سیر زن و الهیات جنسیت

تاریخچه حجاب در اسلام (۱۶ص)

آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (از صفحه ۱۴۳ تا ۱۵۸)
تاریخچه حجاب در اسلام (۱۶ صفحه)

چکیده

حجاب به معنای پوشاندن بدن زن در برابر نامحرم از احکام ضروری دین اسلام است. در ادیان الهی دیگر از جمله آئین زرتشت، یهود و مسیحیت نیز این حکم با تفاوتهایی وجود دارد. در سرزمینی که اسلام در آن ظهور کرد زنان با صورتی گشاده و گریبانی چاک در معابر آمد و شد می کردند. برخی نویسندگان چنین اظهار نظر کرده اند که پوشش اسلامی نتیجه تعامل فرهنگی بین اعراب و ایرانیان و رومیان است و در نتیجه، اسلام نسبت به چگونگی حضور زن در برابر نامحرم قانونی خاص ندارد و آن چه امروز به صورت دستوری شرعی در آمده، مستندی شرعی ندارد. این مقاله به تحقیق درباره صحت و سقم این نظر می پردازد.

کلمات کلیدی

حجاب، تاریخ حجاب و پیشینه حجاب در اسلام.
تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۴۳)


‌ ‌‌‌چــکیده‌

حجاب به معنای پوشاندن بدن زن در برابر نامحرم از احکام ضروری دین‌ اسلام‌ است‌. در ادیـان الهـی دیـگر از جمله آئین زرتشت، یهود و مسیحیت نیز این حکم با تفاوتهایی‌ وجود دارد. در سرزمینی که اسلام در آن ظـهور کرد زنان با صورتی‌ گشاده و گریبانی چاک در‌ معابر‌ آمد و شد می کردند. بـرخی نویسندگان چنین اظهار نـظر کـرده اند که پوشش اسلامی نتیجه تعامل فرهنگی بین اعراب و ایرانیان و رومیان است و در نتیجه، اسلام نسبت به چگونگی حضور زن در‌ برابر نامحرم قانونی خاص ندارد و آن چه امروز به صورت دستوری شرعی در آمده، مـستندی شرعی ندارد. این مقاله به تحقیق درباره صحت و سقم این نظر می پردازد.

واژگان کلیدی: حجاب‌، تاریخ‌ حجاب و پیشینه حجاب در اسلام.

مقدمه

صرف نظر از مباحثی چون ادله حجاب، محدوده حجاب اسلامی، فلسفه آن و مـباحث دیـگر، یکی از مباحث لازم در این باره، بررسی پیشینه این‌ حکم‌ است; به این معنا که آیا اسلام خود قانون و دستور خاصی برای پوشش زنان در برابر مردان نامحرم ارائه داده است یا نه، رسم مـوجود بـین بانوان مسلمان ریشه‌ ای‌ دیرینه دارد؟

_______________________________

۱٫ کارشناس ارشد تفسیر و علوم قرآن.

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۴۴)


ضرورت طرح این بحث از آن جا ناشی می شود که برخی مدعی شده اند: «ارتباط عرب با ایران از موجبات رواج حـجاب‌ در‌ قـلمرو‌ اسلام شد»۲ و معتقدند که «حجاب‌ رایج‌ میان‌ مسلمانان عادتی است که از ایرانیان، پس از مسلمان شدنشان به سایر مسلمانان سرایت کرد». برخی دیگر نیز گفته اند: «حجاب‌ از‌ ملل‌ غیر مسلمان روم و ایـران بـه جـهان اسلام وارد‌ شده‌ است».۳ این مـقاله در صـدد کـشف اثبات این مسئله است.

مفهوم شناسی

قبل از ورود به بحث لازم است‌ معنای‌ واژه‌ حجاب و مقصود از حجاب بیان شود.

مفهوم لغوی حجاب

بـه‌ گـفته اهـل لغت این واژه به صورت متعدی و به معنای در پرده قـرار دادن بـه کار می رود‌. ابن‌ درید‌ می گوید: «حجبت الشیء. .. اذا سترته، و الحجاب: السِّتر…، احتجبت الشمس فی‌ السحاب‌ اذا تستترت فیه.۴ حجاب، پوشـشی اسـت کـه روی شیء را فرا می گیرد و حجاب یعنی پرده‌…، زمانی‌ که‌ خـورشید در ابر فرو می رود عرب می گوید: احتجبت الشمس فی‌ السحاب‌». فیومی‌ این واژه را چنین توضیح می دهد:

حجب فـعلی مـتعدی اسـت و به معنای مانع‌ شدن‌ به‌ کار می رود. به پرده، حجاب می گـویند، زیـرا مانع از دیدن است، و به‌ دربان‌، حاجب گفته می شود، زیرا وی مانع از ورود افراد است. این واژه‌ در‌ اصـل‌ بـر مـوانع جسمانی اطلاق می گردد، ولی برخی مواقع به موانع معنوی نیز حجاب‌ گـفته‌ مـی شـود.۵

از گفتار اهل لغت می توان نتیجه گرفت که در زبان‌ عرب‌، حجاب‌ به پوششی گـفته مـی شـود که مانع از دیدن شیئی پوشانده شده می شود. شهید‌ مطهری‌ نتیجه تحقیقات لغوی خـود را دربـاره این واژه، چنین بیان می کند‌:

_______________________________

۲٫ ویل‌ دورانت‌، تاریخ تمدن، ج ۴، ص ۲۸۲٫

۳٫ مرتضی مطهری، مجموعه آثـار، ج ۱۹، ص ۳۸۶ ـ ۳۹۱٫

۴٫ مـحمد ابـن درید، جمهره اللغه‌، ذیل‌ واژه‌ حجب.

۵٫ احمد فیومی، مصباح المنیر، واژه حجب: «حجبه حجبا مـن بـاب قتل‌ منعه‌ و منه قیل للستر حجاب لانه یمنع المشاهده و قیل للبواب حاجب لانـه یـمنع مـن الدخول و الاصل فی‌ الحجاب‌ جسم حائل بین جسدین و قد استعمل فی المعانی… .».

