اشـاره [۱] :
آیین کاتولیک با کاربست برخی از دستاوردهای مهندسی ژنتیک درباره انسان سرسختانه مخالفت مـی کـند و آن را نـاقض کرامت و شأن انسان می داند. یکی از تازه ترین دستاوردهای این عرصه، امکان به کارگرفتن تـکنیک انتقال هسته سلول پیکری Somatic Cell NuclearTransfer) با علامت اختصاری (SCNT یا شبیه سازی درباره انسان اسـت. کلیسای کاتولیک استفاده از ایـن تـکنیک را تحت عناوینی چون شبیه سازی درمانی یا انسانی مغایر با آموزه های اصلی کتاب مقدس و اخلاق مسیحی می داند و دلایلی بر ضد آن اقامه می کند. مهم ترین دلایل مخالفت با شـبیه سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک عبارت اند از: احتمال شکست از نظر علمی، ضرورت تولید مثل جنسی برای ایجاد فرد جدید، تحمیل هویت خود بر شخص شبیه سازی شده، غصب جایگاه خداوند، نـقض کـرامت انسانی، نقض حق کودک برای داشتن والدین، تنزل انسان به شیئ، مغایرت با حق «نادانی» و جهل نسبت به آینده، امکان سوءاستفاده های مختلف و فروپاشی نهاد خانواده. در این مقاله، این مـسئله بـا توجه به دیدگاه آیین کاتولیک به اخلاق زیستی و در بستری کلی تر توصیف شده است.
رشد مهندسی ژنتیک و پیدایش مسائل تازه ای در این عرصه و امکان برخی دستکاری های ژنتیکی، پرسش هـایی جـدی در باب حیات و مرگ و مفهوم انسان و معیار انسانیت پیش کشیده است و آیین کاتولیک نیز بخشی از تلاش خود را صرف پاسخگویی به آنها کرده است. یکی از تازه ترین چالش های این عـرصه، مـسئله امـکان شبیه سازی انسانی است کـه پسـ اعـلام خبر شبیه سازی گوسفندی به نام «دالی» در سال ۱۹۹۷ به گونه ای جدی ذهن متدینان را به خود مشغول کرده است:[۲] آیا به وجود آوردن انـسان بـی اسـتفاده از شیوه رایج تولید مثل و به گونه ای غیر جـنسی مـشروع است و اخلاقی، یا بر خلاف آموزه های دینی؟ غالب متدینان آن را تهدیدی بر ضد کرامت انسانی قلمداد کرده اند و خواستار مـنع آن شـدند. مـسلمانان اهل سنت قاطعانه این عمل را محکوم کرده و عالمان شیعه در ایـن زمینه نظرات گوناگونی ابراز داشته اند. جهان مسیحی نیز موضعی استوار در این زمینه اتخاذ کرد و شبیه سازان را نـاقض کـرامت انـسانی دانسته است. در این نوشته، کوشش می شود تا تصویر روشن و نـسبتاً جـامعی از دیدگاه کلیسای کاتولیک در قبال این مسئله به دست داده شود و این مسئله در بستری کلی تر از دیدگاه آیـین کـاتولیک بـه مسائل زیستی تبیین گردد. تحلیل و بررسی این دیدگاه نیازمند نوشته دیگری اسـت کـه مـستقلا ارائه خواهد شد.
۱٫ ملاحظات اولیه
یک. منابعی که در این نوشته مورد استناد قرار گـرفته انـد، سـه نوع اند. نخست، سخنان پاپ فقید ژان پل دوم به عنوان عالی ترین مرجع دینی آیین کاتولیک در جـهان; دوم بـیانیه هایی که به وسیله واتیکان منتشر شده است. این بیانیه ها به وسـیله شـوراهای پاپی کـه اعضای آنها مستقیماً به دست پاپ منصوب می شوند فراهم آمده و به تأیید پاپ نیز رسـیده اسـت. سوم مقالاتی که اسقف ها و رؤسای کلیسای کاتولیک نوشته یا موضعگیری هایی کـه در قـبال مـسئله شبیه سازی اتخاذ کرده اند.
دو. آیین کاتولیک برای تبیین و دفاع از موضع خود فعالیت علمی و فـرهنگی گـسترده ای داشته است. این فعالیت ها شامل برگزاری کنفرانس ها و کارگاه های آمـوزشی،
شـرکت در نـشست ها و سمینارهای مختلف و ارسال پیام به وسیله پاپ به کنفراس های پزشکی، اخلاق زیستی و مانند آن بـوده اسـت.
سـه. افزون بر آن، کلیسای کاتولیک حضوری جدی در سطح جهانی در مجامع بین المللی داشـته و از ایـن طریق مواضع خود را تبیین و تقویت کرده است، مانند حضور نماینده رسمی در کمیسیون تخصصی سازمان ملل و تـبیین مـوضع آیین کاتولیک درباره مسئله شبیه سازی، حضور در کنگره آمریکا هنگام بررسی مـسئله شـبیه سازی، ارسال نامه به سازمان ملل و یـونسکو و تـحلیل و بـررسی بیانیه هایی که سازمان ملل یا دیـگر مـجامع سیاسی در این زمینه منتشر کرده اند. این حضور فعالانه موجب شده است تـا مـدافعان شبیه سازی انسانی، کلیسای کـاتولیک را بـه تحمیل دیـدگاه خـود بـر جامعه متکثر معاصر متهم کنند.
چـهار. مـوضع آیین کاتولیک در قبال شبیه سازی انسانی در حقیقت بخشی از موضع گسترده تر ایـن آیـین در قبال مسائل زیستی دیگری چون سـقط جنین، اوتانازی یا قـتل از روی تـرحم، تکنیک های باروری مصنوعی و مـانند آنـ است. از این رو، در این نوشته از سر ضرورت به دیدگاه آیین کاتولیک در این مسائل نـیز اشـاراتی رفته است.
۲٫ انواع شبیه سـازی
کـلیسای کـاتولیک به شکل مـتداول و رایـج به هنگام بحث از شـبیه سـازی دو نوع تقسیم بندی را مطرح می کند; یکی تقسیم بندی این تکنولوژی بر اساس حـوزه و سـوژه آن است و دیگری تقسیم آن بر اساس هـدف از بـه کارگیری چـنین تـکنیکی. البـته بحث در نوع اول بسیار مـختصر و گذرا و اشارهوار مطرح می شود، حال آن که بحث اساسی در نوع دوم است. این دو نوع تقسیم بـندی بـه شرح زیر هستند:
یک. شبیه سـازی گـیاهی، حـیوانی و انـسانی
دو. شـبیه سازی درمانی و انـسانی
یـک. شبیه سازی گیاهی ، حیوانی و انسانی. از نظر آیین کاتولیک اعمال تکنولوژی باروری و تکثیر غیر جنسی در عرصه گـیاهان و حـیوانات مـانعی ندارد و این کار مجاز است. اسناد مـتعدد کـلیسا بـر ایـن نـکته تـأکید فراوان دارند که با رعایت مصالح کلی می توان
گیاهان یا حیوانات را شبیه سازی کرد. برای مثال در «تأملاتی درباره شبیه سازی» که به وسیله «آکادمی پاپی زندگی»[۴]
کـاردینال آلفونسو لوپز تروجیلو، رئیس شورای پاپی خانواده،[۷]
کنفرانس کاتولیک های فلوریدا، طی مکتوبی موضع خود را در قبال انواع شبیه سازی روشن کرد و درباره شبیه سازی گیاهی و حیوانی اعلام داشت: «شبیه سازی گیاهان و حـیوانات یـا قسمت هایی از دی. ان. ای. انسانی، هنگامی که برای بهسازی انسانیت به کار گرفته می شود، نه تنها بلامانع، بلکه حتی تحت راهنمایی مناسبی می تواند مطلوب باشد.»[۸]
بدین ترتیب از نظر کـلیسای کـاتولیک، شبیه سازی گیاهی و حیوانی مجاز و حتی مطلوب است و اخلاقاً منعی ندارد. گفتنی است که برخی از کاتولیک های پاکستان به استناد کتاب مقدس، حـتی شـبیه سازی حیوانات را ممنوع دانسته انـد. بـه گزارش روزنامه پاکستانی دیلی تایمز، در گفتگویی که کلیسای کاتولیک لاهور تشکیل دادْ، ندیم جان شاکر گفت که بنیاد اخلاق ما کتاب مقدس است و «کلیسا حـتی مـخالف شبیه سازی حیوانی اسـت.»[۹] از ایـن استثنا که بگذریم، کلیسای کاتولیک شبیه سازی گیاهی و حیوانی را مجاز می شمارد و اساساً این بحث را چندان پیش نمی کشد، زیرا از نظرش این مسئله با اصول و مبانی آیین کاتولیک منافاتی نـدارد; امـا آنچه که مشکلی جدی برای اخلاق و کلام آیین کاتولیک بوده، شبیه سازی انسانی است.
