هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۱۰)
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۱۱)
سلمان حبیبی*
مقدمه
وحدت اجتماعی و پرهیز از تفرقه‌های سیاسی-مذهبی از دستورهای اکید قرآن کریم و پیشوایان دینی ما است.دستور اعـتصام بـه ریـسمان الاهی
برادری مؤمنان با یکدیگر
و مشترک بودن اعتقادات دینی مسلمانان حکایت دارد؛چنان‌که پیامبر اکـرم(ص)هنگام هجرت به مدینه و در زمانی که مسلمانان متشکل از دو گروه مهاجر و انصار بودند و طبعا زمینه اخـتلاف بین آنان فراهم بود،میان آنـان عـقد اخوّت بست و بدین‌وسیله با ایجاد پیوند برادری زمینه هرگونه اختلاف و دودستگی را از بین برد.در یکصد سال اخیر مصلحان دلسوزی پرچم وحدت را برافراشته‌اند و به سهم خود قدم‌هایی در جهت تحقق آن برداشته‌اند؛ سید جمال الدین اسدآبادی،میرزا محمد حـسن شیرازی،شیخ محمد حسین کاشف الغطا، سید عبد الحسین شرف الدین،سید محمد حسین بروجردی،شیخ عبد المجید سلیم و شیخ محمود شلتوت،و همچنین امام خمینی و مقام معظم رهبری از جمله منادیان وحدت شیعه و سنی‌اند که قدم‌های مـثبتی در ایـن عرصه برداشته‌اند.در کنار این عالمان
————–
(*)پژوهشگر حوزهء علوم انسانی.
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۱۲)
طراز اول،اندیشمندان و پژوهشگران بسیاری نیز در این موضوع کتاب‌ها و مقالات بسیار ارزشمندی تدوین نموده‌اند.نوشته حاضر به منظور استفادهء علاقه‌مندان به این مباحث،به معرفی گزیده‌ای از مهم‌ترین این آثار پرداخـته است.
ابحاث فـی الوحده الاسلامیه
محمد حسین فضل اللّه و دیگران،دمشق:مرکز(به تصویر صفحه مراجعه شود) العلم و الإسلام،چاپ اول،۷۹۹۱ م،۳۲۱ صفحه، رقعی.
این کتاب دربردارندهء مقالات و مباحثی دربارهء وحدت اسلامی است؛مانند عوامل و زمینه‌های سنّتی اختلاف میان مسلمانان و مسئله دعوت به وحدت اسلامی.نویسندگان این اثر در سـه مـقاله جداگانه،مسلمانان را به وحدت واقعی دعوت کرده و بین وحدت آرمانی و خیالی با وحدت حقیقی تفاوت گذاشته‌اند.آنان پس از ارائه تحلیل مختصری از اوضاع جهان بعد از جنگ جهانی اول و روابط رایج امروزی در جهان،بر این نکته تأکید می‌کنند که امروزه انـتظار وحدت از مـسلمانان بـیشتر از گذشته است.نویسندگان بر آن هستند کـه وحـدت مـوقتی و بر اساس برانگیختن عاطفه‌ها نوعی هم‌پیمانی است نه وحدت و اگر دعوت به وحدت بر اساس واقع‌نگری و شناخت موقعیت جهان اسلام باشد،طبیعت اخـتلاف‌ها و کـشمکش‌ها بـه خوبی تشخیص داده می‌شود و از افکار جدید استقبال شود،آرمان وحـدت بهتر تـحقق می‌یابد.
استراتژی تقریب مذاهب اسلامی(مجموعه مقالات هجدهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی)
محمد حسن تبرائیان(تهیه و تنظیم)،تهران:مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، معاونت فرهنگی،چاپ اول،۴۸۳۱،۶۹۴ صفحه،وزیری.
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۱۳)
این مجموعه شامل مـنتخب مـقالات کـنفرانس(به تصویر صفحه مراجعه شود) وحدت در اردیبهشت ماه۴۸۳۱ است.کتاب به هفت فصل تـقسیم شده که عناوین موضوعات و مقالات و نیز اسامی نویسندگان هربخش عبارت‌اند از:
فصل اول:مباحث مقدماتی،مفهوم تقریب و اهداف آن(تساهل و تعامل،عناصر بنیادین عینیت‌یافتن تقریب/عبد العـلی مـحمدی؛ استراتژی تـقریب/محمد رضا رضوان‌طلب). فصل دوم:مبانی تقریب(تقریب مذاهب اسلامی در پرتو کتاب و سنت و…/محمد واعـظزاده خراسانی؛اجتهاد فـقهی و تأثیر آن در تقریب مذاهب اسلامی/عبد الستار ابراهیم الهیتی؛ گفتمان اجماع و تقریب مذاهب اسلامی/خالد زهری؛بررسی مبانی تقریب مـذاهب و اسـتراتژی دسـتیابی به آن/مهدی مطهرنیا؛بیان معیارهای مسلمان‌بودن و مرز کفر…/سید محمد مهدی افضلی).فصل سوم:رسالت مجمع تـقریب و چـشم‌انداز آنـ(ایده‌هایی درباره استراتژی پیشنهادی تقریب/محمد علی تسخیری؛رسالت مجمع تقریب و چشم‌انداز آن/محمد علی آذرشب).فصل چهارم:زمینه‌های تقریب(از سـرگیری جـنبش تمدن و تـقریب/محمد علی آذرشب؛طرح تقریب و مشکلات آگاهی دینی/حیدر کامل حب اللّه؛محورهای استراتژی تقریب/محمد مهدی تسخیری؛جهان اسلام و اسـتعمار فرانو/جواد مـنصوری؛زمینه اتحاد وحدت اسلامی از طریق…/محمد منصورنژاد، سیاست و حکومت از دیدگاه ابو حنیفه/سید احمد رضا خضری).فصل پنـجم:مبانی، ارزش‌ها و سـیاست‌های تـقریب(سخن قرآن پیرامون گفت‌وگوی اندیشه و اندیشه گفت‌وگو/احمد مبلغی؛تکفیر در ترازوی قرآن و سنت/تاج الدین هلالی؛جایگاه گفت‌وگو در استراتژی تقریب مـذاهب اسـلامی/محمد رضا دهشیری؛استراتژی موضع‌گیری یکسان امت اسلامی در رویارویی با…/مهدی مینایی).فصل ششم: راهکارهای تقریب(مهندسی استراتژیک تقریب؛زمینه‌سازی بـرای ایـجاد اتـحادیه کشورهای اسلامی/اصغر افتخاری؛کارکردگرایی و همگرایی جهان اسلام با گام
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۱۴)
عملی…/محمد رضا مجیدی؛استراتژی و عوامل تقریب مذاهب اسلامی/محمد آصف محسنی).فصل هفتم:بررسی رونـد تـقریب در مناطق مختلف جهان(روند تقریب مذاهب اسلامی در سرزمین شام/وهبه مصطفی الزحیلی؛ایران و مصر در راه تـقریب/ سید هـادی خسروشاهی).
یادآور مـی‌شود که در ابتدای کتاب،متن سخنرانی رهبر معظم انقلاب،آیت اللّه خامنه‌ای،در دیدار با میهمانان هجدهمین کنفرانس بین المـللی وحـدت اسـلامی و نیز متن کامل سخنرانی آیت اللّه هاشمی رفسنجانی در این کنفرانس،آورده شده است.
استراتژی وحدت در اندیشه سـیاسی اسـلام(جلد ۱-۲)
سید احمد موثقی،قم:دفتر تبلیغات اسلامی،(به تصویر صفحه مراجعه شود) چاپ اول،۰۷۳۱ و ۱۷۳۱،۶۷۳+۸۶۴ صفحه، وزیری.
وحدت اسلامی،از مهم‌ترین ایده‌ها و آرمان‌هایی است که مسلمانان جـهان از صـدر اسلام تاکنون،بر مبنای تعالیم عالیه اسلامی و دیانت حقّه توحیدی،پیگیر آن بوده و در مقابله با دشـمنان اسـلام و مسلمین،به عنوان یک نظریه یا یک راهبرد،در ابـعاد و اشـکال مـختلف، متناسب با مقتضیات زمان،آن را ارائه نموده‌اند. کتاب حاضر کـه در دو جـلد منتشر شده، پژوهشی است پیرامون وحدت مسلمانان در جهان اسلام و ارزیابی جریان وحدت و منادیان آن در جـامعه اسلامی.
جلد نـخست در سه فصل تنظیم شده اسـت.نویسنده در فـصل اول و دوم،ابتدا بـه مسئله وحـدت و تـفرقه در منابع اصلی و اوّلیه اسلامی و سپس زمـینه و سـابقه تاریخی وحدت و تفرقه در جهان اسلام می‌پردازد.در این بررسی توجه ویژه‌ای به دو قرن سیزدهم هـجری/نوزدهم مـیلادی و نیز چهاردهم هجری/بیستم میلادی داشته و مـسئلهء وحدت را بر اساس تـحولات درونـی جهان اسلام و روابط غرب بـا مسلمانان،از
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۱۵)
نظر سـیاسی،دیپلماتیک،فکری-فرهنگی و اقتصادی-اجتماعی بررسی کرده است.این بررسی بیشتر با عنایت به دوره امپراتوری عثمانی و به خصوص دوران سـلطنت سـلطان عبد الحمید دوم و سیاست پان‌اسلامی او صورت گـرفته اسـت.در فـصل سوم اندیشه و عـملکرد سـید جمال الدین اسدآبادی بـه عـنوان اولین و برجسته‌ترین مصلح و متفکر دینی-سیاسی‌ای که در خصوص وحدت و یکپارچگی جهان اسلام تلاش نموده،طرح و بررسی شـده است.
جلد دوم از دو فـصل تشکیل شده است.فصل اول،از فعالیت‌های وحدت‌جویانه در مـصر و سـوریه و حجاز بـحث مـی‌کند.این فـصل کوشش‌های محمد عبده،عبد الرحـمن کواکبی،سید محمد رشید رضا و امثال آنان را توضیح می‌دهد و اهداف دار التقریب (مانند ایجاد حسن تفاهم در بین پیروان مـذاهب)را بـررسی می‌کند.در این فصل همچنین از ارزش وحدت و نقش آن در حـفظ عـزت مـسلمین سـخن بـه میان آمده، ریشه‌ها و عـوامل تـفرقه مطرح گشته و راه‌حل‌هایی برای تقویت وحدت بیان شده است. فصل دوم به بیان فعالیت‌های علما و مراجع بزرگی کـه در عـراق و لبـنان می‌زیسته و نقش مؤثری در حفظ وحدت مسلمین داشـته‌اند اخـتصاص یـافته اسـت.در ایـن فـصل کوشش‌های بی‌دریغ مرحوم سید شرف الدین بررسی شد و فشرده‌ای از اهداف او از نوشتن کتاب‌های فصول المهمه،المراجعات،النص و الاجتهاد بیان شده است.همچنین کوشش‌های فداکارانه شخصیت‌های برجسته‌ای چون علامه سید محسن امین،میرزا محمد حسن شـیرازی و آیت اللّه کاشف الغطا بررسی شده است.تبیین و بررسی کوشش‌های مرحوم شیخ عبد الکریم زنجانی،آیت اللّه محمد تقی حکیم و آیت اللّه سید محمد باقر صدر پایان‌بخش کتاب است.