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۴۵)


کلمه حجاب هـم بـه‌ معنی‌ پوشیدن است و هم به معنی پرده و حاجب‌، بیشتر‌ استعمالش‌ به معنی پرده اسـت. ایـن کـلمه از‌ آن‌ جهت مفهوم پوشش می دهد که پرده وسیله پوشش است و شاید بتوان گفت‌ که‌ بـه حـسب اصـل لغت هر‌ پوشش‌ حجاب نیست‌; آن‌ پوشش‌ حجاب نامیده می شود کـه از‌ طـریق‌ پشت پرده واقع شدن صورت گیرد.۶

این واژه در قرآن و حدیث نیز‌ با‌ عنایت به همین معنای لغوی بـه‌ کـار رفته و معنای خاصی‌ پیدا‌ نکرده است.۷ شهید مطهری می‌ فرماید‌:

در قرآن کـریم در داسـتان سلیمان غروب خورشید را این طور توصیف مـی‌ کـند‌: «حـتی توارت بالحجاب» یعنی تا‌ آن‌ وقتی‌ کـه خـورشید در‌ پشت‌ پرده مخفی شد. تعبیر‌ حجاب‌ با همین معنا در آیه ۵۱ سوره شوری و نیز در آیـه ۵۳ سـوره احزاب‌ به‌ کار برده شـده اسـت… . در دستوری‌ کـه‌ امـیر المـومنین‌(علیه‌ السلام‌) به مالک اشتر نـوشته‌ اسـت می فرماید: «فلا تطولن احتجابک عن رعیتک» یعنی در میان مردم باش کـمتر خـود‌ را‌ در اندرون خانه از مردم پنهان‌ کن‌. حـاجب‌ و دربان‌ تو‌ را از مردم‌ جـدا‌ نـکند بلکه خودت را در معرض ملاقات و تـماس مـردم قرار ده.۸

مفهوم اصطلاحی حجاب

حجاب در‌ علومی‌ چون‌ عرفان و طب و شاید دیگر علوم، اصـطلاح خـاصی‌ دارد‌۹اما‌ در‌ مسئله‌ مورد‌ بحث ایـن نـوشتار کـه مسئله ای فقهی اسـت دارای مـعنای خاصی نیست. این واژه در فـقه در مـعنای لغوی خود که همان پرده حائل میان دو چیز‌ باشد به کار رفته و معنای جدیدی بـرای آن ایـجاد نشده بود. در دوران متأخر این واژه معنای اصـطلاحی خـاصی پیدا کـرده و بـه پوشـش خاص زنان اطلاق شـده است. شهید مطهری‌ در‌ این باره می فرماید:

استعمال کلمه حجاب در مورد پوشش زن اصطلاح نسبتاً جـدیدی اسـت. در قدیم و مخصوصاً در اصطلاح فقها کلمه سـتر کـه بـه مـعنی پوشـش است به‌ کـار‌ مـی رفته است.

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۴۶)


فقها چه در کتاب الصلوه۱۰ و چه در کتاب النکاح۱۱ که متعرض این مطلب شده اند کـلمه سـتر را‌ بـه‌ کار برده اند نه کلمه‌ حجاب‌ را. بـهتر ایـن بـود کـه ایـن کـلمه عوض نمی شد و ما همیشه همان کلمه پوشش را به کار می بردیم، زیرا چنان که گفتیم‌ معنی‌ شایع لغت حجاب، پرده‌ است‌ و اگر در مورد پوشش به کـار برده می شود به اعتبار پشت پرده واقع شدن زن است و همین امر موجب شده که عده زیادی گمان کنند که اسلام خواسته است‌ زن‌ همیشه پشت پرده و در خانه محبوس باشد و بیرون نـرود. پوشـش زن در اسلام این است که زن در معاشرت خود با مردان بدن خود را بپوشاند و به جلوه گری و خود‌ نمایی‌ نپردازد. آیات‌ مربوطه همین معنی را ذکر می کند و فتوای فقها هم مؤید هـمین مـطلب است… در آیات مربوطه‌، لغت حجاب به کار نرفته است. آیاتی که در این باره‌ هست‌ چه‌ در سوره مبارکه نور و چه در سوره مبارکه احزاب حـدود پوشـش و تماس های زن و مرد را ذکر ‌‌کـرده‌ اسـت بدون آن که کلمه حجاب را به کار برده باشد. آیه ای‌ که‌ در‌ آن کلمه حجاب به کار رفته است مربوط است به زنان پیغمبر اسلام.۱۲

مـعنای‌ اصـطلاحی جدید این واژه، عبارت اسـت از پوشـشی که زن در برابر نامحرمان‌ باید استفاده کند و از‌ جلوه‌ گری و خود نمایی بپرهیزد. در این نوشتار نیز همین معنای اصطلاحی مورد نظر است، نه پرده نشینی زنان. تردیدی نیست که حجاب در این اندازه یـکی از احـکام مشترک ادیان ابراهیمی‌۱۳ و از احکام ضروری اسلام بوده و همه طوایف اسلامی بر آن اتفاق نظر دارند.

حجاب در ایران و روم باستان

در کتاب تاریخ تمدن می خوانیم:

پس از داریوش مقام زن خصوصاً‌ در‌ طبقه ثروتمندان تنزل پیدا کـرد. زنـان فقیر چـون برای کار کردن ناچار از آمد و شد در میان مردم بودند آزادی خود را حفظ کردند، ولی در مورد زنان دیگر گوشه‌ نـشینی‌ زمان حیض که بر ایشان واجب بود رفته رفته امتداد پیـدا کـرد و سـراسر زندگی اجتماعی شان را فرا گرفت… . زنان طبقات بالای اجتماع جرأت آن را نداشتند که جز‌ در‌ تخت روان روپوش دار از

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۴۷)


خانه بیرون بـیایند ‌ ‌و هـرگز به آنان اجازه داده نمی شد که آشکارا با مردان آمیزش کنند. زنان شـوهر دار حـق نـداشتند هیچ مردی را‌ و لو‌ پدر‌ یا برادرشان باشد ببینند در‌ نقشهایی‌ که‌ از ایران باستان بر جای مانده هیچ صـورت زن دیده نمی شود و نامی از ایشان به نظر نمی رسد.۱۴

شهید‌ مطهری‌ از‌ سخنان جـواهر لعل نهرو چنین اسـتنباط مـی کند‌ که‌ او معتقد است که «رومیان نیز (شاید تحت تأثیر قوم یهود) حجاب داشته اند و رسم حرم سراداری نیز از‌ روم‌ و ایران‌ به دربار خلفای اسلامی راه یافت».۱۵

پوشش زنان عرب‌ قبل از اسـلام

شواهد متعددی از قرآن حاکی از این نکته است که در جامعه عرب قبل از‌ اسلام‌ زنان‌ برای حضور در اجتماع از پوشش مناسب و مطلوبی برخوردار نبودند. به‌ همین‌ دلیل همسران پیامبر ـ صلوات اللّه و سلامه علیه و آله ـ از متابعت آن الگـو مـنع می شوند:

یا‌ نِسَاء‌ النَّبِی‌ لَسْتُنَّ کَأَحَد مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیطْمَعَ الَّذِی فِی‌ قَلْبِهِ‌ مَرَضٌ‌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَّعْرُوفًا* وَقَرْنَ فِی بُیوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیهِ الْأُولَی; ای همسران پیامبر‌ شـما‌ مـانند‌ هیچ یک از زنان [دیگر ]نیستید اگر سر پروا دارید پس به ناز سخن‌ مگویید‌ تا آن که در دلش بیماری است طمع ورزد و گفتاری شایسته گویید. و در‌ خانه‌ هایتان‌ قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیت قدیم زیـنت هـای خود را آشکار مکنید.۱۶

دستورهای‌ اصلاحی‌ اسلام نسبت به پوشش زنان نیز حاکی از برخی نقص ها و کاستی ها‌ در‌ پوشش‌ زنان آن دوره و فاصله آن با پوشش مورد سفارش اسلام است:

یا أَیهَا النـَّبِی قـُل‌ لِّأَزْوَاجـِکَ‌ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عـَلَیهِنَّ مـِن جـَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَن یعْرَفْنَ فَلَا‌ یؤْذَینَ‌ وَکَانَ‌ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا;۱۷ ای پیامبر به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو پوشش های‌ خود‌ را‌ بـر خـود فـروتر گیرند این برای آن که شناخته شوند و مورد آزار‌ قـرار‌ نـگیرند [به احتیاط] نزدیک تر است و خدا آمرزنده مهربان است.۱۸

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۴۸)


همین نکته، از آیات سوره‌ نور‌ نیز که درباره آن ها بـحث خـواهد شـد، فهمیده می شود. شأن‌ نزول‌ آیه ۳۰ سوره نور اشاره ای بـه‌ کیفیت‌ پوشش‌ قبل از دستور حجاب دارد. در این‌ شأن‌ نزول آمده است «کان النسا یتقنعن خلف آذانهن; زنان دنباله مـقنعه خـود را‌ بـه‌ پشت گوش های خود می‌ انداختند‌» بنا بر‌ این‌، گلو‌ و بـنا گـوش آن ها هویدا بود‌. تاریخ‌ پژوهان نیز این نکته را که زنان جزیره العرب از حجاب مناسبی‌ برخوردار‌ نـبودند، تـأیید مـی کنند.۱۹

اکنون‌ سخن در این است‌ که‌ این وضعیت به دنبال وضع‌ قـانون‌ اسـلامی مـبنی بر ضرورت حجاب بر هم خورد.

حجاب در قرآن

مسئله حجاب‌ در‌ دو سوره از سوره های‌ قـرآن‌ مـطرح‌ شـده است. ابتدا‌ این‌ نکته به طور اجمال‌ در‌ سوره احزاب آیه ۵۹ مطرح شده۲۰، و سپس بـا تـفصیل بیشتر در سوره نور‌ آمده‌ است:

و َقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ‌ وَیحْفَظْنَ‌ فُرُوجَهُنَّ وَلَا‌ یـبْدِینَ‌ زِیـنَتَهُنَّ‌ إِلَّا مـَا ظَهَرَ مِنْهَا‌ وَلْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیوبِهِنَّ وَلَا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ‌ أَبْنَائِهِنَّ‌ أَوْ أَبـْنَاء بـُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ‌ بَنِی‌ إِخْوَانِهِنَّ‌ أَوْ‌ بَنِی‌ أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ‌ أَوْ‌ مَا مَلَکَتْ أَیمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیرِ أُوْلِی الْإِرْبَهِ مـِنَ الرِّجـَالِ أَوِ الطـِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یظْهَرُوا عَلَی‌ عَوْرَاتِ‌ النِّسَاء‌ وَلَا یضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیعْلَمَ مَا یخْفِینَ مِن‌ زِینَتِهِنَّ‌ وَتُوبُوا‌ إِلَیـ‌ اللَّهـِ‌ جَمِیعًا‌ أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ; و به زنان با ایمان بگو دیدگان خـود را [از هـر نـامحرمی] فرو بندند و پاکدامنی ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانند مگر آن چه‌ طبعاً از آن پیداست، و باید روسری خـود را بـر گـردن

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۴۹)


خویش [فرو] اندازند و زیورهایشان را جز برای شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یـا پسـرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان‌ یا‌ پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان [همکیش] خود یـا کـنیزانشان یا خدمت کاران مرد که [از زن ]بی نیازند یا کودکانی که بر عـورت هـای زنان وقوف حاصل‌ نکرده‌ اند آشکار نـکنند و پاهـای خـود را [به گونه ای به زمین ]نکوبند تا آنـچه از زیـنت شان نهفته می دارند معلوم گردد. ای‌ مؤمنان‌!همگی [از مرد و زن ]به‌ درگاه‌ خـدا تـوبه کنید امید که رستگار شـوید. وَ الْقـَوَاعِدُ مِنَ النـِّسَاء اللَّاتـِی لَا یـرْجُونَ نِکَاحًا فَلَیسَ عَلَیهِنَّ جُنَاحٌ أَن یضَعْنَ ثـِیابَهُنَّ غـَیرَ مُتَبَرِّجَات بِزِینَه‌ وَ‌ أَن یسْتَعْفِفْنَ خَیرٌ لَّهُنَّ‌ وَ‌ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ; و بر زنان از کار افـتاده ای کـه [دیگر ]امید زناشویی ندارند گناهی نـیست که پوشش خود را کـنار نـهند [به شرطی که] زینتی را آشـکار نـکنند، و عفت‌ ورزیدن‌ برای آن ها بهتر است و خدا شنوای داناست.