دو. شبیه سازی درمانی و انسانی در جایی که موضوع و سوژه، شبیه سازی انسان است و این تکنیک درباره انـسان بـه کار بـسته می شود، بر اساس هدف از این کار، شبیه سازی به دو نوع تقسیم می شود: شبیه سازی درمـانی[۱۳]
عمده نقض و ابرام ها نیز درباره شبیه سازی انسانی است نـه درمـانی و بـرخی از کشورها مانند انگلستان، شبیه سازی درمانی را مجاز شمرده اند; مشروط به آن که رویان شکل گرفته حداکثر تـا چـهارده روزگی نابود شود. بنابراین، ماهیت این دو نوع شبیه سازی تفاوتی ندارد، بلکه تـفاوت اصـلی در آن اسـت که در نوع درمانی، روند شبیه سازی در میانه کار متوقف می شود.
اسناد و منابع کاتولیکی غـالباً به این دو نوع تقسیم اشاره کرده، از آن بحث می کنند.[۱۴]
البته گاه در منابع کـاتولیکی از تقسیم بندی دیگری نـام بـرده می شود; برای مثال در یکی از اسناد واتیکان با عنوان «یادداشت هایی درباره شبیه سازی» شبیه سازی با توجه به هدف آن به چهار نوع تقسیم شده است: شبیه سازی «مولّد» با هـدف به دست آوردن فردی مشابه دهنده هسته سلول جسمی; شبیه سازی «درمانی» برای به دست آوردن رویانی ایمن از بیماری های میتوکندریا یا کروموزومی از طریق انتقال هسته تخمک به تخمک دیگری و سپس بـاروری آن; شـبیه سازی «تولیدی» برای به دست آوردن اعضای مورد نیاز بدن و شبیه سازی با هدف «تجربی» برای توسعه آفاق دانش.[۱۵] با این همه، تقسیم بندی معروف و جا افتاده در این مورد همان تـقسیم بـندی دوگانه به انسانی و درمانی یا مولد و غیرمولد است.این تقسیم بندی به دلایل خاصی پذیرفته شده و کلیسای کاتولیک نیز بخشی از تلاش خود را صرف بحث درباره این تقسیم بندیو نـقد آن کـرده که شایسته بررسی است.
۳٫ حکم شبیه سازی درمانی
بر خلاف رواج این تعبیر در مجامع علمی و عمومی، آیین کاتولیک با این تقسیم بندی و با
این تعبیر سرسختانه مخالفت می کند و نـه تـنها از نـظر اخلاقی شبیه سازی انسانی و شـبیه سـازی درمـانی را مشمول یک حکم می داند، بلکه شبیه سازی درمانی را غیر اخلاقی تر می شمارد. از نظر آیین کاتولیک، تعبیر «درمانی» تعبیری عـلمی نـیست، بـلکه راهزن است و حقیقت را می پوشاند. در فرایند شبیه سـازی انـسانی، همین که عمل ترکیب میان تخمک فاقد هسته و هسته سلول جسمی انجام شد، موجود زنده ای شکل می گـیرد کـه از هـمه حقوق انسانی از جمله حق حیات که اساسی ترین حق اسـت، بر خوردار می شود. از این منظر، شبیه سازی به اصطلاح درمانی[۲۴]
در برابر جریان مسلطی که شبیه سازی درمـانی را بـا ایـن معیار که رویان یا پیشْ رویان، موقعیت انسانی ندارد و در نتیجه مـحترم نـیست، آیین کاتولیک سرسختانه از موقعیت انسانی کامل جنین حمایت می کند. در بیانیه ای که واتیکان در ۲۷ نوامبر سال ۲۰۰۱ دربـاره شـبیه سـازی رویان انسانی منتشر کرد، به این مسئله پرداخت و با اشاره ای تـأسفبار بـه مـقاله ای که نویسندگانِ آن از شبیه سازی درمانی و ایجاد یک رویان انسانی تا مرحله هشت سلولی نـام بـرده بـودند، خاطر نشان کرد: نویسندگان تکرار می کنند که هدفشان پرورش شخص انسانی نیست. امـا آنـچه آنان، مانند دانشمندان، در مقاله خود «رویان اولیه»[۲۹]
۴٫ شیوه و دلیل مخالفت با شبیه سـازی درمـانی
اسـتراتژی کلیسای کاتولیک در بحث شبیه سازی درمانی آن است که نخست به روشنی نشان دهـد کـه هیچ تفاوت ماهوی میان شبیه سازی درمانی و شبیه سازی انسانی وجود ندارد. دوم آن کـه غـالب مـدافعان شبیه سازی درمانی از صفت گمراه کننده و اغواگر «درمانی» بی آن که واقعاً چنین باشد، اسـتفاده مـی کنند و سوم آن که بیشتر کسان تصور روشنی از ماهیت و فرایند شبیه سازی درمـانی نـدارند و بـه صرف صفت درمانی از تدقیق در این مسئله خود داری می کنند. چهارم آن که نباید ایـن مـسئله در بـیانیه های بین المللی بر ضد شبیه سازی انسانی نادیده گرفته شود. پنـجم آن کـه فواید ادعایی شبیه سازی درمانی، ادعایی بیش نیست و می توان به شکل دیگری نیز به آن دسـت یـافت. سرانجام آن که حقوق جنین با انسان کامل یکسان است. اینک توضیحی مـختصر در بـاب هر یک
از این اقدامات.
یک. بخشی از ادبـیات مـسیحی نـاظر به این مسئله، می کوشد تا بـا تـحلیل علمی فرایند شبیه سازی درمانی نشان دهد که این کار ماهیتاً همان شـبیه سـازی انسانی است و تنها تفاوت آن در ایـن اسـت که پس از اسـتفاده از سـلول بـنیادی، جنین حاصل شده از بین برده مـی شـود. کافی است که نگاهی به فرایند تکنیک شبیه سازی درمانی و شبیه سـازی انـسانی داشته باشیم. این دو از نظر تکنیکی هـیچ تفاوتی با هم نـدارند، تـنها تفاوت در فرجام رویانی است کـه شـکل گرفته است. در یک مورد، آن رویان در رحم کشت می شود تا به انسانی کـامل تـبدیل شود و در دیگری پس از بهره برداری لازم، آن رویـان از بـین بـرده می شود. بـدین تـرتیب، هر حکمی درباره شـبیه سـازی انسانی صادر کنیم، منطقاً باید آن را
شامل شبیه سازی درمانی نیز بدانیم. به همین دلیـل، آکـادمی پاپی زندگی، وجود تفاوت اخلاقی قابل مـلاحظه ای را در مـیان شبیه سـازی درمـانی و شـبیه سازی مولد انکار مـی کند. افزون بر این، شبیه سازی درمانی گناهی مضاعف به شمار می رود.[۳۱]
دو. از نظر آیین کـاتولیک، تـعبیر «شبیه سازی درمانی» پوششی است مـاهرانه و بـرای بـازاریابی کـه از سـوی مدافعان شبیه سـازی انـسانی ایجاد شده است. از این منظر، «نامگذاری شبیه سازی انسانی، به «شبیه سازی درمانی» با هدف تـجربه هـای ویـرانگر»،[۳۳] که در برخی از متون کاتولیکی دیده می شـود، بـه خـوبی ایـن مـوضع را نـشان می دهد.