یادآور می‌شود در ابتدای جلد نخست،مقدمهء باارزشی از مرحوم استاد مـحمد تـقی جعفری به چاپ رسیده است که شامل این عناوین است:امت واحده اسلامی،تعریف معنای کلی دین،ریشه امت اسلامی،مبنای وحدت اسلامی،وحدت امت اسلامی و طرق وصول به آن.
الاسلام و الوحده الاسلامیه
علی حسن طه،بیروت:انتشارات دار الهادی،چاپ اول،۹۰۰۲ م،۵۷۱ صفحه،رقعی.
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۱۶)
نویسنده ابعاد مـختلف وحـدت بین مذاهب(به تصویر صفحه مراجعه شود) اسلامی و ادیان آسمانی را با در نظر گرفتن مشترکات دینی مورد تأکید قرار داده و رسیدن به یک وحدت جهانی بین اسلام و مسیحیت، اسلام و یـهودیت(غیر صـهیونیستی)و اسلام با سایر ادیان توحیدی را تـجزیه و تـحلیل کرده و وحدتی اسلامی به دور از قومیت عربی و راهکارهای ایجاد چنین وحدتی را مورد بحث قرار داده است.وی دین اسلام را دین وحدت بین همه ادیان و اندیشه‌ها می‌داند و تلاش می‌کند تا بـا تـوجه به اندیشهء گفت‌وگوی تـمدن‌ها و تـقریب بین مذاهب اسلامی،تصویری از دنیای واحد اسلامی و دنیای واحد انسانی به دور از هرگونه تفکر دینی،مذهبی،قومی،قبیله‌ای،زبانی و…ارائه دهد.از این‌رو نویسنده نخست به ارزش و جایگاه هریک از ادیان آسمانی و اندیشه‌های توحیدی موجود در این ادیان اشاره کرده و سپس ارزش‌های تـمدنی هـریک از این ادیان را گوشزد نموده است.وی وحدت بین اسلام و مسیحیت و بین اسلام و یهودیت به دور از تفکرات صهیونیستی و نژادپرستی را امکان‌پذیر دانسته و معتقد است که دیگر ادیان توحیدی همواره نزد دین اسلام دارای ارزش و پایگاه تمدنی بوده و دین اسـلام هـیچ‌گاه به ایـن ادیان به دید حقارت نگاه نکرده است بلکه خود را ادامه‌دهنده راه آنها،متناسب با زمان و مکان خاص مربوط به خـود،دانسته و پیامبران الاهی گذشته و تعالیم دینی و انسانی آنان را تأیید نموده است.وی مسئله قـومیت و عـربیّت را از آفـات مهم رسیدن به وحدت اسلامی می‌خواند و تلاش می‌کند راهکارهایی برای ایجاد وحدت بین مسلمانان به دور از تعصب ملی،مذهبی،قومی و نـژادی ارائه نـماید.در همین جهت،وی ابتدا به بررسی معنای وحدت و ماهیت آن از لحاظ لغوی و اصطلاحی می‌پردازد.او وحدت اسـلامی را بـر طـبق آموزه‌های قرآن و سنت،امری ضروری می‌داند و به همین دلیل،اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جهان اسلام را که فـاقد انسجام و وحدت حقیقی است
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۱۷)
نگران‌کننده توصیف می‌کند.وی از منظر قرآنی،روایی و عقلانی نیز به ضرورت وحدت بین مـسلمانان جهان اشاره کرده و وحـدت بـین مسلمین را وحدت بین انسانیت و ایمان خوانده و ملاک برتری یک فرد یا یک قوم بر فرد یا قوم دیگر را تنها در رعایت تقوای فردی و اجتماعی دانسته و فخرفروشی و تعصبات قومی و قبیله‌ای را محصول جاهلیت و گـمراهی مسلمانان شمرده است.وی تمام نقاط آسیب‌پذیر جوامع اسلامی را ناشی از اختلاف مذهبی،فقهی،اعتقادی،اجتماعی،سیاسی و فرهنگی آنان دانسته و روایاتی نبوی و آیاتی از قرآن کریم را در این زمینه نقل و شرح و تفسیر نموده است.
امامان شیعه و وحدت اسلامی
علی آقانوری،قم:انتشارات دانشگاه ادیان و(به تصویر صفحه مـراجعه شـود) مذاهب،چاپ اول،۷۸۳۱،۸۸۳ صفحه،رقعی.
در این نوشتار تلاش شده است تا میزان اهتمام پیشوایان شیعه به همدلی و وحدت مبنای مسلمانان و همچنین راهکارهای تحقق این همدلی و موانع و آسیب‌هایی که این آرمان اسلامی را تهدید می‌نماید نشان داده شود. نویسنده تلاش کرده است تـا امـر مهم وحدت اسلامی و تقریب مذهبی را بر مبنای دینی و سیره و سخن اهل بیت(ع)استوار سازد.کتاب در هفت فصل سامان یافته است:فصل اول: کلیات.در این فصل،مؤلف به تعریف و توضیح کلیات مهم برای ورود به بحث از قبیل مـراد از وحـدت اسلامی،قرآن و وحدت اسلامی،پیامبر و وحدت اسلامی،موانع و مشکلات امامان در عصر حضور،و اقسام مخالفان در عصر حضور اهل بیت(ع)پرداخته است.فصل دوم:ضرورت و جایگاه وحدت سیاسی اجتماعی در سیره و سخنان ائمه.در این فصل،وحدت اجتماعی مسلمانان و دوری از تفرقه و تنازع سیاسی اجتماعی نـزد اهـل بـیت(ع)به مثابه یک هدف
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۱۸)
و در اولویت نخست تـبیین گـردیده اسـت.نوع نگاه و سیره عملی اهل بیت به‌ویژه امام علی(ع)در برخورد با خلفای نخستین و نیز میزان اهتمام آن بزرگان به وحدت سیاسی، اجتماعی از جمله مباحثی اسـت کـه در ایـن فصل روشن شده است.فصل سوم:مبانی نظری و محورهای وحدت از نـگاه امـامان.امر مهم اتحاد مسلمانان با صرف صدور دستور و بدون ملاحظه مبانی و اصول مشترک و ارائه چارچوب و محورهای مورد قبول همگان به هیچ‌وجه میسر نـخواهد شـد؛بنابراین امـامان شیعه،مبانی،شرایط و اصول مشخصی را ارائه کرده‌اند که توجه به آنها می‌تواند بهترین پایـهء وحدت‌طلبی،رسیدن به اتحاد یا کاهش اختلافات باشد.به رسمیت شناختن اختلاف و اجتهاد،محوریت قرآن، سیره و سخن پیامبر(ص)،اصول مشترک دینی و مرجعیت مذهبی اهـل بـیت از جـمله محورهای مشترکی است که نویسنده ضمن تأکید بر آنها به روشن‌سازی سـیره و سـخن اهل بیت در این زمینه پرداخته است.نویسنده در این فصل درصدد است تا روشن سازد که اختلافات کلامی و فقهی مـسلمانان اگـر در چـارچوب مشترک باشد پذیرفتنی است و از نگاه امامان پذیرش و عدم پذیرش برخی از فروع اجتهادی در فـقه و کـلام مرز بـین کفر و ایمان نیست.فصل چهارم:راهکارهای تحکیم وحدت از دیدگاه امامان شیعه.این فصل شامل مجموعه سخنان و اصول عـملی اهـل بـیت(ع)در مورد راه‌های رسیدن به وحدت اجتماعی و مذهبی است؛مانند حضور در جمعه و جماعات،تأکید بر اخوت دینی و روابط اجـتماعی و عـاطفی به همراه مدارا،ملاحظه عواطف دینی،و پرهیز از خشونت و ناسزاگویی.این فصل در پی تأکید بر این نکته اسـت کـه امـامان شیعه مخالفانی را که اصول مشترک دینی را پذیرفته بودند از امت اسلامی و جرگه مؤمنان خارج نمی‌دانستند و برای آنـان تـمامی حقوق شهروندی یک مسلمان مؤمن را پذیرفته بودند.فصل پنجم:آثار و لوازم فکری پذیرش اختلاف.در این فـصل بـه بـرخی از لوازم پذیرش اختلاف اشاره شده است؛مانند ترک مخاصمه،رازداری،و پرهیز از تکفیر.از نگاه نویسنده تکفیرهای مذهبی از مهم‌ترین مـعضلاتی بـوده که جامعه اسلامی دچار آن شده است.توجه به لوازم پذیرش اجتهاد و اختلاف‌های اجتهادی می‌تواند تأثیر بـسیاری در رفـع تـنازعات دینی و اجتماعی و ایجاد وحدت مبنایی داشته باشد. فصل ششم:منکران امامت و ولایت،در آیینه احادیث.اختلاف مبانی مذهبی و کـلامی یکی از مـهم‌ترین عـوامل تنازع صاحب‌نظران تقریب و مخالفان آن است.مخالفان بیشتر
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۱۹)
مبانی فکری خود را با استناد به برخی از روایـات و تـمسک به ظاهر آنها سامان داده‌اند و با این روش می‌کوشند دلسوزان وحدت اسلامی را خلع سلاح کنند.آیا همه ایـن روایات صـحیح است و بر فرض صحت سندی،دلالت روشنی بر مقصود و برداشت مخالفان دارد؟نویسنده در این فـصل بـه بررسی مضمون کلی برخی از این روایات می‌پردازد.فصل هـفتم بـه بـررسی سندی و دلالی و پیامدهای کلامی و تاریخی حدیث افتراق امت اخـتصاص دارد.نـویسنده با توجه به ملاحظاتی که نسبت به این حدیث دارد معتقد است هیچ‌یک از گـروه‌های اسـلامی نمی‌توانند با توجه به ظـاهر ایـن حدیث خـود را اهـل نـجات بدانند و دیگران را اهل هلاکت.در بخش پایـانی نـیز مطالبی دربارهء مصداق گروه ناجیه(راه‌یافته،یا اهل بهشت و رستگار)و نیز پیوست‌هایی که دربرگیرندهء نامه‌ها و بـیانیه‌هایی در نـکوهش افراط در تکفیر و نیز رفتارهای تفرقه‌افکنانه و پیـامدهای زیان‌بار سب و لعن هـستند،ذکر شـده است.