در شأن نزول آیه ۳۰ سـوره نـور « قل للمؤمنین یغضوا من أبـصارهم ویـحفظوا فـروجهم…» جناب کلینی بـه سـند خویش از سعد اسکاف‌ نـقل‌ مـی کند‌ که امام باقر(علیه السلام)فرمود:

جوانی از جماعت انصار در شهر مدینه با زنـی روبـه رو‌ شد. در آن زمان زنان پوشش سر خـود را پشـت گوش‌ هـای‌ خـود‌ مـی انداختند [در نتیجه، بنا گـوش و گردن ایشان هویدا بود. ]وقتی زن از کنار وی گذشت جوان ‌‌سر‌ را به عقب برگرداند و هم چنان کـه راه مـی رفت وی را نظاره‌ می‌ کرد‌ و وارد کوچه ای شـد و در حـالی کـه بـه پشـت سر خود نـگاه مـی کرد به‌ راه خود ادامه داد که صورتش به استخوان یا تکه شیشه ای که‌ از دیوار بیرون زده‌ بـود‌ بـرخورد کـرد و شکست. وقتی آن زن از نظرش محو شد نگاه کـرد و دیـد کـه بـدن و لبـاسش خـونین شد. [به خود آمد] و گفت: به خدا سوگند خدمت رسول خدا می رسم و او‌ را از این مسئله خبر دار می کنم. پس خدمت رسول خدا شرفیاب شد. پیامبر از حال وی جویا شـد و او جریان را به اطلاع آن جناب رساند. پس جبرئیل نازل‌ شد‌ و این آیه را آورد: قل للمؤمنین یغضّوا من أبصارهم ویحفظوا فروجهم ذلک أزکی لهم إنّ الله خبیرٌ بما یصنعون.۲۱

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۵۰)


سیوطی نیز این شأن نزول را به نـقل از ابـن‌ مردویه‌ از امام علی(علیه السلام)نقل کرده است.۲۲ از این شأن نزول می توان استنباط کرد که اولین آیاتی که در تشریع حجاب و بیان محدوده نظر نازل شده‌، همین‌ آیات سـوره نـور است.

گزارش های تاریخی حاکی از آن است که مسلمانان بعد از نزول این آیات، رویه متفاوتی را پیش گرفتند و با شنیدن این آیات به ضرورت‌ ایـجاد‌ تـغییرات‌ و دگرگونی هایی در چگونگی پوشش‌ زنـان‌ پیـ‌ بردند و به همین دلیل بعد از نزول این آیات، زنان با پوشش های متفاوتی در اجتماع حاضر می شدند. مثلا طبری‌ (۲۴۴‌ـ۳۱۰‌ ق) در تفسیر خود آورده است:

عن عـائشه زوجـ‌ النبی‌(صلی الله علیه وآله) انـّها قـالت یرحم الله النساء المهاجرات الاول لما انزل الله«ولیضربنّ بخمرهنّ…» شققن اکثف مروطهن‌ فاختمرن‌ به‌;۲۳رحمت خدا بر زنان مهاجر پیشگام باد که هنگامی‌ که خداوند فرمان حجاب را نازل فرمود، ضخیم ترین پوشـش هـای پشمین خود را برش داده و با آن‌ سر‌ و گردن‌ خود را پوشاندند.

سیوطی (۸۴۹ـ۹۱۱ ق) نیز به سند خود از‌ ام‌ سلمه نقل می کند که بعد از نزول آیه «یدنین علیهن من جلابیبهن» زنان انصار از‌ مـنازلشان‌ بـا‌ پوشش هـای مشکی خارج می شدند به گونه ای که به نظر‌ می‌ رسید‌ بر سر ایشان کلاغی نشسته اسـت.۲۴ به گفته سیوطی این گزارش ذیل آیه‌ «ولیضربن‌ بخمرهن‌» از سوره نـور نـیز در جـوامع روایی متعددی نقل شده است.۲۵ در کلام‌ دیگری‌ آمده است که نزد عایشه از برتری زنان قریش سخن بـه ‌ ‌مـیان آمد‌. او‌ گفت‌ زنان قریش صاحبان فضیلت اند اما به خدا قسم من در پای بـندی بـه‌ کـتاب‌ خدا و ایمان به قرآن کسی را برتر از زنان انصار ندیدم. وقتی

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۵۱)


آیه‌ «ولیضربنّ‌ بخمرهنّ‌ علی جـیوبهنّ» نازل شد و مردان این آیه را در خانه ها بر زنان خود خواندند‌، بعد‌ از آن هـر یک از آن زنان با لبـاس خـود، سر و کناره‌ های‌ صورتش‌ را می پوشاند. آنان وقتی صبح پشت سر رسول خدا به نماز ایستادند سر و گردن‌ خود‌ را‌ پوشانده بودند به گونه ای که خیال می کردی بر سر آن‌ هـا‌ کلاغ نشسته است.۲۶

از آنچه گذشت معلوم می شود که برداشت مردم از این آیات‌، ضرورت‌ تجدید نظر در چگونگی حضور زنان در اجتماع و بین نامحرمان بود.

فقها‌ و مفسران‌ نیز مفاد این آیات را وجوب پوشـش‌ خـاص‌ برای‌ زنان در برابر مردان نامحرم دانسته اند‌.۲۷‌ در محدوده دلالت آیات، ۳۲ـ۳۳ و ۵۳ سوره احزاب۲۸نیز بین مفسران‌ اختلاف‌ است.

تاریخ نزول سوره احزاب‌ و نور‌

به اتفاق‌ دانشمندان‌ علوم‌ قرآن سوره های نور و احـزاب از‌ سـوره‌ های مدنی قرآن هستند. بر اساس نقل بسیاری از دانشمندان علوم قرآن‌ سوره‌ احزاب که متعرض حوادث سال پنجم‌ هجری است چهارمین یا‌ پنجمین‌ سوره ای است که در‌ مدینه‌ بر پیـامبر اکـرم ـ صلوات الله و سلامه علیه ـ نازل شد و سوره نور نیز بعد‌ از‌ سوره نصر که بعد از‌ صلح‌ حدیبیه‌ [سال ششم هجری]‌ و قبل‌ از فتح مکه [ماه‌ رمضان‌ سال هشتم ]در مدینه بر پیامبر نـازل شـده اسـت.۲۹

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۵۲)


محققان تاریخ اسلامی نیز‌ مـعتقدند‌ کـه سـوره نور به طور تقریبی‌ در‌ سال هشتم‌ هجری‌ آغاز‌ شد، زیرا این سوره‌ بعد از سوره نصر که در سال هشتم نازل شد و در تـاریخ نـقل شـده که‌ پیامبر‌ بعد از این سوره دو سال‌ در‌ قید‌ حـیات‌ بـود‌ و سوره نور بعد‌ از‌ سوره احزاب که نزول آن از آغاز سال پنجم شروع شد، نازل شده است. به روایت‌ ابن‌ عـباس‌ چـندین سـوره بین زمان نزول سوره نور‌ و احزاب‌ فاصله‌ شده‌ است‌.۳۰‌

شـواهد روایی

شواهد روایی متعددی نیز گویای این نکته اند که حجاب در زمان رسول خدا واجب شد و آن جناب بـا کـسانی کـه خود را با وضعیت‌ جدید وفق نداده بودند و هنوز از پوشش مرسوم گـذشته اسـتفاده می کردند برخورد می کرد و تذکر می داد.