سه. بسیاری از افراد و حتی کسانی که در سیاست عمومی جامعه نقش دارند و غالب سیاست سازان[۳۵]
چهار. با هدف این ایضاح، آیین کاتولیک مجدانه در پی طرح این مـقوله و تأکید بر یکسانی حکم شبیه سازی انسانی و درمانی بوده و در مجامع مختلف بر این مسئله انگشت نهاده است. برای مثال، سازمان یونسکو در ۱۱ نوامبر ۱۹۹۷، «بیانیه جهانی ژنوم انسانی و حقوق بشر»، را منتشر کـرد. یـازدهمین ماده این بیانیه، انجام شبیه سازی انسانی را مغایر کرامت انسانی دانسته، خواستار منع آن شده بود. واتیکان در این باره بیانیه ای منتشر کرد با عنوان «ملاحظاتی درباره بیانیه جهانی درباره ژنـوم انـسانی و حقوق بشر» و در آن ملاحظات خود را در این زمینه منعکس کرد. یکی از این ملاحظات ناظر به مسئله منع شبیه سازی انسانی است و در آن چنین آمده است: «مـاده ۱۱، اعـلام می کند که شبیه سـازی بـا هدف ایجاد موجودات انسانی، عملی است ضد کرامت انسانی و نباید مجاز شمرده شود. با کمال تأسف، این صورت بندی شبیه سازی انسانی را با اهـداف دیـگری برای مثال، تحقیق یـا درمـان، که به همان حد نامقبول است، خارج نمی کند.»[۳۷]
همچنین پاپ ژان پل دوم، در فوریه سال ۲۰۰۲ خواستار به رسمیت شناختن وضعیت قانونی رویان انسانی و احترام به حقوق هر کسی شد که نمی تواند از خـود دفـاع کند. وی با تأکید ابراز کرد: «علم اینک به وضوح نشان داده است که رویان یک شخص انسانی است که از آغاز باروری دارای هویت خویش است. در نتیجه، این توقع منطقی است که ایـن هـویت، بالاتر از هـمه حق زیستن، از نظر قانونی به رسمیت شناخته شود.»[۳۸]همچنین در بیانیه شورای پاپی خانواده، بر حق حیات جنین ایـن گونه تأکید شده است:
«از لحظه باروری، حقوق اساسی بشر و از همه مـهم تـر حـق حیات، نسبت به کودکی که زاده نشده، باید به رسمیت شناخته شود و این حق به هیچ روی نباید نـقض شـود.»[۳۹]
پنج. هدف اساسی شبیه سازی درمانی، به دست آوردن سلول بنیادی[۴۰] برای درمان بـرخی از بـیماری هـا یا کشت و پیوند عضو است. برای مثال، بیماری را در نظر بگیریم که نیازمند تزریق مغز اسـتخوان است تا از بیماری خونی رهایی یابد. اما تن او تنها پذیرای نوع خاصی از مـغز استخوان است که دیـ.ان.ای. مـشابه خود را داشته باشد. از این نظر بهترین اهدا کننده برادر دوقلوی اوست. حال در این فرض اگر دسترسی به کسی نداشته باشیم، مناسب ترین روش آن است که هسته سلول فرد بیمار را گـرفته و از طریق «تکنیک انتقال هسته سلول جسمی» به درون تخمک خالی از هسته، آن را فعال کنیم. پس از آن که رویان شکل گرفت، از سلول بنیادی آن استفاده خواهیم کرد و سپس آن رویان را از بین می بریم. به کمک سلول بـنیادی بـه دست آمده، می توانیم عضو مورد نظر را ایجاد کنیم یا آن سلول را در درون مغز استخوان تزریق کرده و به تکثیر آن بپردازیم. در این حالت، بدن بیمار این مواد را پس نخواهد زد، زیرا ترکیب ژنتیکی یـکسانی بـا بدن دارد. این اساسی ترین خاصیت شبیه سازی درمانی است و به همین دلیل نیز شبیه سازی درمانی برای سلامتی انسان ضرورت دارد. اما آیین کاتولیک به مناقشه جدی با این خـاصیت و ایـن ضرورت می پردازد. اما سلول بنیادی چیست؟
سلول بنیادی[۴۳] بدین ترتیب، اساسی ترین دلیل برای توجیه و دفاع از شبیه سازی درمانی، وجود سلول های بنیادی در رویان یا جنین است.
در برابر این نـگرش، آیـین کـاتولیک می کوشد تا نشان دهـد کـه ایـن دلیل، توجیهی استوار برای دفاع از شبیه سازی درمانی به شمار نمی رود; زیرا نخست آن که این شیوه بسیار گران است و دیگر آنـ کـه از راه هـای دیگری نیز می توان سلول های بنیادی مـورد نـظر را به دست آورد. مقاله «افسانه شبیه سازی درمانی» به استناد گفته های متخصصان عرصه ژنتیک نتیجه می گیرد که ایـن تـکنیک، گـذشته از مسائل اخلاقی، به دلیل گرانی فوق العاده و ارقام نجومی اش، نـمی تواند به بازار راه یافته و در کلینیک ها از آن استفاده شود.[۵۰] سخن کوتاه آن که از نظر آیین کاتولیک توجیه علمی جـدی بـرای شـبیه سازی درمانی وجود ندارد.
شش. صرف نظر از مسائل فوق، گوهری تـرین مـحور استدلال بر ضد شبیه سازی درمانی از نظر آیین کاتولیک، آن است که این کار ماهیتاً غیر اخـلاقی اسـت و قـتل نفس به شمار می رود. در این جا دلایل اخلاقی و دینی کلیسای کاتولیک بـر ضـد شـبیه سازی درمانی، درست همان دلایلی است که بر ضد سقط جنین اقامه شده اسـت. از ایـن رو، لازم اسـت که این مسئله با رهیافت کلی آیین کاتولیک در قبال سقط جنین فهم شود. از نـظر آیـین کاتولیک، سقط جنین نامشروع و غیر اخلاقی است و نمی توان به دلایل مختلف بـه ایـن کـار دست زد. موضع کلیسای کاتولیک در قبال سقط جنین روشن، و در بیانیه های مختلف منعکس شده اسـت.
از دیـدگاه آیین کاتولیک، سقط جنین چیزی نیست جز کشتن انسانی بی گناه. کشتن بـی گـناهان نـیز عملی است کاملا غیر اخلاقی و ناپذیرفتنی. از این منظر، جنین هیچ تفاوتی با انسان کامل نـدارد. هـر حقی را که برای مادر قائل شویم، همسنگ آن را باید برای جنین ـ حتی جـنین یـک روزه ـ قـائل شویم. در نتیجه، هر حکمی که در باب کشتن یک انسان کامل و بی گناه دادیم، باید هـمان را بـه جـنین تسری دهیم. پاپ پیوس دوازدهم خطاب به جمع انجمن کاتولیکی ماماهای ایتالیایی، ایـن دیـدگاه را به خوبی چنین تقریر می کند: «نوزاد در آغوش مادر، حق زیستن خود را مستقیماً از خداوند دریافت مـی کـند… کودک، در حالی که هنوز زاده نشده، یک انسان است به همان مـیزان و بـه همان دلیلی که مادر انسان است.»[۵۳]
پاپ ژان پل دوم نـیز در رسـاله «انـجیل حیات»، گسترش سقط جنین و دفاع از آن را یکی از جـلوه هـای «فرهنگ مرگ» دانسته، آن را جدی ترین جنایت بر ضد حیات نامید. وی در این رساله نـوشت کـه برخی کسان با این تـوجیه کـه جنین تـا زمـان مـعینی، انسان به شمار نمی رود، این کـار را مـشروع می پندارند; حال آن که «از لحظه ای که تخمک بارور می شود، حیاتی آغـاز مـی شود که نه از آن پدر است و نـه مادر; بلکه حیات انـسان تـازه ای است با رشد خاص خـود.»[۵۹]
ایـن موضع رسمی در قبال سقط جنین، پایه و بنیادی است برای داوری درباره مسئله شبیه سـازی درمـانی. پاپ ژان پل دوم در رساله انجیل حیات پس از بـحث از غـیراخلاقی بـودن سقط جنین، ایـن گـونه مسئله را با شبیه سـازی درمـانی گره می زند: «همچنین این ارزیابی درباره اخلاقی بودن سقط جنین می تواند دربـاب گـونه های جدید دستکاری رویان انسانی اِعـمال مـی شود کـه هـرچند بـا انگیزه های فی نـفسه مشروعی انجام می شود، به شکلی اجتناب ناپذیر مستلزم کشتن آن رویان ها است»[۶۳]
با ایـن حـال، آیین کاتولیک مستقلا نیز به ایـن مـسئله پرداخـته و دلائلی بـر ضـد این کار
اقـامه کـرده است. از نظر کلیسای کاتولیک، شبیه سازی درمانی به دلایل اخلاقی نادرست است و چالش هایی برمی انـگیزد. ایـن چـالش را این گونه می توان صورت بندی کـرد:
«آیـا تـولید یـا اسـتفاده از رویـان های انسانیِ زنده برای سلول بنیادی رویان اخلاقاً مجاز است؟»[۶۴] پاسخ آیین کاتولیک به این پرسش به دلایل زیر منفی است:
۱٫ بر اساس تحلیل زیستی کاملی می تـوان نشان داد که رویان انسانی از همان لحظه یکی شدن دو گامت مذکر و مؤنث، موجودی انسانی است با هویت دقیقاً قابل تعریف که از همان آغاز به گونه ای هماهنگ، مداوم و تدریجی رشد می کـند. ۲٫ در نـتیجه، این شخصیت انسانی حق حیات خاص خود را دارد. ۳٫ از این رو، برداشتن و نابود کردن توده سلولی داخلی بلاستوسیست که به رویان آسیبی درمان ناپذیر می زند و مانع رشد آن می شود، عملی اسـت شـدیداً غیر اخلاقی و غیر مجاز. ۴٫ هیچ هدفی، هرچند خوب، مانند برگرفتن سلول بنیادی رویان برای درمان بیماری دیگران، نمی تواند وسیله نامشروع را توجیه کـند و چـنین دخالتی را موجه سازد. غایت خـیر، عـملی را که فی نفسه خطا است، صحیح نمی سازد.[۶۵]
دایان ایروینگ نیز در مقاله خود می کوشد تا افسانه هایی را که درباره مرحله آغاز حیات انـسانی وجـود دارد و طبق آنها رویان فـاقد شـخصیت انسانی تلقی می گردد، نقل و نقد کند. وی با استناد به یافته های علمی در این عرصه می گوید: «همان گونه که همه رویان شناسان می دانند، زایگوتِ تکْ سلولی انسانی، یـا رویـان بیشتر رشدیافته یا نطفه، موجودی انسانی است»[۶۸]
سخن کوتاه، از نظر آیین کاتولیک جنین در تمام مراحل زیستی خود، از لحظه باروری
به بعد دارای هویت و شخصیت انسانی است و ما چیزی به نام پیـشْ رویـان[۷۷]
با هـمین نگرش و تأکید بر ماهیت و شخصیت انسانی رویان است که در بسیاری از اسناد کلیسای کاتولیک، نام های گوناگون جـنین که ناظر به مراحل رشد آن است، آگاهانه و عامدانه به جای یـکدیگر بـه کـار می رود و از نظر اخلاقی فرقی میان زایگوت، پیشْ رویان، رویان، نطفه، مورولا، بلاستوسیست و جنین گذاشته نمی شود. بـرای مـثال،
در پانوشتِ «تعلیم درباره احترام به حیات انسانی در بنیادش و درباره کرامت تولید مثل: پاسـخ هـایی بـه پرسش های مشخص روز»، تصریح شده است که در این متن، واژه های zygote, pre-embryo, embryo, و fetus آزادانه و به جای یکدیگر بـه کار می رود و خصوصیات اخلاقی یکسانی به همه آنها نسبت داده می شود و «علت ایـن استفاده، در متن روشن شـده اسـت.»[۷۸]
بدین ترتیب، از نظر آیین کاتولیک شبیه سازی درمانی، غیر اخلاقی است و هیچ توجیهی برای آن وجود ندارد; زیرا نهایتاً این کار مستلزم ایجاد و سپس نابودی جنین است و از این نظر گناهی مـضاعف[۸۴]
بنابراین، از نظر آیین کاتولیک، حیات انسانی از لحظه باروری آغاز می شود و تقسیم های رایج علمی درباره مراحل مختلف رشد جنین به معنای ارزشگذاری متفاوت درباره حق حیات او نیست و رویان دو سلولی هـمانند جـنین نه ماهه محترم و به همان اندازه انسان است. در نتیجه، موجود انسانی از همان لحظه ای که ایجاد شده باید محترم دانسته شود و همه حقوق انسانی اش از جمله حق حیاتش رعایت گردد. بخشی از تـعلیم بـلند و مفصلی که به مسائل روز اختصاص یافته، ناظر به تعیین و تعریف این حقوق اساسی است. گفتنی است نام دیگر این تعلیم، هدیه حیات[۸۵] است. از آن جا که شبیه سازیِ درمانی در نـهایت نـابودی جنین انسانی را در پی دارد، خلاف تعلیم فوق و مغایر آموزه های کلیسای کاتولیک است و به هیچ روی مجاز نیست. این موضع با تعلیمات کلیسا که در بیانیه های مختلف منعکس شده، منطبق و هـماهنگ اسـت.
۵٫ حـکم شبیه سازی انسانی
شبیه سـازی انـسانی بـی تردید عملی است غیر اخلاقی و ناقض کرامت انسانی و هیچ هدفی، هرچند ارجمند و شرافتمندانه، نمی تواند آن را توجیه کند. این موضع و دیـدگاه را بـارها رهـبران کلیسای کاتولیک بیان کرده و در بیانیه ها و اسناد مـختلف بـازتاب یافته است. مخالفت آیین کاتولیک با شبیه سازی انسانی ریشه در برداشت این آیین از کتاب مقدس و تفسیر داستان های عـهد عـتیق دارد. در حـقیقت، عمده مخالفت با شبیه سازی انسانی در کلیسای کاتولیک بر سـه داستان محوری سِفْر پیدایش در عهد عتیق استوار است. این سه داستان با تفسیری که از آن ارائه می شود، زمـینه و بـستری را فـراهم می کند تا کاتولیک ها بتوانند مخالفت خود را به شبیه سـازی انـسانی مدّلل کنند. گاه به تصریح به این داستان ها اشاره می شود و گاه تنها پیرنگی از آنـها در بـحث از شـبیه سازی انسانی دیده و تلمیحی به آنها یا یکی از آنها می شود. از ایـن رو، بـرای فـهم درست دلایل مخالفت آیین کاتولیک با
شبیه سازی انسانی لازم است که نخست مروری بـر ایـن داسـتان ها داشته باشیم. سِفْر پیدایش، با گزارش آفرینش آسمان ها و زمین به دست خـداوند شـروع می شود که شش روز به طول انجامید. در روز هفتم خداوندِ خدا کارش را به پایـان رسـاند و آرام گـرفت. این آفرینش از آسمان ها شروع، و به خلقت آدم ختم شد. پس از آن خداوند برای آدم جفتی آفرید و آن دو را در بـهشت عـدن جای داد. اما نافرمانی از دستور خداوند به هبوط آنان انجامید. در زمین به زاد و ولد پرداختند و قـابیل، بـرادر خـود هابیل را کشت و بعدها فرزندان آدم در بابل برجی ساختند که به خواست خداوند ویران شد و به پریـشانی زبـان آنان انجامید. اینک اصل این سه داستان از کتاب مقدس:
یک. خلقت آدم
و خـدا گـفت: «آدم را بـه صورت ما و موافق ما بسازیم تا بر ماهیان دریا و پرندگان آسمان وبهایم و بر تمامی زمـین و هـمه حـشراتی که می خزند، حکومت نماید». پس خدا آدم را به صورت خود آفـرید. او را بـه صورت خدا آفرید. ایشان را نر و ماده آفرید و خدا ایشان را برکت داد و خدا بدیشان گفت: «بارور شوید و کـثیر شـوید و زمین را پر سازید و در آن تسلط نمایید و بر ماهیان دریا و پرندگان آسمان و همه حیواناتی کـه بـر زمین می خزند، حکومت کنید» (پیدایش ۱:۲۶ـ۲۹).
دو. قـتل هـابیل
و آدم زن خـود حوا را بشناخت و او حامله شده قائن را زایید و گـفت: «مـردی از یهوه حاصل نمودم». بار دیگر برادر او هابیل را زایید و هابیل گله بان بود و قـائن کـارکن زمین بود، و بعد از مرور ایـام واقـع شد کـه قـائن هـدیه ای از محصول زمین برای خدا آورد، و هابیل نـیز از نـخست زادگان گله خویش و پیه آنها هدیه ای آورد و خداوند هدیه او را منظور داشت. اما قـائن و هـدیه او را منظور نداشت. پس خشم قائن به شـدت افروخته شده، سر خـود را بـه زیر افکند. آنگاه خداوند بـه قـائن گفت: «چرا خشمناک شدی و چرا سر خود را به زیر افکندی؟ اگر نیکویی می کـردی، آیـا مقبول نمی شدی؟ و اگر نیکویی نـکردی، گـناه بـر درْ در کمین است و اشـتیاق تـو دارد; اما تو بر وی مـسلط شـوی». و قائن با برادر خود هابیل سخن گفت و واقع شد چون در صحرا بودند، قائن بـر بـرادر خود هابیل برخاسته
او را کشت. پس خداوند بـه قـائن گفت: «بـرادرت هـابیل کجاست؟» گـفت: «نمی دانم، مگر پاسـبان برادرم هستم؟» گفت: «چه کرده ای؟ خون برادرت از زمین نزد من فریاد بر می آورد! و اکنون تو مـلعون هـستی از زمینی که دهان خود را باز کـرد تـا خـون بـرادر تـو را از دستت فرو بـرد. هـر گاه کار زمین کنی همانا قوّت خود را دیگر به تو ندهد و پریشان و آواره در جهان خواهی بود». قـائن بـه خـداوند گفت: «عقوبتم از تحملم زیاده است». اینک مـرا امـروز بـر روی زمـین مـطرود سـاختی و از روی تو پنهان خواهم بود و پریشان و آواره در جهان خواهم بود و واقع می شود هر که مرا یابد، مرا خواهد کشت. خداوند به وی گفت: «پس هر که قائن را بکشد هـفت چندان انتقام گرفته شود» (پیدایش: ۱ـ۱۶).