امام علی(ع)و همگرایی اسلامی در عصر خلافت
علی اکـبر احـمدپور،قم:مؤسسه بوستان کتاب،(به تصویر صفحه مراجعه شود) چاپ اول،۶۸۳۱،۸۰۳ صفحه،وزیری.
یکی از خصوصیات امام علی(ع)،توجه ویژه به«وحدت و همگرایی»است.وی که پس از رسـول خـدا(ص)با اختلافات و درگیریهای فراوانی روبه‌رو شد و فـتنه‌هایی پیـ‌درپی بـه سویش سرازیر گشت بـا هـوشمندی و درایت،به ریسمان«وحدت»چنگ زد و برای زنده‌ماندن دین خـدا و رشـد و گسترش معارف اسلامی، مسیر همگرایی را در پیش گرفت.رفتارهای او در این مورد برای همه کسانی که به سـیاست از مـنظر آموزه‌های دینی می‌نگرند،بسیار درس‌آموز و پرنکته است.
نویسندهء ایـن کـتاب تلاش کـردع اسـت تـا جنبه‌های مختلف این هـم‌گرایی را
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۲۰)
ژرف‌کاوی کند و به پرسش‌های مطرح شده در این بخش تا حدودی پاسخ گوید.از آنجا که ریشه اختلافات پسـ از رسـول خدا(ص)مسئلهء حکومت و رهبری بود، موضع‌گیری‌ها و اقدامات امـام عـلی(ع)در ایـن مـسئلهء سـرنوشت‌ساز،می‌تواند در مسائل اختلافی و جنجال‌برانگیز راهـ‌گشا و آمـوزنده باشد و پایه‌ای استوار در مسائل فی ما بین تلقّی گردد؛به‌ویژه آنکه آن حضرت خود را در این موضوع درارای حق می‌دانست و امـتیازهای خـویش را در سـنجش با دیگران به مراتب برجسته‌تر و نمایان‌تر می‌دید.
این اثـر در شـش فـصل،همگرایی در سـیره و گـفتار امـام علی(ع)را بررسی می‌کند که مهم‌ترین عناوین آن عبارت‌اند از:مفهوم همگرایی،وحدت و همگرایی در اصطلاح ست و همگرایی،همگرایی از نظر عقل،همگرایی در نگاه فطرت،ضرورت همگرایی، پیشینهء همگرایی،زمینه‌های همگرایی،موانع همگرایی،محور همگرایی،همگرایی در گفتار امام،سقیفه آغازی بر واگرایی‌ها،بیعت و همگرایی،عرصه‌های هـم‌گرایی(حضور در جبهه و جماعات،احترام به عواطف مردم،سکوت و نرمش در موضع‌گیری‌ها، سفارش به هم‌سویی،پرهیز از طرح مسائل اختلاف‌برانگیز و…)،امام علی(ع)مدارا و محور همگرایی دینی،پذیرش عضویت در شورا،گامی دیگر در همگرایی اسلامی،و…
بازخوانی تکفیر و تکفیرگرایی در بین مسلمانان
علی اکبر نیکزاد تهرانی،قم:نوای قلم،چاپ اول(به تـصویر صـفحه مراجعه شود) ۸۸۳۱،۳۷ صفحه،پالتویی.
در این پژوهش دو رویکرد مهم فکری و مذهبی در جهان اسلام یعنی رویکرد وحدت و اخوت اسلامی و رویکرد تکفیر و تکفیرگرایی مطرح شده است.رویکرد اول مورد ستایش و رویکرد دوم مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. نویسنده سـعی دارد بـا استفاده از آموزه‌های قرآن، سنت و سیره پیامبر اکرم و معصومان(ع)نشان دهد که پدیده تکفیر و تکفیرگرایی با روح
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۲۱)
اسلام و آموزه‌های نبوی هم‌خوانی ندارد و بلکه فرهنگ اسلامی از آن تبرّی جسته و به مقابله بـا آنـ برخاسته است.
در همین زمینه وی به بـررسی مـفهوم اسلام و معیار مسلمانی،ملاک ایمان،تفاوت میان ایمان و اسلام،نسبت بین عمل و ایمان،مفهوم کفر و موجبات آن،و شرک و اقسام آن پرداخته است و انکار توحید و رسالت پیامبر،انکار یکی از ضروریات دین مانند نـماز،روزه،جهاد،حج و…،انـکار ضروریات مذهب و ارتکاب گـناهان کـبیره را عامل تقویت کفر دانسته است.در بخش دیگری از کتاب،نویسنده،پس از تبیین مفهوم تکفیر و پیشینه تاریخی آن،بیان می‌کند که در زمان حیات پیامبر اسلام(ص)این مسئله رایج نبوده و خود آن حضرت به کسی یا گروهی نسبت کـفر نـداده است و این مطلب پس از وفات آن حضرت رواج یافت.مهم‌ترین هدف و انگیزه تکفیر رسیدن به قدرت و منافع شخصی و سیاسی بوده است.وی تکفیر و تکفیرگرایی را عامل اصلی رواج انحرافات فکری و اجتماعی و ایجاد ظلم و فساد و محروم‌شدن عـده‌ای از مـسلمانان از حقوق اجـتماعی می‌داند.بحث ارتداد و تکفیر در زمان خلافت امام علی(ع)و هم‌زمان با مخالفت‌های گسترده گروه‌های مختلف با شیوه حکومت‌داری ایشان رونـق یافت.از نظر نویسنده،علت اکثر نزاع‌های بین مسلمانان نه آموزه‌های مذهبی بلکه مـسائل اجتماعی و تـعصب‌های مـذهبی است؛زیرا آموزه‌های عموم مذاهب اسلامی بر خلاف مشی برخی از پیروانشان-مسلمانان را به اتحاد و همدلی و رفع اختلافات فرامی‌خوانند.
در بخش بعدی کـتاب،نویسنده بـه شناسایی جریان‌های فکری و عوامل ایجاد تکفیرگرایی در جهان اسلام می‌پردازد و خوارج را نخستین گروهی می‌داند کـه انـدیشه تکفیر و تـکفیرگرایی را در اسلام رواج دادند.پس از آن،تابعان فکری خوارج مانند اهل حدیث،سلفی‌ها و بالاخره وهابیان به رهبری محمد بن عبد الوهـاب عوامل اصلی گسترش فکر تکفیر در جهان اسلام قلمداد شده‌اند.نویسنده تکفیر را از دیدگاه فقه مذاهب مختلف اسـلامی،اعم از شیعه و سنی،مورد بحث و بـررسی قـرار داده و معتقد است که بر اساس دیدگاه تمامی مذاهب اسلامی هرکسی که به توحید و اصول دین اسلام اعتقاد زبانی داشته باشد مسلمان و خون او محترم است و نمی‌توان با ادله ظاهری و غیر علمی کسی را مرتد و کافر شـمرد و بر اساس آن به قتل او اقدام نمود.
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۲۲)
وی همچنین ادله عدم جواز تکفیر افراد مسلمان را از قرآن کریم،روایات و سنت نبوی،سیره پیامبر اسلام و روایات و سیره ائمه معصومان(ع)ذکر می‌کند و به نقد تفکرات محمد بن عبد الوهاب و پیروان افراطی وی می‌پردازد کـه گـروهی از مسلمانان به‌ویژه شیعیان را به سبب برخی از عقاید مذهبی و مراسم دینی مانند زیارت و عزاداری و توسل به اهل بیت(ع)مشرک و کافر می‌خوانند و ریختن خونشان را مباح می‌شمرند. نویسنده همچنین به شباهت‌های وهابیان با خوارج صدر اسـلام اشـاره کرده و دیدگاه‌های سایر مذاهب و علمای اسلام را در نقد افکار و رفتار تکفیرگرای وهابیان منعکس کرده است و این گروه را مطرود کلیه مذاهب اسلامی اعم از شیعه و اهل سنت خوانده است.
تأملی بر مسأله‌ی وحدت اسلامی از دیرباز تـا دیروز بـا تکیه بر جنبش اتحاد اسلام
(به تصویر صفحه مراجعه شود) محمد حسین اردوش،تهران:مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی،معاونت فرهنگی،چاپ اول،۴۸۳۱،۰۰۷ صفحه،وزیری.
وحدت اسلامی در سده سیزدهم هجری/ نوزدهم میلادی،در قالبی که به«اتحاد اسلام»یا «پان‌اسلامیسم»مشهور است،طرح گردید. جنبش اتحاد اسلام با تـعاریفی کـه از وحـدت اسلامی مطرح است.شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارد.پرسش اصلی در ایـن پژوهـش،چگونگی طرح نـظریه وحدت اسلامی با خصیصه‌های ویژه این جنبش در این دوران و نتایج مترتب بر آن است.فرضیه اصلی این پژوهش،آن است که وحدت اسلامی در این دوران،جنبشی وحـدت‌طلبانه،اصلاح‌گرا و اسـتعمارستیز اسـت.نویسنده در این اثر کوشیده با استنادات پژوهشگرانه،تألیفی از گزیدهء منابع و مـآخذ و تـحقیقات معتبر،همراه با نتیجه‌گیری‌ها و تحلیل‌ها و بررسی‌های علمی خود ارائه دهد.
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۲۳)
کتاب در سه بخش کلی سامان یافته است.نویسنده در بخش نخست کتاب،به بررسی و تحلیل ناهمسازی‌ها و تفرقه‌های مـسلمانان و نـیز تـلاش‌هایی که برای وحدت و همسازی در جهان اسلام از آغاز تا قرن سـیزدهم قمری صورت گرفته است می‌پردارد.در این بخش،دوران خلفای راشدین،امویان،عباسیان،صفویه و عثمانی مورد بررسی قرار گرفته است.بخش دوم کتاب به بررسی مسئلهء وحـدت اسـلامی در ایـران در عصر قاجار و امپراتوری عثمانی اختصاص دارد.نویسنده در این بخش می‌کوشد پس‌زمینه‌ها و زمینه‌های مـطرح‌شدن مـسئله وحدت اسلامی در این عصر،و رویدادهایی که در این مسیر مؤثر بوده‌اند را واکاوی کند.بخش سوم که تقریبا نیمی از حـجم کـتاب را در بـر گرفته است،به بررسی جنبش اتحاد اسلام یا همان پان‌اسلامیسم، عناصر و مؤلفه‌های این جـنبش،اقدامات و انـدیشه‌های مـطرح شده در این باره،نقش سید جمال در آن،و مواضع و دیدگاه‌های شخصیت‌هایی مانند محمد عاکف ارسوی، ایرج افشار،محمد اقـبال لاهـوری،محمد رضـا حکیمی،امام خمینی،شهید مطهری، عبد الحسین زرین‌کوب،علی شریعتی،امیر شکیب ارسلان و…دربارهء سید جمال الدین اسدآبادی اختصاص دارد.