در روایاتی از سوی رسول خدا(صلی الله علیه وآله) محدوده حجاب‌ بـیان‌ شـده اسـت. به عنوان نمونه در روایتی آمده است که نمایان ساختن تمام بدن بـرای زوج رواسـت و سـر و گردن را می توان در برابر پسر و برادر آشکار کرد، اما‌ در‌ برابر نا محرم باید از چـهار پوشـش اسـتفاده کرد: پیراهن (درع)، روسری (خمار)، پوششی وسیع تر از روسری که بر روی سینه می‌ افتد‌۳۱ (جـلباب) و چـادر (ازار)۳۲‌.

شیخ‌ صدوق به سند خود از امام صادق(علیه السلام) و آن حضرت از پدران خود از رسول خـدا(صـلی الله عـلیه وآله) نقل می کنند‌ که‌ آن حضرت فرمود:

روا‌ نیست‌ زنی که به دوران عادت ماهانه بلوغ رسـیده مـوی جلوی سر و گیسوان خود را آشکار کند.۳۳

در روایت دیگریآمده است که برای پیامبر(صـلی الله عـلیه وآله) چـند قواره‌ پارچه‌ آوردند. پیامبر

_______________________________

۳۰٫ جعفر مرتضی عاملی، حدیث الافک، ص ۱۲۹ «و الظاهر ان سوره النور قد ابتدا نـزولها فـی السنه الثامنه علی وجه التقریب لأنّها نزلت بعد سوره النصر و سوره النـصر نـزلت‌ فـی‌ سنه ثمان‌ فقد ورد أن النبّی عاش بعدها سنتین فقط و بعد الأحزاب التی ابتدا نزولها فی سـنه خـمس و بـینها‌ و بین سوره النور حسب روایه ابن عباس عده سور»و نیز ر.ک: همان‌، ص ۱۳۷‌.

۳۱‌. فـخر الدیـن طریحی، مجمع البحرین، ذیل واژه جلباب.

۳۲٫ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج ۷، ص ۲۷۱: «عن ‌‌النبی‌(صلی الله علیه وآله) قـال للزوج مـا تحت الدرع وللابن والاخ ما فوق‌ الدرع‌ ولغیر‌ ذی محرم أربعه أثواب درع وخمار وجلباب وإزار».

۳۳٫ مـحمد صـدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۴۶۷‌; و محمد کلینی، همان، ج ۵، ص ۵۲۰٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۵۳)


قـواره ای را بـه یـکی از یاران خود داد‌ و به او فرمود که‌ این‌ را دو قـسمت کـن: قسمتی را برای خود جامه کن وقسمت دیگر آن را به همسرت بده تا برای خـود روسـری کند. بعد به وی فرمود: بـه هـمسرت بگو بـرای ایـن‌ پارچـه آستری فراهم کند تا بدن وی از زیـر آن نـمایان نباشد.۳۴

هم چنین در روایتی آمده است که پیامبر(صلی الله علیه وآله) با جـابر بـن عبدالله انصاری به‌ خانه‌ فاطمه((عـلیها السلام)) رفتند. پیامبر اجـازه ورود خـواست و فرمود من و کسی که هـمراه مـن است وارد شویم. فاطمه فرمود: روسری بر سر ندارم پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: قـسمت‌ اضـافه‌ روپوش خود را بر سر خود بـگیر و بـعد پیـامبر(صلی الله علیه وآله) و جـابر بـر حضرت زهرا وارد شدند.۳۵

بـرخی روایـات نشان می دهد زنانی که خود را‌ با‌ وضع جدید تطبیق نداده بودند مورد اعـتراض قـرار می گرفتند. عایشه می گوید: دخـتر عـبدالله بن طـفیل کـه بـرادر مادری من بود در حـالی که زینت کرده بود به‌ خانه‌ ام‌ آمد. در همان هنگام پیامبر‌(صلی‌ الله‌ علیه وآله)نـیز وارد شـد و هنگامی که او را دید از او روی برگرداند. عایشه گـفت یـا رسـول الله ایـن دخـتر‌، بردار‌ زاده‌ مـن و خـردسال است! پس پیامبر فرمود: هنگامی که‌ زن‌ به دوران عادت ماهانه رسید بر او جایز نیست که جز روی خـود مـوضع دیـگری را نمایان کند.۳۶‌

در‌ گزارش‌ دیگری نیز عایشه مـی گـوید کـه اسـماء دخـتر ابـی بکر‌ در حالی که پوششی نازک بر تن داشت بر پیامبر(صلی الله علیه وآله)وارد شد. پیامبر(صلی‌ الله‌ علیه‌ وآله)از وی روی گرداند و به وی فرمود: ای اسماء! وقتی‌ زن‌ به سنی رسید کـه عادت ماهانه برای او اتفاق می افتد جایز نیست که جز صورت‌ و دست‌ وی‌ تا قدری بالای مچ در معرض دید دیگران قرار گیرد.۳۷

قبل‌ از‌ غزوه‌ طائف دو نفر که عموم مردم «غـیر اولی الاربـه; مردی که از زن بی‌ نیاز‌ است‌.» به حساب می آوردند جمال و وضع ظاهری زنی از اهالی طائف را تعریف می‌ کردند‌ که چنین و چنان است. پیامبر(صلی الله علیه وآله)سخن ایشان را شنید‌ و دربـاره‌ ایـن‌ دو نفر فرمود: می بینم که شما دو نفر به زنان تمایل دارید (غیر‌ أولی‌ الأربه نمی باشید)

_______________________________

۳۴٫ابی داود سجستانی، سنن أبی داود، ج ۲، ص ۲۷۲٫

۳۵٫ محمد‌ کلینی‌، هـمان‌، ج ۵، ص ۵۲۸٫

۳۶٫ ابـن جریر طبری، جامع البیان، ج ۹، ص ۳۰۵: «قـالت عـائشه دخلت علی ابنه أخی لامی‌ عبدالله‌ بن طفیل مزینه فدخل النبی(صلی الله علیه وآله) فأعرض فقالت عائشه‌ یا‌ رسول‌ االله إنّها ابنه أخی و جاریه: فقال: اذا عـرکت المـرأه لم یحلّ لها أن تظهر إلاّ‌ وجـهها‌».

۳۷‌. جـلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج ۵، ص ۴۲٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۵۴)


آن گاه دستور داد آن دو‌ را‌ به محلی به نام «عرایا» تبعید کردند.۳۸ این قضیه حاکی از آن است که قبل‌ از‌ فتح طائف که در شوال سال هشتم هجری اتفاق افتاد۳۹ مسئله‌ حجاب‌ و رعـایت حـریم زنان مطرح بوده است.