سه. ویرانی برج بابل
و تمام جهان را یک زبان و یک لغت بود. و واقع شد که چون از مشرق کوچ می کردند همواری ای در زمین شِنعار یافتند و در آنجا سـکنی گـرفتند. و به یکدیگر گفتند: «بیایید خشت ها بسازیم و آنها را خوب بپزیم» و ایشان را آجر به جای سنگ بود، و قیر به جای گچ. و گفتند: «بیایید شهری برای خود بنا نهیم، و برجی را کـه سـرش به آسمان برسد، تا نامی برای خویشتن پیدا کنیم، مبادا بر روی تمام زمین پراکنده شویم». و خداوند نزول نمود تا شهر و برجی را که بـنی آدم بـنا می کردند ملاحظه نماید. و خـداوند گـفت: «همانا قوم یکی است و جمع ایشان را یک زبان و این کار شروع کرده اند و الآن هیچ کاری که قصد آن بکنند از ایشان ممتنع نخواهد شد. اکـنون نـازل شویم و زبان ایشان را در آنـجا مـشّوش سازیم تا سخن یکدیگر نفهمند». پس خداوند ایشان را از آنجا بر روی تمام زمین پراکنده ساخت و از بنای شهر بازماندند. از آن سبب آنجا را بابل نامیدند زیرا که در آنجا خداوند لغت تمامی اهل جهان را مشّوش سـاخت و خـداوند ایشان را از آنجا بر روی تمام زمین پراکنده نمود (پیدایش ۱۱:۱ـ۹).
چهار. تعبیر اخلاقی این داستان ها
از این سه داستان دینی، سه اصل اخلاقی اساسی به دست می آید: یک، انسان مـوجودی اسـت خداگونه وهـمانند او که بر صورت او آفریده شده است، پس موجودی است یکتا و دارای کرامت خاص خدایی و متفاوت از همه موجودات و مـخلوقات دیگر;
دو، حیات انسانی، والاترین شیءِ ارجمند هستی و حفظ آن عالی ترین عـمل اخـلاقی اسـت و در مقابلْ قتل نفس از کهن ترین و سنگین ترین اعمال غیر اخلاقی به شمار می رود; سه، غرور و تلاش بـرای گـذشتن از حدود انسانی خود و خدایی کردن و ندیدن محدودیت های نوع بشر، رفتاری است غـیر اخـلاقی و عـامل تباهی انسان. این کار در کتاب مقدس به عنوان گزارشی از یک ماجرا نقل شده، اما نـمادی است برای هر حرکتی که انسان را از حقیقت وجودی اش دور سازد; کاری که فرجام خـوشی برای انسان نخواهد داشـت. در مـکتوبات ناظر به شبیه سازی به این داستان ها اشاره و گاه ارجاع داده می شود و مستندی برای داوری درباره این تکنیک به شمار می رود. برای مثال در مقاله «شبیه سازی انسانی بر ضد کرامت انـسانی» به هر سه داستان اشاره شده است. در بخشی از این مقاله، با تأکید بر این که ما انسان ها بر صورت و همانند خدا آفریده شده ایم، نتیجه گرفته می شود که در حـقیقت مـا «محصول دستان اوییم». نویسنده در ادامه این مقاله، از نایجل کامرون، متخصص اخلاق، از سر موافقت نقل قول می کند که ما در حال حرکت از «مسائل قابیل و هابیل» به «مسائل برج بابل» هستیم; از نـابودی زنـدگی انسان ها، به نابودی محدودیت های خودمان.»[۹۰]
با این همه از میان این سه داستان، داستان نخست از اهمیت خاصی برخوردار است و تقریباً مدار همه بحث های مربوط به شبیه سـازی انـسانی است و نقطه ثقل استدلال ها بر ضد شبیه سازی انسانی به شمار می رود.
گفتنی است که مخالفت با شبیه سازی انسانی، ناظر به نتیجه ای است که در خود دارد، نه نـوع تـکنیکی کـه از آن استفاده می شود. از این رو، هـرچند در مـتون مـربوطه به روشنی مقصود از شبیه سازی انسانی یا «فنّ انتقال هسته سلول جسمی» تعریف می گردد، لیکن هر تکنیکی که چنین پیـامدی داشـته بـاشد، در حکم آن است و از این جهت میان این تکنیک و دیـگر تـکنیک ها مشابه تفاوتی نیست. پاپ ژان پل دوم در پیام خود به سازمان ملل بر این یگانگی چنین اشاره می کند: «نتیجه اولیه و اجـتناب نـاپذیر شـبیه سازی رویانی[۹۴]
با این نگاه یکسان به انواع شبیه سـازی که به تولید انسان منجر شود، کلیسای کاتولیک به استناد کتاب مقدس و اصول اخلاقی منعبث از آن قاطعانه بـه مـخالفت بـا شبیه سازی انسانی بر می خیزد و آن را بی هیچ قید و شرطی نـادرست و غـیر اخلاقی می شمارد. پاپ ژان پل دوم، در پیامی به اجتماع رهبران کلیسا در ریمینی، ایتالیا، بر مدافعان شبیه سازی خرده گـرفت و گـفت کـه آنان این باور متکبرانه را در سر دارند که: «پروژه آنان از پروژه خالق»[۱۰۰]
همچنین پاپ ژان پل دوم با هـمسنگ شـمردن سـقط جنین، اوتانازی[۱۰۲]این موضع به مناسبت های مختلف بیان و تأکید شده و دیگر رهبران آیـین کـاتولیک بـر آن پای فشرده اند. مخالفت با شبیه سازی انسانی تمامی انواع آن را با هر انگیزه ای در بر مـی گـیرد و حتی زوجین نابارور نیز مجاز به استفاده از آن برای درمان مشکل خود نیستند.
۶٫ دلایـل مـخالفت بـا شبیه سازی انسانی
با تحلیل متون مختلف کاتولیکی و سخنانی که در مخالفت با شبیه سـازی انـسانی نوشته و بیان شده، می توان مهم ترین علت مخالفت با این کار را دلایـل زیـر دانـست:
یک. احتمال شکست و ناکامی از نظر علمی;
دو. ضرورت تولید مثل جنسی برای ایجاد فرد جدید;
سـه. تـحمیل هویت خود بر شخص شبیه سازی شده;
چهار. غصب جایگاه خداوند و خـدایی کـردن;
پنـج. نقض کرامت انسانی;
شش. نقض حق کودک برای داشتن والدین;
هفت. تنزل انسان به شـیئ;
هـشت. مـغایرت با حق «نادانی» و جهل به آینده;
نه. امکان سوء استفاده های مـختلف و
ده. فـروپاشی نهاد خانواده.
