است که در این کتاب های مـقدس تـنها چیزهایی را ببینیم که روح خـدا از طـریق مردم گفته است، هرگاه چیزی در نسخه های عبری باشد، ولی در ترجمه هفتاد یافت نشود، معلوم می شود روح خدا نخواسته آن را از طریق آن مترجمان، بلکه خواسته است که تنها از طریق انبیا بگوید. اما چـیزهایی کـه در سبعینیه یافت می شود، ولی در نسخه های عبری نیست، همان روح خواسته است که آنها را از طریق سبعینیه بگوید و به این شیوه نشان دهد که هر دو گروه ]مؤلفان و مترجمان[ نبی بوده اند (آگـوستین، شـهر خدا ۱۸٫۴۳).
الغـای زبان مقدس
کسانی در ادیان مختلف مؤمنان را به الغای زبان مقدس فراخوانده و گفته اند انسان باید به زبـانی که می فهمد، عبادت کند. اقلیت کوچکی از یهودیان به این دعـوت پاسـخ مـثبت دادند; ولی مسیحیان که زبان های مقدس گوناگونی را تجربه کرده بودند، برای الغای زبان مقدس آمادگی بیشتری داشـتند و پروتـستان ها این مسئله را بسیار ترویج کردند. کاتولیک ها نیز اندک اندک از این کـار اسـتقبال کـردند و همانطور که گفتیم، لزوم استفاده از زبان لاتینی در عبادت در شورای واتیکانی دوم (۱۹۶۲ـ۱۹۶۵) لغو شد. گروه های کوچکی از کـاتولیک ها در فرانسه و برخی کشورهای دیگر این مسئله را نپذیرفته اند و هنوز هم به زبـان لاتینی عبادت می کـنند.
در جـهان اسلام، کمال آتاتورک نخستین رئیس جمهوری ترکیه در سال ۱۹۳۲ دستور داد قرآن به زبان ترکی خوانده شود و در سال ۱۹۳۳ دستور داد مؤذنان آن کشور به زبان ترکی اذان بگویند و نماز به زبان ترکی خوانده شود. این فـرمان ها حدود بیست و پنج سال برقرار بود و جانشینان وی آنها را لغو کردند.
کتابنامه
ایازی، محمدعلی، «دیدگاه های فقهی در باب ترجمه قرآن کریم»، در یادگارنامه فیض الاسلام. اصفهان: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شـهر، ۱۳۸۳٫
البـخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح. کتاب التفسیر، باب جمع القرآن.
السرخسی، شمس الدین، المبسوط. استانبول: دارالدعوه، ۱۴۰۳٫
خراسانی، حاج محمدهاشم، منتخب التواریخ. تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
الطرطوشی، ابوبکر، سراج الملوک. بیروت: دار صـادر للطـباعه و النشر، ۱۹۹۵.
فرید بک، محمد، تاریخ الدوله العلیه العثمانیه. بیروت: دارالنفائس، ۱۴۱۹٫
المجلسی، محمدباقر، بحارالانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳٫
معرفه، محمدهادی، التفسیر و المفسّرون. مشهد: الجامعه الرضویه للعلوم الإسلامیه، ۱۴۱۸٫