این‌ روایات‌ اگر‌ چه از نظر سند و دلالت نیازمند بررسی‌ است‌، اما روی هم رفته حاکی از این موضوع است که حجاب قبل از‌ آن‌ که بین مسلمانان و ایرانیان یا‌ رومـیان‌ ارتـباطی بر‌ قـرار‌ شود‌، تشریع شده و پشتوانه ای دینی داشته‌ است‌ و چنین نبود که پس از تعامل با دیگر ملل، بین مسلمانان پیـدا‌ شده‌ باشد.

زمان بر قراری ارتباط میان‌ اسلام و ایران و روم

سر‌ آغـاز‌ ارتـباط ایـرانیان و رومیان با اسلام‌ به‌ زمانی باز می گردد که رسول خدا ـ علیه آلاف التحیه و الثناء ـ تصمیم گرفت‌ دعـوت‌ ‌ ‌خـویش را گسترش داده و ایران‌ و روم‌ و ملل‌ دیگر را به‌ اسلام‌ دعوت نماید. بر اساس‌ گزارش‌ هـای تـاریخی، پیـامبر ـ علیه آلاف التحیه و الثناء ـ در سال ششم هجری برای حاکمان ایران‌ و روم‌ نامه نگاری و دعوت خویش را از‌ ایـشان‌ آغاز کرد‌. البته‌ این‌ مرحله، ارتباطی برقرار نشد‌ و ارتباط ایرانیان با مسلمانان تـا زمان خلیفه دوم در همین حـد بـاقی ماند و در دوره‌ حکومت‌ خلیفه دوم که مسلمانان ایران را‌ فتح‌ کردند‌ ارتباط‌ تنگاتنگی‌ میان آن ها‌ به‌ وجود آمد و زمینه تأثیر گذاری ها و تعامل فرهنگی فراهم شد. ارتباط میان رومیان و مسلمانان نیز به‌ هـمین‌ دوران‌ باز می گردد.

با مقایسه ای سطحی‌ میان‌ تاریخ‌ نزول‌ آیات‌ حجاب‌ و تشریع حجاب در اسلام و زمان پیدایش ارتباط میان مسلمانان عرب و دیگر ملل، نادرستی پندار تسرّی حجاب از سایر ملل به اسـلام عـیان می گردد.

شواهدی متعارض

به‌ رغم آن چه گفته شد با گزارشهایی روبه رو می شویم که حاکی از آن است که

_______________________________

۳۸٫ محمد عاملی، وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۲۰۵; محمد کلینی، کافی، ج ۵، ص ۵۲۳ و ابن حجر‌ عسقلانی‌، فتح البـاری، ج ۹، ص ۲۷۴: «لا أراکـما إلا من اولی الاربه من الرجال، فأمر بهما رسول الله(صلی الله علیه وآله)فعزبا الی مکان یقال له: العرایا».

۳۹٫ احمد کوفی، فتوح‌ البلدان‌، ج ۱، ص ۶۵ و محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۱، ص ۱۶۸٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۵۵)


مردان نا محرم با زنانی برخورد نموده و آن هـا را شـناخته اند. به عنوان نمونه، سبیعه‌ دختر‌ حرث که همسر سعد پسر‌ خوله‌ از قبیله بنی عامر بود و در جنگ بدر حضور داشت می گوید: شوهرم در سال حجه الوداع از دنیا رفت و من حـامله بـودم و بـعد‌ از‌ مدت کوتاهی از فوت‌ او‌ وضع حـمل کـردم و پس از پشـت سر گذاشتن دوران نقاهت، خود را آرایش کردم. مردی به نام ابوالسنابل پسر بعکک از قبیله بنی عبدالدار بر من وارد شد و وقتی مرا‌ در‌ آن حـال دیـد بـه من ایراد گرفت که چرا آرایش کردی؟ می خـواهی ازدواج کـنی! به خدا قسم تو تا چهار ماه و ده روز نباید چنین کنی! سبیعه می گوید: با‌ شنیدن‌ این سخنان‌ خود را جـمع کـردم و شـب هنگام خدمت پیامبر(صلی الله علیه وآله)رسیدم و مسئله را از او‌ سؤال کردم. او بـه من چنین دستور داد: با وضع حمل‌، دوران‌ عده‌ تمام شده و اگر بخواهی می توانی ازدواج کنی.۴۰

این نقل بـه روشـنی دلالت مـی کند که ‌‌در‌ سال آخر عمر رسول خدا(صلی الله علیه وآله)و بنا بـر شـواهدی که‌ گفته‌ شد‌ بعد از گذشت حدود دو سال از زمان وجوب حجاب، زنی مسلمان در برابر نامحرم‌ به گـونه ای حـاضر شـده که مرد نامحرم وی را شناخته است. آیا‌ این گزارش ها با‌ وجوب‌ حـجاب در آن دوره مـنافاتی ندارد؟ ایـن گزارش ها با توجه به آن چه در این نوشتار استنباط شده چگونه قابل جمع است؟

اگـر فـرض را بـر صحت این گزارش ها قرار دهیم‌ و تعارضی بین این گزارش ها و شواهد داخلی آن وجـود نـداشته باشد۴۱ به چند صورت می توان بین این گزارش ها و وجوب حجاب در آن زمـان جـمع کـرد:

_______________________________

۴۰٫ ابوعبدالله بخاری‌، صحیح‌ البخاری، ج ۵ ص ۱۳: (قال اللیث: حدثنی یونس عن ابن شهاب قال: حدثنی عـبیدالله بـن عبد الله بن عتبه ان أباه کتب إلی عمر بن عبد الله بن الارقم الزهری یأمره أنـ‌ یـدخل‌ عـلی سبیعه بنت الحرث الأسلمیه فیسألها عن حدیثها وعن ما قال لها رسول الله(صلی الله علیه وآله) حـین اسـتفتته فکتب عمر بن عبد الله بن الأرقم إلی عبد‌ الله‌ بن عتبه یخبره أنـّ سـبیعه بـنت الحرث أخبرته أنّها کانت تحت سعد بن خوله وهو من بنی عامر بن لؤی وکان مـمن شـهد بـدراً فتوفی عنها فی حجه الوداع‌ وهی‌ حامل‌ فلم تنشب ان وضعت حملها‌ بـعد‌ وفـاته‌ فلما تعلت من نفاسها تجمّلت للخطاب فدخل علیها أبو السنابل بن بعکک رجل من بنی عـبدالدار فـقال لها مالی اراک تجملت‌ للخطاب‌ ترجین‌ النکاح فإنّک والله ما انت بناکح حتی تـمر‌ عـلیک‌ اربعه أشهر وعشر قالت سبیعه فلما قـال لی ذلک جـمعت عـلی ثیابی حین امسیت واتیت رسول الله(صلی اللهـ‌ عـلیه‌ وآله‌) فسألته عن ذلک فأفتانی بأنّی قد حللت حین وضعت حملی‌ وامرنی بالتزوج ان بـدا لی».