یک. احتمال شکست و ناکامی از نظر علمی
کاربست این تکنیک نیازموده که هنوز در آغاز راه خـود قـرار دارد، ممکن است مخاطراتی برای شخص شبیه سازی شده در پی داشته باشد. توجه بـه یـافته های علمی درباره روند و فرایند شبیه سـازی دالی و پیـچیدگی ایـن مسئله و حساسیت جایگاه و کرامت انسانی، از چنان اهـمیتی بـر خوردار است که ما را از به کارگیری این تکنیک باز می دارد.از این جهت اقـدام بـه شبیه سازی انسانی به دلایـل عـلمی به احـتمال قـوی نـاموفق و در نتیجه از نظر اخلاقی نادرست است. ایـن دلیـل هنگامی استوارتر و حساس تر می شود که در نظر داشته باشیم که بـرای تـحقق یک جنین شبیه سازی شده، چـه بسا ده ها رویان و جـنین از بـین خواهند رفت.[۱۰۴]
با این حـال، ایـن دلیل از دلایل اصلی مخالفت آیین کاتولیک با شبیه سازی انسانی به شمار نـمی رود و تـنها دلیلی جنبی است. از این رو، اگـر هـم بـه فرض این تـکنولوژی چـنان پیشرفت کند که مـخاطرات احـتمالی آن از میان برود و حتی مستلزم کشتن جنین های اضافی و آزمایشی نباشد، باز اصل این کـار خـطا و غیر اخلاقی است. سرْ اسقف رِنـاتو مـارتینو، ناظر دائمـی واتـیکان در سـازمان ملل، در ۱۹ نوامبر سال ۲۰۰۰ در کـمیته سازمان ملل که با هدف بررسی جوانب مسئله منع جهانی شبیه سازی انسانی و صدور قـراری در ایـن زمینه برگزار شده بود، سخنانی خـطاب بـه رئیـس ایـن کـمیته بیان داشت کـه گـویای این دیدگاه است. وی در قسمتی از سخنان خود گفت که مخالفت واتیکان با شبیه سازی انسانی تـنها بـرخاسته از ریـسک های احتمالی و مرگ رویان ها و ناکامی از مـوفقیت ایـن کـار نـیست، «بـلکه نـخست و مهم تر از همه، بر دلایل انسان شناختی و اخلاقی مبتنی است.»[۱۰۵]
دو. ضرورت تولید مثل جنسی برای ایجاد فرد جدید
نه تنها شخص باید واجد والدین باشد و در کادر زوجـیت زاده شود، بلکه این ولادت باید
از طریق آمیزش جنسی حاصل شده باشد. از این منظر، تنها در میان زوجین و بر اساس عشق متقابل آنان است که بستری حاصل می شود و زمینه ای آماده مـی گـردد تا خداوند فرزندی به آنان اعطا کند. زوجین تنها باید اعمالی انجام دهند و منتظر باشند تا والد شوند. نقش والدین در این میان، تنها نقشی اِعدادی است و آنان نباید هیچ گـونه تـلاش آگاهانه و عامدانه ای در این راه انجام دهند. این مسئله از نظر کلیسای کاتولیک دارای دو شرط مکمل یکدیگر است. یکی آن که فرزند تنها در دایره زوجیت و بدون دخـالت شـخص ثالث زاده شود و دیگر آن که والدیـن عـمل خاصی که به آنان نقش آفرینشگری دهد، نباید ایفا کنند. شبیه سازی انسانی، ناقض این شرایط است و اگر میان زوجین هم صورت گیرد، بـاز خـطا است. مخالفت با شـبیه سـازی انسانی از این منظر، منطقاً مختص به شبیه سازی انسانی نخواهد بود و موارد دیگری را نیز در بر خواهد گرفت، از جمله انواع تکنولوژی های باروری مصنوعی یا آرت ART “(assisted reproductive techniques)” به همین دلیل نیز آیین کـاتولیک مـخالفت خود را با انواع این قبیل تکنیک ها اعلام داشته و آنها را مغایر آموزه های کلیسای کاتولیک می داند. برای مثال، لقاح برون رحمی از نظر آیین کاتولیک کاری است غیراخلاقی و ناقض عـشق خـانوادگی. فرزند بـاید زاده عشق و محبت طرفین و نشانه زنده ای از «آری» خالق به تاریخ انسان باشد، حال آن که با استفاده از تکنیک های بـاروری مصنوعی، این نشانه زائل می شود: «پدید آمدن موجود انسانی تازه ای فـی نـفسه هـمواره هدیه و عطیّه است، «اینک، پسران از جانب خداوند می باشند و ثمره رحم اجرتی از اوست.»[۱۰۹]
در تولید مثل جنسی، والدیـن تـنها پذیرنده حیات اند، اما تکنیک های باروری مصنوعی از جمله لقاح برون رحمی بـه والدیـن و دیـگر انسان ها قدرتی فراتر می بخشد و در نتیجه، «زندگی و مرگ، محکومِ تصمیم انسان می شود.»[۱۱۲] بـخشی از «تعلیم در باب احترام به زندگی انسانی در بنیادش و در باب کرامت تولید مثل، پاسخ هـایی به پرسش های مـعین روز»، بـه تشریح دلایل مخالفت با تکنیک های باروری و پاسخ به پرسش های مختلف در این باره اختصاص یافته است. در این سند آمده است که رواج لقاح برون رحمیِ انسانی راه را بر دیگر انـواع لقاح برون رحمی و سوءاستفاده از رویان ها مانند تلاش برای لقاح میان گامت های انسان با حیوان یا ایجاد رحم های مصنوعی می گشاید.
حاصل آن که مخالفت با شبیه سازی انسانی در حـقیقت بـخشی از مخالفت گسترده تری است که با لقاح برون رحمی و دیگر شیوه های لقاح مصنوعی است. در شبیه سازی انسانی، اصول و شرایط و حرمت خانواده و هدیه بودن فرزند نقض می شود و عمل مـقدس تـولید مثل به کاری مکانیکی تبدیل می شود، در حالی که این حق مسلم نوزاد است که از طریق لقاح طبیعی ایجاد شده، در رحم مادر پرورده، از طریق ازدواج تولید و در دایره زوجیت زاده و بزرگ شود.[۱۱۶]
بـه اسـتناد دلیل فوق، شبیه سازی انسانی مطرود و محکوم است، زیرا طبق پیام واتیکان «شبیه سازی تمایل جنسی انسانی را به شئ بدل می سازد…»[۱۱۷]
سه. تحمیل هویت خود بر شخص شـبیه سـازی شـده
کسی که می خواهد مـوجودی را شـبیه سـازی کند، از خزانه ژنیتکی خود یا دیگری برای این کار استفاده می کند و با این کار هویت مورد نظر خود را بر جـنین و شـخص آیـنده تحمیل می کندو این مغایر حق مسلم هـر کـسی است که هویت خاص خود را داشته باشد.
این استدلال گاه به این صورت مطرح می شود که شبیه سـازی انـسانی غـیر اخلاقی است، زیرا اگر والدین بخواهند از سلول فرزند مرده خـود، جنینی شبیه سازی کنند «با کودک جدید به مثابه موجود متمایزی که دارای هویت خاص خویش است، رفتار نـخواهد شـد، بـلکه به مثابه ضمیمه شخص دیگری رفتار خواهد شد.»[۱۱۸] در نتیجه، فرد شـبیه سـازی شده،فاقد هویتو فردیت خاص خود خواهدبودو این کاری غیراخلاقی است.
چهار. غصب جایگاه خداوند و خـدایی کـردن
اقـدام به شبیه سازی و کارهایی از این دست، مستلزم حکم کردن درباره زندگی و مـرگ و نـهایتاً سـرنوشت دیگران است، حال آن که این داوری تنها از آن خداوند است و اوست که اختیار مرگ و زندگی را بـه دسـت دارد. «تـعلیم در باب احترام به زندگی انسانی در بنیادش و در باب کرامت تولید مثل، پاسخ هایی به پرسـش هـای معین روز»، لقاح برون رحمی را محکوم می کند و این محکومیت به دلیل آن است کـه در فـرایند انـجام این کار، برخی از رویان ها نابود می شوند. این سند سپس چنین ادامه مـی دهـد: «همان گونه که کلیسا سقط جنین القائی[۱۲۲]
از این منظر، مجموعه کارهایی از جمله شـبیه سـازی انـسانی، کوششی است برای نادیده گرفتن یا فراموش کردن جایگاه بشری انسان و تجلی مدرن غرور کـسانی اسـت که برج بابل را برآوردند. این کار چه آگاهانه باشد و چه ناآگاهانه، گـونه ای خـدایی کـردن[۱۲۷] نیز در میان دلایل متعددی که کاتولیک ها بر ضد شبیه سازی انسانی اقامه می کـنند، بـه دلیـل خدایی کردن این گونه اشاره می کند: «فرایند شبیه سازی موجودات انـسانی، ایـن تصور را تقویت می کند که برخی از افراد می توانند بر هستی دیگران، تا حدی که هـویت زیـستی آنان را برنامه ریزی کنند، اقتدار داشته باشند.
اثر این امکان، جوانب جـدیدی از بـرتری نژادی[۱۳۳] حال آن که شبیه سازی انسانی ایـن مـشارکت را مـختل می کند.