تعدد مـذاهب از دیـدگاه فقها و اندیشمندان
سید جلال میرآقایی،تهران:مجمع جهانی تقریب(به تصویر صفحه مراجعه شود) مذاهب اسلامی،معاونت فرهنگی،چاپ اول، ۶۸۳۱،۲۴۳ صفحه،وزیری.
این کتاب کـه دارای یـک مـقدمه و پنج فصل است در حقیقت مجموعه‌ای است از فتاوای علما و صاحب‌نظران فقهی مذاهب گوناگون اسلامی در خـصوص ایـن سؤال که«اطلاق امت اسلامی بر اتباع مذاهب دیگر اسلامی اعم از شیعه،فرق چهارگانه اهل سنت،زیدیه،ظاهریه،اباضیه و دیـگران کـه اصـول دین مبین را معتقدند چیست؟ و آیا تکفیر فرق مزبور جایز است یا خیر؟و
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۲۴)
اصولا حدود تکفیر در عصر حـاضر چـگونه است؟».این سؤال را هشت نفر از علمای شیعه،سیزده نفر از علمای اهل سنت،سه نفر از علمای زیـدیده و یـک نـفر از علمای اباضیه پاسخ گفته‌اند.این علما در پاسخ به سؤال مذکور،بالاجماع فرق اسلامی را از امت اسلامی دانسته و تکفیر آنـان را در هـیچ‌شرایطی جـایز ندانسته‌اند.
نویسنده در مقدمه،پس از اشاره به مقام والا و برجستهء علمایی که مورد پرسش قرار گرفته‌اند،یادآور می‌شود کـه فـتاوای گردآوری شده از سر مصلحت‌اندیشی و ملاحظات سیاسی و تحت تأثیر منافع زودگذر صادر نشده است،هرچند که زمینه فـتوا در شـرایط اجتماعی-سیاسی فراهم می‌شود.
فصل اول:تحت عنوان درآمدی بر تقریب مذاهب اسلامی.شامل دو مقالهء مذاهب اسلامی از اخـتلافات تـا ائتلاف نوشته آیت اللّه محمد علی تسخیری،و پیـش‌نویس سـند تأسیسی جـمعیت وحدت و تقریب نوشتهء علامه محمد مهدی شـمس الدیـن،فصل دوم: بیانیه‌های گروهی علما و اندیشمندان مسلمان پیرامون تعدد مذاهب،شامل بخش‌های ذیل:استراتژی مجمع جهانی تقریب مـذاهب اسـلامی،پیش‌نویس منشور وحدت اسلامی،متن بیانیه کنفرانس بـین المـللی حقیقت اسـلام و نـقش آن در جـامعه معاصر،مجمع علما و اندیشمندان مسلمان،اولین کنفرانس بین المـللی مـذاهب اسلامی و چالش‌های معاصر،برنامه ده‌ساله رویارویی با چالش‌های امت اسلامی در قرن بیست و یکم،و مـتن قطعنامهء شـمارهء ۴۳/۸۲ وزرای خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی.
فصل سـوم:فتاوای فقهای مذاهب اسلامی پیـرامون مـلاک‌های مسلمانی و شرایط افتاء.شامل فتاوای فقهای عـظام و مـراجع شیعه پیرامون ملاک‌های اسلام و شرایط فتوا که برخی از آنان عبارت‌اند از:آیت اللّه خامنه‌ای،آیت اللّه سیستانی،آیت اللّهـ فـاضل لنکرانی،آیت اللّه محمد علی تسخیری و…؛فـتاوای عـلمای اهـل سنت دربارهء مـلاک‌های مسلمان بـودن و شرایط فتوا دادن که بـرخی از آنـان عبارت‌اند از:شیخ محمود شلتوت، شیخ جاد الحق علی جاد الحق،دکتر شیخ محمد سید طنطاوی،دکتر شـیخ یـوسف قرضاوی،شیخ احمد کفتارو،فتوای شورای عالی امور دیـنی تـرکیه؛فتاوای علمای زیـدیه درباره مـلاک‌های مـسلمانی و شرایط افتاء،مانند شیخ ابـراهیم بن محمد الوزیر،شیخ محمد بن محمد بن اسماعیل المنصور،شیخ حمود بن عباس بن عبد اللّه المؤیّد،شیخ احـمد بن حـمد خلیلی-مفتی کل سلطنت‌نشینی عمان و اباضیه جـهان،فصل چـهارم:پاسخ به
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۲۵)
کج‌اندیشان.این فـصل شـامل دو بـخش است:پاسخ آیت اللّه مـکارم شـیرازی به فتوای ۸۳ تن از علمای وهابی مبنی بر تکفیر شیعیان و جواز قتل آنان،و متن نامه آیت اللّهـ تسخیری بـه جـمعی از علما و اندیشمندان جهان اسلام جهت نظرخواهی در خـصوص فتوای مـذکور و پاسـخ عـلمای جـهان اسـلام به نامه ایشان و محکوم‌کردن فتوای تکفیری عبد اللّه الجبرین.فصل پنجم:پیوست‌ها.شامل متن منشور مکه معظمه،و بیانیه جمعی از فضلای حوزه علمیه قم دربارهء اوضاع جاری عراق و مسائل منطقه.یادآور می‌گردد که کتاب حـاضر ترجمه فارسی کتاب التعددیه المذهبیه فی الاسلام و آراء العلماء فیها همراه با برخی بیانیه‌ها،اسناد و مقالات است.
تقریب مذاهب؛از نظر تا عمل:گفتارها و نوشتارهایی از آیت اللّه آصف محسنی
(به تصویر صفحه مراجعه شود) محمد آصف محسنی،قم:نشر ادیان،چاپ اول، ۶۸۳۱،۶۲۱ صفحه،رقعی.
در میان راه‌های فـراوان تـثبیت و ترویج ذهنیت تقریب در میان مسلمانان،یکی از موفق‌تری شیوه‌ها نشان داد عملی بودن و نتیجه‌بخش بودن گفتارها و رفتارهای مسالمت‌جویانه و تقریب‌گرایانه است.جناب آصف محسنی،از رهبران جهادی شیعیان افغانستان،یکی از نمادهای برجسته این تقریب عملی و میدانی است.چالش جدی و مستمر ایشان بـا واقـعیت‌های زمانه،وی را واداشته تا در زمینه مبانی تقریب در میراث اسلامی و شیعی نیز تحقیقات گسترده و پرثمری داشته باشد.
اثر یادشده محصول همت و تلاش جمعی از علاقه‌مندان به جناب آصف مـحسنی و دیـدگاه‌های تقریب ایشان و حاصل گفت‌وگویی اسـت کـه مجله طلوع و فصل‌نامه هفت آسمان با ایشان در خصوص مبانی نظری تقریب مذاهب صورت داده‌اند.عناوین مطالب کتاب از این قرار است:زندگی‌نامه خودنوشت،تألیفات،سفرها،تعامل اهل سنت و شیعه،ضرورت‌ها و پیامدها،شیعه و اهل سنت،مشترکات و اختلافات،ریشه
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۲۶)
تعدد مـذاهب در اسـلام،موارد اتفاق نظر شیعه و سـنی(در عـقاید،در فروع)،موارد اختلاف،نظر ثانی بر موارد نه‌گانه مورد اختلاف،اختلاف در فروعات فقهی،قضاوت، راه اساسی اتحاد،وحدت اسلامی و تقریب مذاهب،مبانی و مبادی نظری تعامل بین مذاهب و فرق،استراتژی و عوامل تقریب مذاهب اسلامی،تعریف تقریب بین پیروان مذاهب اسلامی،منشأ اختلافات مذهبی عـادی و طـبیعی است،موانع تقریب،عوامل تقریب،و چرا تقریب تاکنون پیشرفت چشم‌گیری نداشته است. آصف محسنی در پاسخ‌های خود بر این نکته تأکید می‌کند که راز موفقیت و محبوبیت او در میان اهل سنت افغانستان دیدگاه‌های تقریبی و حسن معاشرت او با صـاحبان دیـگر مذاهب اسـت و بر آن است که تحمل و مدارا و بی‌اعتنایی به برخی از چالش‌های تاریخی و فراموشی آن موجب وحدت مسلمانان خواهد شد و فایدهء ایـن وحدت از آن مجموعه امت اسلامی است.در پایان کتاب نیز فهرست آیات، فهرست احـادیث،فهرست اعـلام،فهرست کـتاب‌ها و فهرست مکان‌ها ذکر شده است.
دستور الوحده الثقافیه بین المسلمین
محمد غزالی،قاهره:دار الشروق،چاپ اول،(به تصویر صفحه مراجعه شود) ۷۹۹۱ م،۱۹۱ صفحه،وزیری.
این کتاب تـوضیح و تـحلیل دستورهای بیست‌گانه حسن البنا،رهبر اخوان المسلمین مصر،برای ایجاد تفاهم فرهنگی بین پیروان مذاهب گوناگون اسلامی اسـت.هدف نـویسنده، مستندسازی اصـول مزبور بر اساس تجربیات تبلیغی چهل‌سالهء خود و ارائه مشترکات پیروان این مذاهب بوده است.
وی با استناد به آیات و روایـات و آثار حسن البنا،سرفصل‌های ذیل را تبیین نموده است:کامل بودن اسلام و پاسخگویی آن به تمام نیازهای انسان،توأم بـودن کتاب و سنت با یـکدیگر،پایه‌گذاری اسـلام بر واقعیات و نه اوهام،رابطه بین نص و
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۲۷)
مصلحت،اختلافات فقهی و تعدد مذاهب،ارزش علمی اخبار آحاد،اجتهاد فقهی، تعصبات مذهبی،تقلید و اجتهاد،معنای سلفی‌گری و مذاهب فقهی و سلطه دولت‌ها، اختلافات موروثی و ارزش و آثار آن،مفهوم حب و بغض برای خدا و معنای سنت و ولایت،زیارت قـبور و ساخت مسجد،یکی نبودن عادات مسلمانان با تعالیم اسلام،انحرافات روحی و جسمی،سطح فرهنگی مسلمانان،و محدوده اسلام و تکفیر.
الرواه المشترکون بین الشیعه و السنه(جلد ۱-۲)
حسین عزیزی،پرویز رستگار و یوسف بیات،(به تصویر صفحه مراجعه شود) ترجمه به عربی عبد الامیر الوردی و…،تهران: مجمع جـهانی تـقریب بین مذاهب اسلامی،چاپ اول،۸۸۳۱،۱۵۵+۶۱۵ صفحه،وزیری.