۴۱٫ بـه عنوان مثال، نکاتی که در ایـن روایـت از نظر تـاریخی قـابل‌ بـررسی‌ است‌ تعیین حقیقت داشتن وجود افـرادی اسـت که در این گزارش از‌ آن‌ ها نام برده شده است. در مرحله بعد بـاید تـاریخ تولد و وفات ایشان معین شود، چـه‌ بسا‌ در‌ این بررسی هـا نـادرستی این گونه گزارش ها اسـتنباط شـود.

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۵۶)


۱٫ بر فرض‌ صحت‌ نقل‌ ها وقتی انسان گزارشی را به صورت های گوناگون و بـا زیـاده و نقصان مشاهده می‌ کند‌، چـگونه‌ مـی تـوان به جزئیات مـطرح در ایـن گزارش ها بها داد و بـر آن اسـتناد‌ کرد‌ و در نتیجه با مطالبی قطعی یا دست کم مطالبی که از در صد‌ قطعیت‌ بالایی‌ بـرخوردار اسـت معارض دانست؟ این نکته با توجه بـه آن چـه در تاریخ حـدیث بـه‌ اثـبات‌ رسیده که اهل سـنت دست کم در سده اول هجری از ثبت و ضبط‌ احادیث‌ اجتناب‌ کردند بسیار موجه است و شاید به هـمین دلیـل است که در فقه روایات نبوی چـندان‌ کـاربردی‌ نـدارد. شـعرانی دربـاره روایاتی که بـه طـور گوناگون نقل شده است معتقدند‌: آن‌ چه‌ از این روایات در این موارد می تواند مورد استناد قـرار گـیرد چـکیده سخن است‌ که‌ مردم‌ به طور مـعمول قـادر بـر حـفظ و ضـبط آن هـستند و خصوصیات الفاظ و کلمات‌ به‌ دلیل مختلف بودن قابل استناد نیستند.۴۲ ایشان در جای دیگر می فرماید: شیوه معاصران ما‌ در‌ تمسک به ویژگی های الفاظی که روایت می شـود و جزئیات آن و ادعای‌ ظن‌ اطمینانی با استناد به این امور قابل‌ اعتماد‌ نیست‌.۴۳

۲٫ از صحت این گزارش ها مشروط‌ بر‌ این که ثابت شود که مربوط به بعد از وجوب حجاب است، مـی‌ تـوان‌ نتیجه گرفت در آن زمان‌ صورت‌ زن ها‌ باز‌ بوده‌ و بنابراین، دستور پوشش شامل صورت نمی‌ شود‌. چنان که برخی از حدیث «خثعمیه»۴۴ چنین استنباط کرده اند.۴۵‌ شاید‌ بتوان گفت این استنباط، مـنوط بـه‌ این است که پای‌ بندی‌ فردی که این رفتار از‌ وی‌ مشاهده و گزارش شده به دستورهای شرع مقدس اثبات گردد.

در پاسخ به این‌ سـؤال‌ کـه آیا در این موارد‌ سکوت‌ مـعصوم‌ تـقریر رفتار وی‌ حساب‌ نمی شود، باید گفت‌ ممکن‌ است اعتراض معصوم نقل نشده باشد.

پرده نشینی

ممکن است کسانی که مدعی شده‌ اند‌ که حـجاب از ایـران و روم بین‌ اعراب‌ مسلمان راهـ‌ یـافته‌، مقصودشان‌ از حجاب پرده نشینی‌ زنان باشد. شهید مطهری بعد از تخطئه

_______________________________

۴۲٫ فیض کاشانی، الوافی، ج ۲۱، ص ۴۷۴، پاورقی.

۴۳‌. ابوالحسن‌ مازندرانی، شرح اصول کافی، ج ۳، ص ۱۶۵، پاورقی‌.

۴۴‌. برای‌ آشنایی‌ با‌ نقل های گوناگون‌ این‌ روایت ر.ک: ابوعبدالله بخاری، صـحیح بـخاری، ج ۲، ص ۱۴۰و ۲۱۸; محمد طوسی، الخلاف، ج ۲، ص ۲۴۹ و ۳۸۶ و حسن حلی، مختلف الشیعه‌، ج ۴، ۳۱۹‌.

۴۵‌. ر.ک: جواد کاظمی، مسالک الافهام الی آیات الاحکام‌، ج ۳، پاورقی‌ ص ۲۷۸‌ـ۲۷۹‌.

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۵۷)


این‌ ادعا‌ که حجاب از ایران یا جای دیگری به اسلام وارد شده باشد و ارائه شواهد مختصری بر ایـن امـر، می فـرماید:

فقط بعدها بر اثر معاشرت اعراب مسلمان‌ با تازه مسلمانان غیر عرب، حجاب از آن چه در زمان رسول اکـرم وجود داشت شدیدتر شد نه این که اسلام اساساً به پوشـش زن هـیچ عـنایتی نداشته است.۴۶‌

البته‌ برخی سخت گیرهای از جانب خلیفه دوم، حتی در زمان حیات رسول خدا(صلی الله علیه وآله)گزارش شـده ‌ ‌کـه در برخی موارد با عکس العمل برخی زنان رسول‌ خدا‌ رو به رو شده است. صـحت و سـقم ایـن گزارش ها و در مرحله بعد یافتن منشأ این طرز فکر امری در خور بررسی و پژوهش‌ است‌. بـعید نیست که سخنان ویل‌ دورانت‌ و جواهر لعل نهرو ـ در ابتدای نوشته نقل شد ـ صـرفاً ناظر به پرده نشینی زنـان بـاشد و به ستر و پوشش آنان عنایتی نداشته اند.

برخی محققان‌ نیز‌ منکر پشتوانه دینی برای‌ نقاب‌ زدن و برقع بر چهره افکندن شده اند و آن را رسمی دانسته اند که از دیگر ملل وارد فرهنگ اسلامی شده، البـته این خود نیازمند تحقیقی مستقل است.۴۷

نتیجه گیری‌

اگر‌ چه رسم حجاب در بین اقوام غیر عرب مرسوم بوده است اما حجاب در بین زنان عرب نشأت گرفته از اقوام دیگر نیست. حکم حـجاب بـه طور واضح در سال‌ هشتم‌ هجری نازل‌ شد و این زمانی بود که هنوز اسلام از جزیره العرب پای بیرون نگذاشته بود و به دنبال آن‌، زنان مسلمان عرب از این دستور پیروی کردند. در دو سال‌ بـاقیمانده‌ از‌ عـمر رسول خدا گزارش هایی موجود است که آن جناب با کسانی که هنوز خود را با ‌‌وضعیت‌ جدید تطبیق نداده بودند برخورد می نمود.