پنج. نقض کرامت انسانی
بـه اعـتقاد کلیسای کاتولیک، شبیه سازی نقض صریح کرامت انسانی است. این اشکال بر اسـاس نـگرش انسان شناختی کلیسای کاتولیک دربـاره جـایگاه انسان در نـظام هـستی قـرار دارد. همانطور که در داستان آفرینش دیدیم، انـسان هـمانند و بر صورت خداوند است و با دیگر موجودات هستی تفاوت دارد. نظام طبیعت زیـر سـلطه او قرار دارد، زیرا او همانند خداوند است. در مـتون مختلف مسیحی بر ایـن جـایگاه ویژه تأکید می شود. بـرای مـثال، پاپ ژان پل دوم در رساله انجیل حیات، با استناد به آیاتی از باب های آغازین سفر پیـدایش، نـتیجه می گیرد که انسان بـر طـبیعت سـروری و تسلط دارد و این تـسلط بـه دلیل آن است که ویـ مـشابه و بر صورت خداوند آفریده شده و حیات انسانی، حیاتی است
خاص و مشترک میان خداوند و او.[۱۳۵]
لیـکن شـبیه سازی انسانی عملا اهانتی است بـه ایـن جایگاه و کـرامت انـسانیِ انـسان. پیام واتیکان به سـازمان ملل متضمن این نکته است که، «شبیه سازی انسانی، بی توجه به اهدافش، بر ضـد کـرامت موجودات انسانی و حق حیات آنان اسـت.»[۱۳۹]
در ایـن کـه چـگونه شـبیه سازی انسانی مـی تـواند ناقض کرامت انسانی باشد، تفسیرهای متعددی ارائه شده است. گاه گفته می شود که این کار چـون بـه ایـجاد یک «کپی» از «دیگری» می انجامد، ناقض کـرامت انـسانی اسـت. گـاه دلیـل نـقض کرامت آن است که تولید مثل، غیر جنسی شده و عنصر جنسیّت از میان رخت بر بسته است وگاه این کار ناقض کرامت فرزندی یا بنّوت دانسته می شود. بـرای مثال یکی از انتقادات شبیه سازی انسانی از نظر بیانیه «تأملاتی درباره شبیه سازی» آن است که شبیه سازی انسانی ناقض کرامت انسانی است، زیرا به کمک آن می توان فردی را به دنیا آورد کـه «کـپی»، گرچه تنها به عنوان کپی زیستی، دیگری است. این اقدام راه را بر رنج بردن فراوان شخص
شبیه سازی شده می گشاید: «زیرا هویت روانی او بر اثر مشابهت واقعی یـا حـتی مجازی او با «دیگری» به مخاطره می افتد.»[۱۴۱]
بیانیه دیگری، شبیه سازی انسانی را ناقض کرامت فرزندی[۱۴۳] گاه نیز شبیه سازی انسانی ناقض کرامت خـانواده و روابـط زناشویی قلمداد می گردد.
شـش. نـقض حق کودک برای داشتن والدین
از جمله حقوق مسلم هر کودکی، آن است که در کانون خانواده زاده شود و دارای پدر و مادر باشد. هر کاری که این حقوق را نقض کـند، غـیر اخلاقی خواهد بود. شـبیه سـازی انسانی نیز به دلیل آن که این امکان را فراهم می کند تا فرزندی خارج از کادر خانواده و بدون نیاز به زناشویی و بی دخالت گامت یا سلول جنسی مردانه زاده شود و در نهایت فاقد والدیـن یـا یکی از آنها شود، محکوم و ناپذیرفتنی است. با همین مبنا است که لقاح برون رحمی نیز محکوم و غیر اخلاقی شمرده شده است، زیرا به ابهام روابط خویشاوندی انجامیده و مفهوم «پدری» و «مادری» را سـست کـرده است.[۱۴۴] عـنوان بیانیه شورای پاپی خانواده، یعنی «شبیه سازی: ناپدید شدن مستقیم پدری و انکار خانواده»، به خوبی این نگرش و حساسیت بـه مسئله را نشان می دهد.
هفت. تنزل انسان به شیئ
مشکل اسـاسی تـکنولوژی هـای باروری مصنوعی[۱۴۸]
بپذیرد و از هر شیوه ای که این نگرش را مخدوش می کند، بپرهیزد.
از نظر واتیکان، «شبیه سازی تـمایل جـنسی انسانی را به شیئ بدل می سازد و تن زنان را به متاع تبدیل می کـند. افـزون بـر آن، زنان از طریق بدل شدن به فراهم آورندگان تخمک و رحم، از کرامت ذاتی خود محروم می شـوند.»[۱۴۹]
از نظر گریگوری، این شیوه چنان غیر انسانی است که دانشمندان بر آن هستند کـه دستاورد آن را به عنوان مـوجودات دونـ انسان تلقی کنند. به همین دلیل است که «شبیه سازی هنجارهای اساسی اخلاق را نقض می کند و باید یکصدا محکوم گردد. شبیه سازی انسانی هیچ بیماری را درمان نمی نماید، اما تولید مـثل انسانی را به فرایند محصولات مصنوعی تبدیل می کند که به وسیله آن موجودات انسانی طبق ویژگی های معین به شکل انبوه تولید می شوند.»[۱۵۱]
حاصل این دلیل آن است که در فرایند شبیه سـازی انـسانی با انسان به مثابه شیئ، یک محصول و یک ابزار مادی، نه یک موجود دارای روح و بر صورت خداوند رفتار می شود.
هشت. مغایرت با حق «نادانی» و جهل از آینده
یکی از علل رشد و شـکوفایی انـسان این است که از آینده بی خبر است. این بی خبری به او کمک می کند تا فرض را بر آن بگذارد که هر کاری از او ساخته است و هیچ مانعی او را از رسیدن به مقصود بـاز نـمی دارد. هرچند گاه به نظر می رسد که با خبر بودن از آینده می تواند به تصمیم گیری درستی بینجامد، لیکن در مجموع آنچه محرک ما در عرصه های گوناگون بوده و هست، بـی خـبری از واقـع امر است. شبیه سازی انـسانی، ایـن حـق را در مورد شخص شبیه سازی شده نقض می کند و او می تواند با احتمال قریب به یقین حدس بزند که چه آینده ای در انـتظار او اسـت. کـافی است تا زندگی و عملکرد شخص دهنده هسته سـلول جـسمی را مطالعه کند، تا آینده خود را چون فیلمی مستند ببیند. برای مثال، کافی است شخص دهنده هسته سلول بر اثـر عـوامل ژنـتیکی در سن چهل سالگی دچار بیماری های صعب العلاج شده بـاشد، معنای این رخداد آن است که این بیماری ها در انتظار شخص شبیه سازی شده نیز به سر می بـرد و او از ایـن آیـنده محتوم گریزی ندارد. این جاست که علم به آینده، او را از اقدامات لازم بـاز مـی دارد و از وضع آتی خویش هراسان می سازد. پس یکی از حقوق او نقض شده است. این استدلالی است که هـانس یـوناس[۱۵۵] شـبیه سازی انسانی، با ساختن فردی که المثنای دیگری است، این حق را نـقض مـی کـند و در نتیجه شخص شبیه سازی شده، همواره از آینده خود با خبر است و این مغایر حـق نـدانستن او اسـت.
نُه. امکان سوءاستفاده های مختلف
تکنیک های باروری مصنوعی و به ویژه شبیه سازی انـسانی، ایـن فرصت را برای برخی کسان فراهم می آورد تا دست به انواع سوءاستفاده ها بـزنند و بـرای مـثال انسان هایی پدید آورند که از نظر ژنتیکی فروتر از انسان های معمولی باشند و بعدها بـخواهند بـا آنان مانند موجودات مادون انسان رفتار کنند. یا از تن و زهدان زنان برای مـقاصد گـوناگون اسـتفاده کنند و یا بر رویان های انسانی آزمایش های مختلف و غیر انسانی انجام دهند یا آن کـه از ایـن فناوری برای ایجاد «دنیای قشنگ نو» که در رمان آلدوس هاکسلی تصویر شده، بـهره بـگیرند و راه را بـه سوی تصفیه و بهسازی نژادی[۱۶۱]
قلمداد نمود.
دشواری اصلی در عرصه مهندسی ژنتیک آن است که نمی تـوان مـرز مـعینی میان بیماری های ژنتیکی که باید درمان شود و خصوصیات ژنتیکی که والدیـن یـا جامعه آنها را نمی پسندد نشان داد. مسئله آن است که نمی توان گفت کجا، به وسیله چه کـسی و چـگونه باید میان بیماری های ژنتیکی[۱۶۴] و ادعا کرد که از این مرحله به بـعد، درمـان بیماری ژنتیکی پایان می یابد و دستکاری ژنـتیکی بـا هـدف بهسازی نژادی صورت می گیرد. این ابـهام بـه خصوص در موارد مرزی و مبهم، جدی تر خود را نشان می دهد.