تکیه بر وجود روایات مشترک در حوزه‌های مختلف فقهی و کلامی و تفسیری از جمله روش‌هایی است که می‌تواند موجبات همدلی مسلمانان و تقریب مذاهب را فراهم سازد.این مهم یکی از محورهای مهم پژوهشی در مجمع جهانی تقریب به شمار مـی‌رود و اثـر حاضر نیز تحقیق در همین زمینه است.معرفی راویان مشترک از شیعه و اهل سنت و بیان گوشه‌هایی از زندگانی و شخصیت علمی و اخلاقی آنان موضوع این اثر است.در این اثر به ترتیب حروف الفبا به شرح احوال بـرخی از راویـان احادیث معصومان(ع)و بیان طبقه حدیثی،نسب،لقب،خاندان و قوم و قبیله آنان پرداخته شده است.هدف از گردآوری اسلامی این راویان و معرفی آنان که برخی از آنان شیعه و برخی دیگر از اهل سنت هستند اما در یک سلسله سـند از احـادیث مختف جـای گرفته‌اند،انعکاس تعامل و اشتراک فکری راویـان و دانـشمندان اسـلامی شیعه و سنی در زمان‌های گذشته و نزدیک به عصر حیات ائمه معصوم(ع)و حتی در زمان حیات آنان است.پس از ذکر اسم یک راوی،کنیه،نسب،لقب و طبقه حدیثی او مشخص و سـپس شـرحی از زنـدگانی او بیان شده است.آنگاه دیدگاه رجالیان
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۲۸)
بزرگ در مورد جایگاه حدیثی و نـقل حـدیث توسط راوی مذکور بیان شده و موثق یا غیر موثق بودن او با توجه به این دیدگاه‌ها بیان گردیده است.منبع استخراج این اسامی،منابع مـهم روایـی شـیعی و اهل سنت بوده که آدرس این منابع نیز در پاورقی کتاب آمده است.
از نـظر نویسندگان،راویانی که اسامی و زندگی‌نامه آنان در این دو مجلد ثبت شده است مورد اعتماد اهل سنت و شیعه هستند و رجالیان شیعه و اهـل سـنت آنـان را راویانی ثقه دانسته و به روایات نقل‌شده توسط آنان اطمینان دارند.کتب مـعتبر روایـی شیعه مانند کتب اربعه(کافی،تهذیب،استبصار و من لا یحضره الفقیه)و صحاح سته اهل سنت روایات متعددی را از این افراد نقل کرده‌اند کـه ایـن مـسئله حاکی از عمق ارتباط راویان شیعه و اهل سنت دارد.از نظر نگارندگان،این نوع تعامل علمی و فـکری در عـصر کـنونی نیز باید ادامه یابد و اختلافات فقهی و اعتقادی نباید مانع هم‌فکری و همدلی علمای شیعه و اهـل سـنت شود.
رویکردی دیـنی به مسأله وحدت و همگرایی
محمد منصورنژاد،تهران:معاونت فرهنگی(به تصویر صفحه مراجعه شود) مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی،چاپ اول،۸۷۳۱،۰۰۲ صفحه،وزیری.
کتاب حـاضر دربـردارنده مقالات و نوشتارهای مختلف مؤلف با رویکردی هم‌گرایانه و وحدت‌جویانه است که به مناسبت‌های مختلف نوشته شـده‌اند.فصل اول تـحت عـنوان«وحدت در سنت و سیره معصومین(ع)»مشتمل بر سه بحث:وحدت و مبعث،رفتار پیامبر(ص)با پیروان ادیان و زمینه‌های انسجام مذهبی در صحیفه سجادیه اسـت.نویسنده در مـقاله اخیر ظرفیت نصوص معتبری چون صحیفه سجادیه را برای تقویب انسجام مذهبی تبیین می‌کند.در فصل دومـ،تحت عـنوان«دین و وحـدت ملی،فرهنگی دینی و انسجام
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۲۹)
اسلامی»،ظرفیت‌های فرهنگ دینی برای ایجاد انسجام ملی مورد توجه و بررسی قرار گرفته است و در مقالهء بـررسی ریـشه‌های همگرایی بین اهل کتاب با سایر ایرانیان در دفاع مقدس،به خوبی نشان داده شـده اسـت کـه دین اسلام در کنار سایر عوامل،در عمل، در فصل سوم،با عنوان«وحدت از نگاه متفکران شیعی»،اندیشه چهار نفر از مـصلحان بزرگ ایـرانی و شـیعی معاصر دربارهء وحدت به رشته تحریر درآمده است:سید جمال الدین اسدآبادی که آغـازگر هـم‌دلی جدی سنی و شیعه است و رویکرد هم‌گرایانه او به نحوی از مسال تجدد متأثر است،آیت اللّه العظمی بروجردی که بـا رویـکردی سنتی به وحدت شیعه و سنی عشق می‌ورزید،امام خمینی که هم در نظر به جـدّ مـعتقد به وحدت ایرانیان و وحدت پیروان مذاهب شیعه و سـنی بـود و هـم در عمل در این مسیر گام‌های اساسی برداشت و استاد مـطهری،شاگرد بـرجسته امام خمینی،که هم منادی وحدت ملی و هم مقوم انسجام مذهبی بود.اندیشه این چهار مـتفکر در سـه مقاله «همگرایی شیعه با اهل سـنت مـقایسه دو رویکرد:سید جـمال الدیـن اسـدآبادی و آیت اللّه العظمی بروجردی»،«کتاب عترت از دیدگاه امـام خـمینی»و«مطهری و رویکردی هم‌گرایانه در مباحث اعتقادی»مورد بحث قرار گرفته است.فصل چهارم با عنوان «وحدت از راه گفت‌وگو و دعـوت»،با مـقاله زمینه‌های ایجاد وحدت اسلامی از طریق گفت‌وگوی بـین‌تمدنی آغاز می‌شود.مقاله دیگر(به تـصویر صـفحه مراجعه شود) تحت عنوان اصل گـفت‌وگو و دعـوت در روابط بین الملل از نگاه اسلامی،نگاهی فراتر از جهان اسلام دارد و غیر مسلمانان را نیز بر اساس گفت‌وگو به تـقارب و تـعامل و نزدیکی می‌خواند.
الشیخ محمود شلتوت؛قراءه فی تجربه الاصـلاح و الوحـده الاسلامیه
حسن سـلهب،بیروت:مرکز الحضاره لتنمیه الفـکر الاسلامی،چاپ اول،۸۰۰۲ مـ،۴۰۳ صفحه،رقعی.
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۳۰)
این کتاب بررسی شخصیت و تـفکرات شـیخ محمود شلتوت یکی از پایه‌گذاران و فعالان عرصه تقریب بین مذاهب اسلامی است.در این نوشتار سـعی شـده است در کنار بررسی ابعاد فکری،دینی و علمی شـیخ شـلتوت،اقدامات وی در زمینه نـزدیک کـردن مذهب اسـلامی نیز منعکس گردد.نگارنده ابـتدا به بحث درباره محیط فرهنگی و سیاسی مصر در عصر زندگی شیخ محمود شلتوت پرداخته و سپس اعـمال و اقـدامات وی را در زمینه احیای تفسیر قرآن و عقاید اسـلامی،تحصیل و تـدریس در زمـینه‌های علوم دیـنی،و ایـجاد اصلاحات گسترده در دانـشگاه الازهـر مصر به تصویر کشیده است.در ادامه به تبیین تلاش‌های وی در نزدیک‌کردن افکار علمای شیعه و اهل سنّت و تدوین مجله رسـاله الاسـلام و انـتشار افکار تقریبی خویش در این مجله پرداخته است.در بـخش دیـگر کـتاب آرا و مـوضع‌گیری‌های شـیخ مـحمود شلتوت به عنوان ریاست دانشگاه الازهر منعکس شده و دیدگاه‌های وی در مورد اجتهاد،وحدت اسلامی،اسلام و علم،اسلام و انسان،حقوق انسان، دین و زندگی،دین و دولت،مسائل سیاسی و اجتماعی اسلام تشریح شده است. نگارنده ضمن بیان افکار و عقاید شـیخ محمود شلتوت،شیوه‌های وی برای نزدیکی مذاهب و فرقه‌های اسلامی را نیز بررسی نموده و برخی از فتاوای وی در زمینه تقریب را بیان کرده است که از آن جمله می‌توان به جواز تعبّد بر مذهب شیعه امامیه و عدم کفر آنها و رسـمیت بـخشیدن به آن اشاره کرد.نگارنده همچنین به دیدگاه‌های وی درباره محدوده علم و دین،اشتراکات دین و علم،ارتباط بین علم و تربیت دینی، شروط کفر،اصالت اسلام،شروط جنگ،مسلمانان و جنگ‌هایی که در عصر کنونی در حال وقوع است،حقوق بشر،حقوق زن،جایگاه عـقل در دیـن و فهم آن،نظام سیاسی و اجتماعی اسلام،استعمار و مسئلهء قومیت عربی،ابعاد اجتماعی عبادت و امر به معروف و نهی از منکر اشاره نموده و در پایان زندگی‌نامه‌ای اجمالی از شیخ محمود شـلتوت ارائه نـموده است.
شیعه و سنی غوغای ساختگی،علمای جهان اسـلام و تشیع
فتحی شـقاقی،ترجمه و مقدمه سید هادی خسروشاهی،تهران:معاونت فرهنگی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی،چاپ اول،۶۸۳۱،۶۳۱ صفحه،رقعی.
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۳۱)
فتحی شقاقی در سال ۱۵۹۱ م در اردوگاه(به تصویر صفحه مراجعه شود) آوارگان فلسطینی در رفح به دنیا آمد.تا اواخر دهه ۰۶۹۱ در غزه مـاند ولی بـعد برای ادامه تحصیل به قـاهره رفـت و به تحصیل در رشته پزشکی پرداخت.وی پس از بازگشت به فلسطین به علت کارها و فعالیت‌های سیاسی‌اش مدتی زندانی شد و چندی را در تبعید به سر برد.ولی در ۵ آبان ۵۹۹۱/۴۷۳۱ م توسط صهیونیست‌ها به شهادت رسید.کتاب حاضر یکی از آثار شقاقی است که در آن به موضوع توطئه‌های دشـمنان اسـلام برای براندازی اسلام و کشورهای مسلمانی چون ایران،فلسطین و لبنان می‌پردازد.کتاب دارای دو بخش است:بخش اول،استمرار توطئه،شیعه و سنی غوغای ساختگی،و بخش دوم،موضع‌گیری علمای جهان اسلام دربارهء تشیع.وی انواع سوء استفاده‌ها،تشکیلات لائیک و سکولار،محاصره‌های اقتصادی و سیاسی علیه ایران، و تـجاوز عـراق به ایـن کشور به کمک غربی‌ها را بیان می‌کند.شقاقی در کتاب خود به این نتیجه می‌رسد که مزدوران با شکست در تمامی بـرنامه‌های خویش به روشی جدید دست زده‌اند که در آن تلاش می‌کنند با فتنه‌انگیزی و تـفرقه‌افکنی مـیان دو جـناح امت اسلامی-شیعه و سنی-به اهداف خویش دست یابند.در کتاب، آرا و نظرات بسیاری از بزرگان درباره فرقه‌های اسلامی بیان شده اسـت.نگارنده در بـخش دوم کتاب نیز نظرات و مواضع علمای اهل سنت و رهبران حرکت‌های اسلامی معاصر را درباره اسلامی بـودن مـذهب امـامیه اثنی عشریه بیان می‌کند.در پایان کتاب نیز فهرست احزاب و مراکز فرهنگی،فهرست اعلام،فهرست اماکن،فهرست سندها و عکس‌ها،و فهرست کـتاب‌ها و مجلات فراهم آمده است.یادآور می‌گردد که نسخهء اصلی کتاب با عنوان السنه و الشیعه ضـجه مفتعله و موسفه نیز تـوسط مـعاونت فرهنگی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی به چاپ رسیده است.