کتاب نامه

۱٫ سیوطی، عبدالرحمان، الاتقان، [بی‌ جـا‌، بـی‌ تا].

۲٫ جصاص، احمد، احکام القران، بیروت، دارالکتاب العربی، [بی تا].

_______________________________

۴۶٫ مرتضی مطهری، مجموعه آثار‌، ج ۱۹، ص ۳۹۰٫

۴۷٫ محمد رشید رضا، المنار، ذیل آیات نور; نصر حامد ابوزید‌، دوائر الخوف، ۲۴۰; و جواد‌ علی‌، المفصل فـی تـاریخ العـرب، ج ۴، ص ۶۱۷٫

تاریخ اسلام در آینه پژوهش » پاییز ۱۳۸۴ – شماره ۷ (صفحه ۱۵۸)


۳٫ مجلسی، محمد باقر، بحار الانـوار، تـهران، دارالکـتب الاسلامیه، [بی تا].

۴٫ زرکشی، محمد، البرهان، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ ق.

۵٫ ویل دورانت، تاریخ تمدن، ترجمه ابوطالب صارمی و…، چاپ سوم‌: تهران، انتشارات و آموزش انـقلاب اسـلامی، ۱۳۷۱٫

۶٫ مـعرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القران، قم، مطبعه مـهر، ۱۳۹۶٫

۷٫ طـبری، محمد، جامع البیان فی تاویل القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ ق.

۸٫ عاملی، جعفرمرتضی، حدیث‌ الافک‌، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۰ ق.

۹٫ طوسی، محمد، الخـلاف، قـم، مـوسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ ق.

۱۰٫ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ ق.

۱۱٫ ابوزید، نـصرحامد، دوائر الخوف، بیروت، المرکز‌ الثقافی‌ العربی، چاپ سوم، ۲۰۰۴ م.

۱۲٫ اردبیلی، احمد، زبده البیان، قم، انتشارات مومنین، ۱۴۲۱ م.

۱۳٫ سجستانی، سلیمان، سنن أبـی داود، بـیروت، دار الفـکر، ۱۴۱۰ ق.

۱۴٫ مازندرانی، ملاصالح، شرح اصول کافی‌، تهران‌، مکتبه الاسلامیه، ۱۳۸۸ ق.

۱۵٫ شوکانی، محمد، فـتح القـدیر، عالم الکتب، [بی جا، بی تا].

۱۶٫ کاشانی، فیض، الصافی، تهران، مکتبه الصدر، ۱۴۱۶ ق.

۱۷٫ جوهری، اسماعیل، الصحاح تـاج اللغـه العـربیه‌ و صحاح‌ العربیه‌، چاپ هفتم: بیروت، دار العلم‌ للملائین‌، ۱۴۰۷‌ق.

۱۸٫ عسقلانی، ابن حجر، فتح البـاری شـرح صـحیح البخاری، بیروت، دار المعرفه للطباعه و النشر، [بی تا].

۱۹٫ الکوفی، احمد، فتوح البلدان‌، بیروت‌، دار‌ الندوه الجـدیده، [بـی تـا].

۲۰٫ راوندی، قطب الدین‌، فقه‌ القران، قم، مکتبه آیه الله عظمی مرعشی، ۱۴۰۵ ق.

۲۱٫ کلینی، محمد، کافی، چـاپ سـوم: تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸‌ ق.

۲۲‌. سیوری‌، فاضل مقداد، کنز العرفان، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۹٫

۲۳٫ طریحی، فخرالدین‌، مـجمع البـحرین، چـاپ دوم، الثقافه الاسلامیه، ۱۴۰۸ ق.

۲۴٫ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات‌، ۱۴۱۵‌ ق.

۲۵‌. مطهری، مـرتضی، مـجموعه آثار، قم، صدرا، ۱۴۲۰ ق.

۲۶٫ حلی، حسن بن‌ یوسف‌، مختلف الشیعه، قم، موسسه النشر الاسـلامی، ۱۴۱۲ ق.

۲۷٫ عـسکری، مـرتضی، معالم المدرستین، چاپ ششم: [بی جا]المجمع‌ العلمی‌ الاسلامی‌، ۱۴۱۶ ق.

۲۸٫ راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ قرآن، قـم، ذوی القـربی، ۱۴۱۶‌ ق.

۲۹‌. صدوق‌، محمد، من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ ق.

۳۰٫ رشیدرضا، محمد، المنار، چـاپ دومـ‌: بـیروت‌، دار‌ المعرفه، [بی تا].

۳۱٫ طباطبائی، محمدحسین، المیزان، قم، جامعه مدرسین، [بی تا].

۳۲٫ کاشانی‌، فیض‌، الوافی، اصـفهان، مـکتبه امـیر المومنین(علیه السلام)، ۱۴۰۶ ق.

۳۳٫ حرعاملی، محمد، وسائل الشیعه‌، قم‌، آل‌ البیت(علیهم السلام)، ۱۴۱۴ ق.

شبکه بین المللی مطالعات ادیان

اینفورس (شبکه بین المللی مطالعات ادیان)،‌ بخشی از یک مجموعه فعالیت های فرهنگی است که توسط یک گروه جهادی مجازی انجام می شود. این گروه  بدون مرز، متشکل از اساتید، طلاب، دانشجویان و کلیه داوطلبان باایمان و دغدغه مندی است که علاقمند به فعالیت علمی جهادی در عرصه جنگ نرم هستند. شما هم می توانید یکی از اعضای این گروه باشید(اینجا کلیک کنید). فعالیت های سایت زیر نظر سید محمد رضا طباطبایی، مدرس ادیان و کارشناس صدا و سیماست. موضوعات سایت نیز در زمینه سیر مطالعاتی با رویکرد تقویت بنیه های اعتقادی و پاسخ به شبهات است.

0 0 رای ها
شما هم امتیاز بدهید..
اشتراک در
اطلاع از
guest
0 نظر
بازخورد (Feedback) های اینلاین
View all comments
دکمه بازگشت به بالا
0
افکار شما را دوست دارم، لطفا نظر دهیدx
()
x