به همین سـبب، آیـین کاتولیک به شدت با درمـان هـای ژنتیکی کـه مـستلزم گـونه هایی از تغییر خزانه ژنی یا حـذف رویـان معیوب باشد، چه این اقدام مبتنی بر گزینش فردی باشد و چه بـرخاسته از سـیاست اجتماعی، به دلایل مختلف مخالفت کـرده و همچنین با تکنیک هـایی مـانند آی.وی.اف مخالفت ورزیده است. مهم تـرین دلیـل این مخالفت آن است که دانش ژنتیک مدرن عمدتاً بر باروری و ایجاد رویان در خـارج از رحـم و سپس گزینش و انتخاب رویان هـای خـاصی بـرای کشت در رحم اسـتوار اسـت و این کار در بنیاد بـه مـعنای بهسازی نژادی است. افزون بر آن این سنخ تکنیک ها، مفهوم کاتولیکی هدیه بودن فـرزند را مـنسوخ کرده، آن را به کالایی تولید شده تـقلیل مـی دهد.[۱۶۵]
دهـ. فـروپاشی نـهاد خانواده
شبیه سازی انـسانی آخرین گام در مسیر شخصیت زدایی[۱۶۸]
بدین جهت، این نهاد مقدس برای رعایت احکام خداوند لازم اسـت و هـر کاری که عشق خانوادگی و روابط زنـاشویی را مـختل سـازد، نـامشروع بـه شمار می رود.
افـزون بـر این، شبیه سازی انسانی موجب ابهام در دیگر روابط خویشاوندی شده و به تدریج تفاوت میان خواهر و مـادر و پدر و بـرادر از بـین خواهد رفت و این روابط مختل خواهد شـد و در نـتیجه، «زنـی مـی تـواند خـواهر دوقلوی مادرش، فاقد پدر زیستی و دختر مادر بزرگ خودش باشد. هم اینک لقاح برون رحمی موجب ابهام در نَسَب شده است، لیکن شبیه سازی گسست بنیادی این روابط خـواهد بود.»[۱۶۹]
عمده ترین دلایل مخالفت با شبیه سازی انسانی همان است که در بالا گزارش شد. از این منظر است که «کلیسای کاتولیک به دلایل متعددی با شبیه سازیِ مولّد مخالف اسـت. ایـن کار تجاوز به هویت فردی اعطاشده به شخص به وسیله خداوند است، حق شخص را برای داشتن والدین انکار می کند و روابط خویشاوندی را مبهم می سازد.»[۱۷۰]
البته برخی از کاتولیک هـا دلایـل دیگری نیز به سیاهه فوق افزوده اند، مانند این که شبیه سازی انسانی موجب نقض تنوع زیستی خواهد شد. این پروژه ممکن است در دراز مـدت سـاختار ژنتیکی انسان را به هم بـزند.[۱۷۴]
بـرخی از این دلایل در تحلیل دقیق تری به دلایل فوق باز می گردند و تقریر دیگری از آنها به شمار می روند. برخی نیز از سوی کاتولیک های دیـگر جـدی گرفته نشده است.
کـتابنامه
Address to International Congress on Transplants, Pope John Paul II, August 29, 2000, available at: www.cin.org. (Catholic Information Network)
Begotten Not Made: A Catholic View of Reproductive Technology, John M. Hass, available at: www. usccb.org.
n City, Veritas, 4991.Catechism of the Catholic Church, Vatica
Catholic Church condemns cloning human beings, August 23, 2004, available at: www.dailytimes.com.pk.
Cloning, by The Nathaniel Centre: The New Zealand Cathloic Bioethics Centre, available at: www.nathaniel.org.nz.
Cloning: In whose image? Catholic teaching, Father William Maestri, New Orleans April 12, 2001. available at: www.clarioherald.org.
Cloning: the disappearance of direct parenthood and denial of the family, Cardinal Alfonso Lopez Trujillo, available at: www.vatican.va.
Cloning: The process and its complexities, available at: Nathaniel.org.nz.
Contemporary Moral Problems, edited by James E. White, New York, West Publishing Company, 7991.
Declaration by the Pontificate Council for the Family regarding “Embryo Reduction”, available at: www.vatican.va.
Declaration on the Use of Human Embryonic Stem Cells, Pontifical Academy for Life, Vatican, August 25, 2000, available at: www.vatican.va.
ts and Deacons Men and Women religious lay Faithful and all People of Good Will on the Value and Inviolability of Human Life, Ioannes Paulus PP. II, ۱۹۹۵/۳/۲۵, available at: www.vatican.va.Evangelium vitae: To the Bishops, Pries
on “the dignity of human procreation and reproductive technologies. Anthropological and ethical Final communiqu aspects”, Pontifical Academy for Life, tenth general assembly, February 2004, available at: www.vatican.va.
Human Cloning and Human Dignity: An Ethical Inquary, The President””s Conucil on Bioethics, Washington, D.C. July, 2002, available at: www.bioethics.gov.
Human Cloning Facts, available at: www.141.org.
Human Cloning vs. Human Dignity, Richard Doerflinger, available at: www.usccb.org.
Human Cloning: A position paper Florida Catholic Conference, available at: www.flacathconf.org.
atzinger, February 22 1987, available at: www.vatican.va.Instruction on the respect for life in its origin and on the dignity of procreation replies to certain questions of the day, Congregation for the doctrine of the faith, Joseph Card. R
Is Stem-Cell Research Moral?, Patric McCloskey, available at: Americancatholic.org.
Message to French Catholics”” Social Week, delivered to the conference, “Biology, Medicine and Society: What Will We do with Man?”, Vatican City, November 26, 2001, available at: www.vatican.va.
New Catholic Encyclopedia, New York, Thomson Gale, 3002.
Notes on cloning, available at: www.vatican.va.
Observations on the Universal Declaration on the Human Genome and Human Rights (Paris, 11 November 1997), ۲۴ May ۱۹۹۸, available at: www.vatican.va.
Playing God by Manipulating Man: The Facts and Frauds of Human Cloning, Dianne N. Irving, available at: www.lifeissues.net.
Pontifical Academies for science, social sciences, Life, available at: www.vatican.va.
Pope Calls for Legal Recognition of Human Embryo, Vatican City, February 3, 2002, available at: zenit.org.
w.cnnews.canoe.ca.Pope denounces human cloning, January 13, 2003, available at: ww
Pope renews condemnation of cloning, August 23, 2004, available at: www.cwnews.com.
St. Frances Cabrini Parish, Father Kleppner, January 20, 2002, available at: www.sfcabriniparish.org.
Statement by Bishop Wilton D. Gregory on Cloned Human Embryo, available at: www.americancatholic.org.
Statement by the Vatican on Cloned Human Embryo, available at: www.americancatholic.org.
Statement of the Catholic Leadership Conference on Human Cloning, November, 1, 2001, available at: priestsforlife.org.
Stem cell initiative ””connot be justified,”” Calif. Bishops say, Michelle Gahee, September ۱۷, ۲۰۰۴, available at: www. the-tidings.com.
The Bible, authorized version, editor John Stirling, London, The British and Foreign Society, 0691.
edu.The Cloning Debate: Ethical & Theological Implications and Current Action, Clair Twigg, Georgetown University School of Foreign Service Program in Science, Technology and International Affairs, available at: www.georgetown.
The myth of “Therapeutic” Cloning, United States Conference of Catholic Bishops, available at: usccb.org.
The right thing to do, edited by James Rachels, New York, Random House, 9891.
Therapeutic” cloning seen as “doubly immoral”, Catholic World News, available at: www.cwnews,com.
Therapeutic Uses of Cloning and Embryonic Stem Cells, Donald Bruce, Church of Scotland, ۵ September ۲۰۰۰, available at: www.cec-kek.org.
Vatican condemns reported cloning of human embryo, Frances D””Emilio, Associated Press, November 26, ۲۰۰۱, available at: www.detnews.com.
Vatican Council II the basic sixteen documents: constitutions, decrees, declarations, edited by Austin Flannery o. p., Costello Publishing Company, New York, ۶۹۹۱٫
Vatican””s Mission to the United Nations, “the Views of the Holy See on Human Cloning”, available at: www.lifeissues.net.
Vatican””s statement to the United Nations on cloning, ۲۵ September, 2004, available at: www.thetablet.co.uk.
What are Stem Cells?, Stem Cells Information Center, April 24 2003, available at: www.infoaging.org.
What is Human Cloning, available at: www.usccb.org. (United States Conference of Catholic Bishops)
When Do Human Beings Begin? “Scientific” Myths and Scientific Facts, Dianne N. Irving, available at: www.141.org.
کـتاب مقدس، انجمن پخش کتب مقدسه، ترجمه سال ۱۹۰۴، چاپ شده در کره.
اسلامی، سید حسن، «شبیه سازی انسانی از دیدگاه کلامی اهل سنت»، مجله انجمن معارف اسلامی، شماره دوم، بهار ۱۳۸۴٫
اسلامی، سید حسن، «سـقط جـنین از منظر اخلاق، فقه و قانون»، مجله پیام زن، شماره ۱۵۵، بهمن ۱۳۸۳٫