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۳۲)
العلاقه بین السنه و الشیعه
محمد سلیم العوا،رباط:دار الزمن،چاپ اول،(به تصویر صفحه مراجعه شود) ۷۰۰۲ م،۶۰۱ صفحه،جیبی.
مؤلف کتاب کوشیده است توصیف و تحلیلی جدی از اختلاف بین سنی و شیعه ارائه نماید. عوامل اختلاف مـیان مسلمانان یکی از پرسش‌های مطرح در این کتاب است که در پاسخ به آن،به دو سنخ از عوامل اختلاف یکی تاریخی و دیگری معاصر،اشاره شده است. مؤلف در بیان عوامل منتهی به اختلاف در شرایط کنونی،به سیاست«تفرقه بینداز و حکومت کن»و نـمودها و جـلوه‌های آن در عرصه رابطه شیعه و سنی اشاره کرده است.دکتر عوا سخن خود را با ارزشمند خواندن شناخت متقابل شیعه و سنی از یکدیگر،و تعامل آنها با همدیگر آغاز می‌کند و معتقد است این شناخت متقابل جز با کـوشش هـریک برای شناخت دیگری و تعامل با آن تحقق نمی‌پذیرد.او بر این اساس میان برقراری تعارف میان شیعه و سنی(شناخت یکدیگر)و تعرف(کوشش یکی از دو طرف برای شناخت دیگری)تفاوت قائل می‌شود و بر این باور است که آبـادانی زمـین و تحقق خلافت انسان در آن،جز با شناخت متقابل انجام‌پذیر نیست.
دکتر عوا در کتاب خود پیمان می‌بندد در گفتن حق به صراحت و صداقت سخن به میان آورد.وی می‌گوید:«پرداختن به اقوال اتباع فرق و مذاهب و گفت‌وگو با آنان باید در چـارچوب آنـچه مـی‌گویند انجام گیرد،و نه بر اسـاس لوازم سـخنانشان بـه نظر شنونده و یا خواننده؛یعنی آنچه که مبنای احتجاج در مقابل صاحب اندیشه یا عقیده و یا مذهب قرار می‌گیرد،لفظی است که او اندیشه خود را درون آن قـرار دادهـ و بـیانگر نظر وی است،نه آنچه بر سخن او ترتب می‌یابد و یا مـمکن اسـت در نگاه دیگری بر آن ترتب یابد».بر این اساس وی به قاعده«لازم المذهب لیس بمذهب»اشاره می‌کند و آنچه لازمه مذهب است را جزو مـذهب بـه حـساب نمی‌آورد.بنابراین آنچه مردم آن را
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۳۳)
به عنوان لازمه سخن می‌گیرند و آن را استنباط و یا اسـتنتاج می‌کنند،نباید به صاحب سخن نسبت داده شود.دکتر عوا کتاب خود را در چند محور دنبال می‌کند که مهم‌ترین آنها این محورها هستند:چگونه دچـار تـفرقه شـدیم،مذهب و اختلاف،تفاوت‌های سنی و شیعه.وی در فرازی از کتاب خود می‌گوید:«آنچه ما و برادران ما از شـیعه امـامیه را کنار هم جمع می‌کند،ایمان به خدای تعالی،پیامبری محمد(ص)،تمام آنچه او از طرف خداوند متعال نازل کرده است،قرآن به عـنوان کـتاب نـازل‌شده از سوی خداوند،و سرانجام پای‌بندی به احکام عملی همچون نماز،روزه،زکوه و حج و…است».از دیدگاه وی تقریب بـاید مـیان اتـباع مذاهب شکل گیرد و نه میان خود مذاهب.
علی دروب التقریب بین المذاهب الاسلامیه و ثائع ندوه کلیه الشـریعه و الدراسـات الاسلامیه(جامعه قطر)
گروه نـویسندگان،بیروت:دار التقریب بین(به تصویر صفحه مراجعه شود) المذاهب الاسلامیه،چاپ اول،۵۱۴۱ ق، ۶۵۱ صفحه،رقعی.
کتاب مجموعه مقالاتی در مورد راهکارهای تقریب بین مـذاهب اسـلامی از نظر مباحث فقهی، کلامی و قرآنی است.در این پژوهش چهار مقاله در زمینه ضرورت نزدیک شـدن مـذاهب فـقهی اسلامی برای رسیدن به وحدت اسلامی،مباحث اعتقادی شیعه و اهل سنت،موضع شیعه امامیه در مورد قرآن کریم و مـوضع‌گیری ابـن تیمیه درباره شیعه مطرح شده و دیدگاه‌های شیعه در مورد توحید،امامت و معاد تبیین گردیده و اتهامات وارده بـر شـیعه پاسـخ داده شده است.محمد الدسوقی نویسندهء مقالهء اول تحت عنوان«منهج التقارب بین المذاهب الفقهیه من أجل الوحده الاسلامیه»،ابتدا بـه فـراز و نشیب‌های مذاهب فقهی اسلامی و سرگذشت علم فقه در بلاد اسلامی پرداخته و تغییراتی را کـه فـقه از زمـان صحابه و تابعان تا زمان حاضر به خود دیده و مذاهب فقهی
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۳۴)
گوناگون از آن منشعب شده است را مورد بحث و بـررسی قـرار داده اسـت.آنگاه به وجود برخی از تعصّبات مذهبی در مسائل فقهی و آثار منفی این قبیل تعصّبات بـیجا در جـوامع اسلامی پرداخت و تعصّب را مانع بزرگ آزادی فکری و رشد علمی دانسته است.آنگاه به مفهوم تقریب بین مذاهب اسلامی و راهـکارهای تـحقق آن بین مذاهب فقهی اسلامی اشاره کرده و اختلاف و درگیری را عامل ضعف جهان اسلام و عـقب‌ماندگی مـسلمانان دانسته است.در مقاله بعدی تحت عنوان«التقریب بـین المـذاهب الاسلامیه الکـلامیه»،محمد عبد الرحیم السّایح درباره راهکارهای تقریب بـین مـذاهب اسلامی در مباحث اصول دین صحبت کرده و امکان رسیدن به وحدت عقیدتی را بر اساس آموزه‌های قـرآن و سـنت و عقل مورد تجزیه و تحلیل کـلامی قـرار داده اسـت. «موقف الشـیعه الامـامیه من کتاب اللّه»عنوان مقاله بعدی اسـت کـه در آن عائشه یوسف المناعی تهمت تحریف قرآن به تشیع را نقد کرده و دلایل عـدم تـحریف قرآن را از منظری قرآنی و روایی و سیره عـلمای شیعه منعکس کرده اسـت.در ایـن زمینه نگارنده سخنانی از علمای بزرگ شـیعه در مـورد سلامت قرآن از تحریف نقل کرده و ادعای تحریف و نسبت دادن آن به شیعه را بی‌اساس دانسته است.
در مقاله پایـانی تـحت عنوان«موقف بن تیمیه من الشـیعه دراسـه مـقارنه»تألیف یوسف محمود محمد الصـدیقی دیـدگاه‌های افراطی ابن تیمیه در مـورد شـیعه از منظر صاحب‌نظران شیعه و اهل سنت مورد مقایسه قرار گرفته و تفسیری که شیعه از توحید،امامت و معاد ارائه می‌دهد بـا رویـکردی منصفانه منعکس شده و اتهامات ابن تیمیه بـه شـیعه در این زمینه‌ها نـقد شـده است.
فی مـنهاج تجدید الفکر الاسلامی(التقریب بـین المذاهب):محمد عبده،بمصطفی عبد الرزاق، آیه اللّه البروجردی،محمود شلتوت
محمد ابراهیم الفیومی،قاهره:دار الفکر العربی، جاپ اول،۱۰۰۲ م۲۲۴۱/ هـ،۵۷۱ صفحه،وزیری.
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۳۵)
مؤلف ابتدا تاریخچه تجدید اندیشه اسـلامی در دوران مـعاصر را بررسی کرده و سپس زندگی و فعالیت‌های چند تـن از شـخصیت‌های مـشهور تـجددگرا را مـعرفی نموده است. کتاب دارای یـک مـقدمه و دو باب و هرباب دارای دو فصل است.مقدمه به بررسی روش‌های جدید نوگرایی در دوران معاصر اختصاص یافته است.در فصل اول باب اول،زندگی و شخصیت مـحمد عـبده و تـأثیر سید جمال الدین افغانی[اسدآبادی]در شخصیت مصطفی عبد الرزاق و فـعالیت‌های او در مـصر و فـرانسه و ارتـباطش بـا سـید جمال الدین پرداخته شده است.مؤلف باب دوم را با گزارش سفر خود به عنوان نماینده مجمع البحوث الاسلامیه برای شرکت در کنگره تقریب مذاهب اسلامی در ایران آغاز کرده و سپس مطالبی را درباره انتشار مـجله رساله الاسلام و فعالیت‌های بنیان‌گذاران مجمع تقریب مذاهب اسلامی بیان کرده است.آنگاه در فصل اول باب دوم،به زندگی، شخصیت و فعالیت‌های آیت اللّه بروجردی و نماینده وی مرحوم محمد تقی قمی پرداخته و تفاوت‌های اندیشه مرحوم آیت اللّه بروجردی و امام خمینی را از زبـان شخصیت‌های ایـرانی بیان نموده است.مؤلف در فصل دوم باب دوم،به بیان زندگی‌نامه و فعالیت‌های شیخ شلتوت مفتی الازهر مصر و مجاهدت‌های وی در راه تقریب بین مذاهب اسلامی پرداخته است.
مدارای بین مذاهب:فقه استدلالی و نظری
سید صادق سید حسینی،قم:بوستان کتاب قم،(به تصویر صـفحه مـراجعه شود) چاپ اول،۳۸۳۱،۰۶۶ صفحه،وزیری.
با توجه به اینکه مدارا و یا عدم مدارا تأثیر بسیاری در سرنوشت فردی و اجتماعی انسان‌ها دارد،غفلت از مطالعه فقهی مدارا با طرفداران مذاهب اسلامی،رها کردن موضوعی مهم بـه حال خـود و مجال دادن به وضعیت‌های نابهنجار در عـرصه«تعامل جـوامع اسلامی»است.نویسنده در پیشگفتار این اثر با بررسی تاریخچه بحث
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۳۶)
مدارای بین مذاهب،از سه دوران تعصب،احتیاط و تفاهم سخن گفته است.سپس به بررسی دقیق موضوع پژوهش پرداخته و یادآور شده است کـه مـنظور از مدارا در این پژوهش معنای مـنفی تـسامح،یعنی لاابالی‌گیری مذهبی،نیست؛بلکه منظور معنای مثبت تسامح،یعنی مدارا،است.
این پژوهش در پنج بخش سامان یافته است:بخش اول به جایگاه مدارای بین مذاهب در دو فصل می‌پردازد.در بخش دوم،مبانی مدارا از دیدگاه قرآن تبیین شده و تحلیلی نیز درباره هماهنگی مدارا و جـهاد بـا مخالفان عقیدتی از منظر قرآن ارائه گردیده است.نویسنده در بخش سوم از دیدگاه سنت و سیره خلفا به این موضوع می‌نگرد. بخش چهارم،مدارا را از نگاه پیشوایان مذاهب اسلامی-ائمه شیعه و پیشوایان اهل سنت-بررسی می‌کند.بخش پنجم،دیدگاه دانشمندان اسلامی را در این مـوضوع مطرح مـی‌کند.این اثر از ایـن جهت که موضوع«مدارای بین مذاهب»را از بعد فقهی بررسی نموده است اثری نو و بدیع به شمار می‌آید و مطالعه آن افـق‌های جدیدی را پیش روی اساتید،محققان و مبلغان محترم خواهد گشود.
مسأله التقریب بین المذاهب الاسـلامیه أسـس و منطلقات
عبد اللّه العـلایلی(به کوشش)،بیروت:دار التقریب(به تصویر صفحه مراجعه شود) بین المذاهب الاسلامیه،چاپ دوم،۷۱۴۱ ق، ۰۴۲ صفحه،وزیری.(نحو مجتمع اسلامی موحد ۱).
این کتاب مجموعه مقالاتی در مـورد اصـول و مبانی تقریب بین مذاهب اسلامی است که توسط پانزده تن از متفکران مشهور اسلامی از فـرقه‌های مـختلف نـگاشته شده‌اند.ابتدا در داستان تقریب و شروع تفکر تقریب بین مذاهب مسلمان از دیدگاه شیخ شلتوت بیان شده،آنگاه مقاله‌ای از محمد حسین آل کـاشف الغطا ارائه شده که به لزوم نزدیکی مسلمانان به یکدیگر و رفع اختلاف و تعصّب دینی و فرقه‌ای
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۳۷)
پرداخته است.«الی جـماعه التقریب»عنوان مقاله بعدی اسـت کـه توسط سید محمد صادق صدر نوشته شده و در آن از مجله رساله الاسلام به جهت طرح مباحث مربوط به وحدت و تقریب بین مذاهب تقدیر و به دلیل طرح برخی مسائل اختلافی نیز انتقاد شده است.
در ادامهء مباحث و مـقالات نیز موضوعاتی مانند وجوب تقریب و وحدت اسلامی با توجه به شرایط کنونی جهان اسلام،مسئله تقریب بین مذاهب اسلامی در گذرگاه تاریخ،دیدگاه‌های شیخ الازهر در مورد وحدت بین مسلمانان،لزوم نزدیکی هرچه بیشتر کشورهای اسلامی،راهکارهای عملی تقریب بـین مـذاهب اسلامی،علت پیدایش اختلافات عقیدتی و فقهی بین گروه‌ها و فرقه‌های مختلف مسلمان،مانع نبودن اختلافات فکری و فقهی از رسیدن به وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی،اختلافات شایسته و ناشایسته بین علمای مسلمان،اصول کلی حاکم بر وحدت اسلامی و زندگی برادرانه مـسلمانان در کـنار یکدیگر،ارتباط بین وطن و اسلام و محور بودن اسلام برای کشورهای مسلمان،علم توحید بستر مناسبی برای وحدت اسلامی و تقریب بین مذاهب اسلامی،بررسی برخی از نظریه‌ها و راهکارهای پیشنهادی برای تقریب بین مسلمانان،و نقش جامعه الازهر و شـیخ ایـن جامعه در این زمینه مطرح شده و اصول کلی و مهم وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
المعج الوسیط فیما یخصّ الوحده و التقریب(ج ۱-۲)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) محمد ساعدی،تهران:مجمع جهانی تـقریب مذاهب اسـلامی،معاونت فـرهنگی،چاپ اول، ۸۸۳۱،۲۱۵+۲۷۴ صفحه،وزیری.
در این مجموعه سعی شده اسـت تـمامی ابـعاد مشترک و وحدت‌آفرین بین شیعه و اهل سنت به ترتیب حروف الفبا گردآوری و دربارهء آنها توضیحاتی ارائه شود.هدف این معجم آن است که اصطلاحات تقریبی و مباحث مـبتلا بـه تـقریب را به صورت یک مجموعه مدون گرد آورد و
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۳۸)
اطلاعات لازم را در اختیار مـحققان سـنی و شیعه‌ای قرار بدهد که مایل‌اند در عرصه تقریب بین مذاهب اسلامی دست به پژوهش و مطالعه بزنند.به همین جهت، گردآورنده محترم،تعاریف،شروح،مصطلحات،مفاهیم،اعلام و شخصیت‌ها،منابع علمی،مؤسسات،کنگره‌ها،کتاب‌ها و کـلیه مـباحث عـلمی‌ای که به نحوی با مسئلهء تقریب در ارتباط هستند را مطرح کرده و از ایـن نظر معجم نسبتا جامعی را تهیه نموده است.در جلد اول اصطلاحات و مفاهیم به ترتیب از حرف«الف»تا حرف«فاء»و در مجلد دوم از حرف«فاء»تا حرف«یاء»تنظیم و تبویب شـده‌اند.در مـواردی کـه مدخل‌ها به هم شباهت داشته‌اند نگارنده آنها را به مدخل اصلی راجاع داده و تـوضیحات مـربوط به مدخل فرعی را در مدخل اصلی ارائه نموده است.شخصیت‌های تأثیرگذار در تقریب بین مذاهب اسلامی،برخی از فروع فقهی و فکری مشترک بـین مـذاهب مـختلف اسلامی،مکان‌های مشترک بین مذاهب اسلامی که جنبه وحدت بین مذاهب اسلامی دارند،جماعت‌ها و احزاب مـختلف سـیاسی مـسلمان،افکار سیاسی و اجتماعی مشترک بین مذاهب و فرقه‌های اسلامی،مشترکات اقتصادی و تجاری مشترک بین فرقه‌های مسلمان،روابط خارجی و بین المـللی مـذاهب اسـلامی،اصول مشترک اعتقادی،اخلاقی و تربیتی مشترک بین مذاهب اسلامی،گفت‌وگوهای مسلمانان و پیمان‌نامه‌ها و قراردادهای بین المللی آنان،اسباب وحـدت و تـفرقه بین مسلمانان جهان،وحدت نظر حقوقی و قضایی کشورهای مسلمان،(به تصویر صفحه مراجعه شود) مناسبت‌های مشترک اسـلامی،عبادات مـشترک مسلمانان و سـایر اموری که با وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی تناسب دارند از جمله مهم‌ترین مدخل‌ها و اصطلاحات مطرح‌شده در ایـن مـوسوعه است.
وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن و سنت
سید محمد باقر حکیم،ترجمه عبد الهادی فقهی‌زاده،تهران:مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان،چاپ اول،۷۷۳۱،۹۹۱ صفحه،وزیری.
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۳۹)
این کتاب با نـگاه بـه تـحولات معاصر،موضوع وحدت اسلامی را از منظر قرآن و سنت بررسی نموده است.واقع‌نگری و دردمندی،از ویژگی‌هایی است که در تحلیل‌های کتاب به چـشم مـی‌خورد؛چنان‌که خواننده خواه ناخواه به پیگیری بیشتر مطالب کشیده می‌شود.استنادات فراوان قرآنی و روایی،نشانه آگـاهی عـمیق مـؤلف محترم از فرهنگ اسلامی و آشنایی گسترده وی با قرآن و سنت اهل بیت(ع)است.نویسنده از عناصر مایه‌دار و مآخذ اصیل تفکر اسلامی بـهره فـراوان بـرده است.مهم‌ترین موضوعات کتاب، که از یک مقدمه و دو بخش و فصل‌های متعدد تشکیل شده،عبارت‌اند از:وحدت اسلامی از جـنبه فـرهنگ و تمدن،اهمیت وحدت اسلامی،ابزارهای ضروری جبهه اسلامی،در رویارویی با غرب،انگیزه‌های وحدت اسلامی،زمینه‌های وحدت اسلامی، وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن،فرایند وحـدت و اخـتلاف در تاریخ انسان،فرایند وحدت در جامعه اسلامی،ابزارهای تحقق وحدت اسلامی،نتایج وحدت اسلامی، وحدت اسلامی از دیدگاه سـنت،وحدت و اولویـت‌های دینی،شیوه دستیابی به وحدت اسلامی،فرایند اختلاف و تکثرگرایی،تقریب بـین مـذاهب اسـلامی،اساسی‌ترین هدف تقریب،شناخت علل و اسباب اختلاف،دستیابی به تقریب و راهـکارهای تقریب.
وحدت جـهان اسلام:چشم‌انداز آینده
یحیی صفوی(زیر نظر)،گروه محققان:علیرضا فرشچی،محمد حسینی‌مقدم،مریم صنیع اجلال، مصطفی مهرورزی،سید حمزه صفوی،[به سفارش]موسسه آینده‌پژوهی جهان اسـلام، تهران:انتشارات شـکیب،چاپ اول،۷۸۳۱،۰۰۴ صفحه،رقعی.
انگیزهء اصلی از تألیف این کتاب کـه رویـکردی نظری و تا حـدی کـاربردی دارد،فـهم،تبیین و تولید محتوا در خصوص وحدت جهان اسـلام است.کتاب حـاضر از چهار فصل تشکیل شده است.فصل اول به مباحث نظری در خصوص
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۴۰)
وحدت جهان اسلام و انواع آن و نیز ریـشه‌یابی و شـکل‌گیری اختلافات در جهان اسلام اختصاص یافته است.فصل دوم بـا تبیین قلمرو موضوعی و مـفهومی جـهان اسلام از رویکردهای مختلف آغاز مـی‌شود و بـا بررسی عوامل توانمندساز جهان اسلام برای دستیابی به وحدت پایان می‌یابد.در فصل سوم ضـمن بـررسی مبانی مفهوم همگرایی، عوامل مؤثر در هـم‌گرایی و واگـرایی جـهان اسلام مورد بـررسی قـرار گرفته است.و در فصل آخـر،با اتـکا به مطالعات نظری انجام‌شده در فصل‌های قبلی و نیز دانش آینده‌اندیشی،در چارچوب مدل ادراکی پیشنهادشده،آینده‌های پیش‌روی جـهان اسـلام کاوش و بررسی شده است.ترویج ادبیات همگرایی و انـسجام بـا تأکید بـر مـوضوع وحدت اسـلامی از دیگر رویکردهایی است کـه تلاش شده است در این کتاب تا حد امکان بسط و توسعه یابد.
برخی از مهم‌ترین عناوین و مطالب مندرج در کتاب عـبارت‌اند از:فـصل اول: مقدمهء نظری وحدت جهان اسلام.وحدت جـهان اسـلام،امت واحـده،مبانی مـکتبی و عـقلایی وحدت،انواع و ملاک‌های وحـدت در نـظام بین الملل،ریشهء اختلاف کشورهای اسلامی،پیشینهء تاریخی تفرقه در جهان اسلام.فصل دوم:جهان اسلام:قلمرو موضوعی و مفهومی،رویکرد حقوقی،گونه‌شناسی کشورهای اسلامی بـر اسـاس حـقوق اساسی و نظام سیاسی،رویکرد فقهی،مفاهیم دار الاسلام از منظر فـقهی،عوامل تـوانمندساز جـهان اسلام بـرای دسـتیابی بـه وحدت،موقعیت جغرافیایی کشورهای اسلامی،جغرافیای انسانی جهان اسلامی،موقعیت ژئوپلیتیکی برتر جهان اسلام،موقعیت ژئواستراتژیکی جهان اسلام،ویژگی‌های جمعیتی جهان اسلام،موقعیت ژئوکالچر جهان اسلام.فصل سوم:همگرایی در جهان اسلام.همگرایی،تعریف و مفهوم همگرایی،نظریه‌ها و رهیافت‌های همگرایی،همگرایی از دیدگاه فلسفهء سـیاسی،کارکردگرایی، نوکارکردگرایی،همگرایی سیاسی،همگرایی اقتصادی،همگرایی اجتماعی،فدرالیسم، فراملی‌گرایی،رهیافت ارتباطات،همگرایی بر مبنای اجتماع امنیتی و هویت مشترک، عوامل مؤثر در ایجاد همگرایی،عوامل مؤثر در ایجاد واگرایی،عوامل مقوم همگرایی، کانون‌های همگرایی و واگرایی در جهان اسلام.فصل چهارم:آینده‌های همگرایی جهان اسلام.اهمیت مطالعهء آینده در اسلام،چشم‌انداز آینده‌های جـهان اسـلام،ارائهء مدل مفهومی و راهبردی،آیندهء همگرایی اقتصادی،آیندهء همگرایی فرهنگی،آیندهء همگرایی
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۴۱)
سیاسی،آیندهء همگرایی امنیتی.در پایان کتاب چند ضمیمه شامل:بیانات رهبر معظم انقلاب در مراسم گشایش هشتمین اجلاس سران کشورهای اسلامی،پیش‌نویس منشور وحدت اسلامی،و اطلاعات پایهء کشورهای عضو سـازمان کـنفرانس اسلامی فراهم آمده است.
الوحده الاسلامیه فی الأحادیث المشترکه بین السنه و الشیعه
سید شهاب الدین حسینی،تهران:مجمع جهانی(به تصویر صفحه مراجعه شود) تقریب مذاهب اسلامی،چاپ اول،۶۰۰۲ م،۶۰۲ صفحه،وزیری.
کتاب از یک مقدمه طولانی و هفت بـاب تـشکیل شده است.در مقدمه،محورهای وحدت اسلامی شامل قـرآن،سنت پیـامبر،مرجعیت علمی و تفسیری اهل بیت(ع)ذکر شده است و سپس ضمن پاسخگویی به چند سؤال،نکات هفت‌گانه‌ای که تقریبیان باید به آن توجه داشته باشند بیان شده است.مؤلف باب اول را دو قسم نموده و در قـسم اول طـی شش فصل به بـحث از ضـرورت وحدت پرداخته و در قسم دوم طی چهار فصل از ضرورت پرهیز از تفرقه سخن گفته است و در هرفصل ابتدا احادیث اهل سنت و سپس احادیث شیعه را آورده است.
در باب دوم که با دقت زیادی از مجامع حدیثی گلچین شده،عناصر ارزشمندی که سبب قـوام و ثـبات وحدت هستند در پانزده فصل بیان شده است که عناوینی همچون مسلمان و حرمت او،نطق به شهادتین،اخوت اسلامی و ضرورت اهتمام به امور مسلمانان از آن جمله‌اند.عوامل تخریب وحدت اسلامی در باب سوم و در نه فصل بیان شده‌اند کـه سـخن‌چینی،تعصب کور،تفاخر،خصومت،سب مـسلم و خبث طینت در زمزمهء این عوامل شمرده شده‌اند.ارتباط مسلمانان با یکدیگر و تجسم عینی وحدت در جوامع مختلف اسلامی در باب چهارم و در پنـج فصل بیان گردیده است.در
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۴۲)
باب پنجم،آثار وحدت و تفرقه در ده فصل بیان گردیده و احادیث مـختلفی در ایـن مورد ذکـر شده است.در باب ششم و طی سه فصل،مفهوم تقیه با توجه به روایات مشترک توضیح داده شده و دلایل و حدود آن بـیان گـردیده است.در آخرین باب کتاب، در شانزده فصل معیارهای الاهی وحدت و ویژگی‌های موحدان بیان شـده و در پایـان کـتاب نیز فهرست آیات،احادیث،اعلام و منابع و محتویات کتاب ذکر شده است.
یادآور می‌گردد اثر فوق با این عنوان به فـارسی ترجمه شده است:اتحاد و انسجام اسلامی در احادیث مشترک میان اهل سنت و شیعه،ترجمه محمد تـقدّمی صابری،مشهد:بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قـدس رضـوی،چاپ اول،۶۸۳۱، ۰۶۲ صفحه،وزیری.
الوحده الاسلامیه ما لها و ما علیها
محمود حمدی زقزوق،بیروت:دار التقریب بین(به تصویر صفحه مراجعه شود) المذاهب الاسلامیه،چاپ اول،۵۱۴۱ ق،۲۳۲ صفحه،وزیری(نحو مجتمع الاسلامی،موحد ۲).
این کتاب،مجموعه مقالاتی از برخی اندیشمندان اسلامی درباره راهکارهای وحدت و تقریب مذاهب اسلامی و موانع پیش روی آن است.در این نوشتار ابتدا مـقدمه‌ای درباره امت واحده اسلامی و مبانی قرآنی و اسلامی آن ارائه شده و ضرورت وحدت مسلمانان و عدم اختلافات ریشه‌ای آنان با توجه به دستورات قرآن و سنت مورد تأکید قرار گرفته است.آنگاه مقالاتی از برخی اساتید جامعه الازهر مصر و صـاحب‌نظران عـلمی و دینی برخی دیگر از کشورهای مسلمان درباره مبانی وحدت اسلامی در آموزه‌های قرآن و سنت ذکر شده است.در این مقالات تبعات اختلاف و تفرقه مسلمانان از جهات مختلف اجتماعی،فرهنگی و عقیدتی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.از نـظر ایـن متفکران قرآن و سنت مکررا از اختلاف و تفرقه نهی کرده،
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۴۳)
مرز مسلمانان را به برادری و مهر و محبت و وحدت فراخوانده و ریشهء تعصبات مذهبی و قومی و قبیله‌ای را جهل و سفاهت افراد دانسته‌اند.
این اندیشمندان در قسمت‌هایی از این مقالات،اسلام را دین وحدت و یکدلی و مـسلمانان را یـد واحد دانسته‌اند و علت پیدایش اختلاف در عقاید دینی و فروع فقهی را بررسی نموده‌اند.در برخی از مقالات راه‌های رسیدن به وحدت و تفاهم بین مسلمانان و نزدیک‌شدن عقاید و قلوب آنان به یکدیگر مورد بحث و بررسی قرار گـرفته و وحـدت حـول محور فرهنگ و تمدن مشترک اسـلامی مـورد تـأکید قرار گرفته است.همچنین در این مقالات امت واحد اسلامی و فرهنگ واحد اسلامی با یکدیگر مقایسه شده و قومیت‌گرایی نفی شده و همه مسلمانان عضو یک جامعه بـزرگ بـه نـام اسلام و جامعه اسلامی خوانده شده‌اند.اخوت و برادری زیر سایه اسـلام،مدار و گـستره وحدت اسلامی از لحاظ سیاسی،معرفی دعوت‌کنندگان به تفرقه و اختلاف بین مسلمانان،تلاش برای رسیدن به وحدت مذاهب،لزوم برخورد عقلانی و نه عاطفی با مـسئله وحـدت و تـقریب مذاهب اسلامی،و عناصر تشکیل‌دهنده وحدت مسلمانان از دیگر عناوین و موضوعات مطرح شـده در این مجموعه مقالات هستند.
معرفی نشریات
در پایان جهت استفاده بهینهء محققان و پژوهشگران این عرصه به معرفی تعدادی از مجلات و نشریاتی می‌پردازیم که بـا هـدف اسـتحکام بخشیدن به وحدت میان مسلمانان،یافتن راه حل برای مشکلات و چالش‌های فراروی جهان اسلام،و بـه‌ویژه تـحقق تقریب مذهب و وحدت اسلامی به طرح مباحث اندیشه‌ای می‌پردازند:
۱٫اندیشه تقریب،مجمع جهانی تقریب مذهب اسلامی(۳۲ شماره)؛
۲٫پیک تقریب،مجمع جهانی تقریب مـذاهب اسـلامی(۵۰۱ شماره)؛
۳٫شعور اتـحاد(اردو)،مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی(۱۱ شماره)؛
۴٫التقریب(انگلیسی)،مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی(۶ شماره)؛
۵٫ثقافه التقریب(عربی)،مجمع جهانی تقریب مـذاهب اسـلامی(۰۴ شماره)؛
هفت آسمان » شماره ۴۷ (صفحه ۲۴۴)
۶٫رساله التـقریب(عربی)،مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی(۰۸ شماره)؛
۷٫رساله الاسلام(عربی)،دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه قاهره(۶۵ شماره)؛
۸٫طلوع،جامعه المصطفی(ص)العالمیه(۱۳ شماره)؛
۹٫فروغ وحدت،دانشگاه مذاهب اسـلامی(۰۲ شماره)؛
۰۱٫هفت آسـمان،دانشگاه ادیـان و مذاهب قم(۶۴ شماره)؛
۱۱٫میثاق امین،مؤسسه میثاق امین(۳۱ شماره)؛
۲۱٫الحجاج(فرانسه)،مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی(۴ شماره)؛
۳۱٫سلام(وسی)،مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی(۱ شماره).
پایان مقاله
