چکیده
کلمات کلیدی
ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
*
ﻋﻠﻲ ﻋﺴﮕﺮﻱ
ﺍﺳﺘﺎﺩﻳﺎﺭ ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﭘﻴﺎﻡ ﻧﻮﺭ ﻣﺎﺯﻧﺪﺭﺍﻥ ﻭﺍﺣﺪ ﺑﻬﺸﻬﺮ
)ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺩﺭﻳﺎﻓﺖ: ۰۱/۲/۹۸ ؛ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺗﺼﻮﻳﺐ: ۳۱/۶/۹۸ (
ﭼﻜﻴﺪﻩ
ﺷﺒﻬﻪﺍﻓﻜﻨﻲ ﺩﺭ ﻋﺮﺻﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺩﻳﻨﻲ ﺩﺭ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮﺍﺭﺩ، ﺑﺎﻋﺚ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﻣﻲﺷﻮﺩ. ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻓﺮﺍﻭﺍﻧﻲ ﺩﺍﺭﺩ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﻣﻌﺮﻭﻑﺗﺮﻳﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺍﺳﺖ ﺍﺯ »ﺭﻭﻳﮕﺮﺩﺍﻧﻲ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ«. ﻃﺒﻖ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﻧﺒﻮﻱ )ﻣﻦ ﺑﺪﻝ ﺩﻳﻨﻪ ﻓﺎﻗﺘﻠﻮﻩ( ﺑﻌﻀﻲ ﺍﺯ ﻓﻘﻬﺎ ﺍﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﺩﺍﺷﺖ ﻛﺮﺩﻩﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ، ﻭﻟﻲ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺍﺛﺒﺎﺕ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺍﻧﻮﺍﻋﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻛﻴﻔﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﺍﺳﺖ. ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺍﺛﺒﺎﺕ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺭﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻛﻴﻔﺮ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻣﺮﺩ، ﺍﻋﺪﺍﻡ ﺍﺳﺖ، ﻛﻪ ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺕ ﺗﻮﺑﻪ، ﺁﺯﺍﺩ ﻣﻲﺷﻮﺩ. ﺍﻣﺎ ﻣﺮﺗﺪ ﺯﻥ، ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺗﻲ ﻛﻪ ﺩﻋﻮﺕ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﺭﺍ ﻧﭙﺬﻳﺮﺩ ﺑﻪ ﺯﻧﺪﺍﻥ ﻣﺤﻜﻮﻡ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ، ﺩﺭ ﻏﻴﺮ ﺍﻳﻦﺻﻮﺭﺕ ﺣﺒﺲ ﻭﻱ ﺍﺩﺍﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ. ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ، ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﻭ ﺍﺳﺒﺎﺏ ﻣﻬﻢ ﭘﻴﺪﺍﻳﺶ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻭ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎﻱ ﻣﻬﻢ ﺁﻥ ﺩﺭ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺍﻧﺴﺎﻥ، ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﺩ.
ﻭﺍژﮔﺎﻥ ﻛﻠﻴﺪﻱ
ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ، ﻓﻄﺮﻱ، ﺗﻮﺑﻪ، ﻓﻘﻪ، ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ
* ﺗﻠﻔﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ: ۴۱۱۶۶۱۶۱۵۲۰
Email: asgari@ut.ac.ir
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۰۳
ﻣﻘﺪﻣﻪ
ﺑﺎ ﻇﻬﻮﺭ ﺍﺳﻼﻡ، ﻫﻴﭻ ﺩﻳﻦ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﻣﻮﺭﺩ ﺭﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪﺍ ﻧﻴﺴﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ
ﺁﻳﻴﻦ ﺟﺎﻭﺩﺍﻧﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﻲﻛﺸﺪ، ﮔﻨﺎﻩ ﻧﺎﺑﺨﺸﻮﺩﻧﻲﺍﻱ ﺭﺍ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻛﻴﻔﺮ ﺳﺨﺘﻲ ﺩﺭ
ﺍﻧﺘﻈﺎﺭ ﺍﻭﺳﺖ. ﺁﺭﻱ ﺑﺎ ﻇﻬﻮﺭ ﺍﺳﻼﻡ، ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺮﻭﺍﻥ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺬﺍﻫﺐ، ﺑﺎﻳﺪ ﺍﺯ ﺁﻳﻴﻦﻫﺎﻱ ﺧﻮﺩ ﺩﺳﺖ
ﺑﺮﺩﺍﺭﻧﺪ ﻭ ﺑﻪ ﺍﺳﻼﻡ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﻧﺪ. ﻭ ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺍﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻜﻨﺪ، ﺑﺰﺭگـﺗﺮﻳﻦ ﺟﺮﻡ ﺭﺍ ﻣﺮﺗﻜﺐ
ﮔﺸﺘﻪ ﺍﺳﺖ. ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﻛﺮﻡ۶ ﺩﺭ ﻧﺎﻣﻪﺍﻱ ﺑﻪ ﺯﻳﺎﺩ ﺑﻦ ﺟﻬﻮﺭ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻮﺷﺖ:
»ﻓﻠﻴﻮﺿَﻌﻦّ ﻛﻞّ ﺩﻳﻦٍ ﺩﺍﻥَ ﺑﻪ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﺇﻻ ﺍﻹﺳﻼﻡ؛ ﻣﺮﺩﻡ )ﭘﺲ ﺍﺯ ﻃﻠﻮﻉ ﺍﺳﻼﻡ( ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﺩﻳﻨﻲ ﺭﺍ ﻛﻪ
ﺑﺪﺍﻥ ﭘﺎﻱﺑﻨﺪ ﺑﻮﺩﻧﺪ، ﺍﺯ ﺁﻥ ﺩﺳﺖ ﺑﺮﺩﺍﺭﻧﺪ، ﻣﮕﺮ ﺁﻳﻴﻦ ﺍﺳﻼﻡ«.
ﺩﺭ ﺭﻭﺍﻳﺘﻲ ﺩﻳﮕﺮ، ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺁﻥ ﺣﻀﺮﺕ ﺩﺭ ﺩﺳﺖ ﻣﺮﺩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﻪﻫﺎﻳﻲ ﺍﺯ ﺗﻮﺭﺍﺕ
ﺭﺍ ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ ﻛﺮﺩ، ﺧﺸﻤﮕﻴﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺍﻭ ﻓﺮﻣﻮﺩ: »ﻟﻘﺪ ﺟﺌﺘﻜﻢ ﺑﻬﺎ ﺑﻴﻀﺎء ﻧﻘﻴﺔ ﻭﺍﷲ ﻟﻮ ﻛﺎﻥ ﻣﻮﺳﻲ ﺣﻴﺎً ﻣﺎ
ﻭﺳﻌﻪ ﺇﻻ ﺍﺗّﺒﺎﻋﻲ )ﻣﺠﻠﺴﻲ، ۲۶۳۱، ﺹ۱۶۳(؛ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻦ ﺑﺮﺍﻱ ﺷﻤﺎ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻮﺭﺍﻧﻲ ﻭ ﭘﺎﻙ
ﺁﻭﺭﺩﻩﺍﻡ. ﺑﻪ ﺧﺪﺍ ﺳﻮﮔﻨﺪ، ﺍﮔﺮ ﻣﻮﺳﻲ ﺯﻧﺪﻩ ﺑﻮﺩ ﭼﺎﺭﻩﺍﻱ ﺟﺰ ﭘﻴﺮﻭﻱ ﺍﺯ ﻣﻦ ﻧﺪﺍﺷﺖ«.
ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺩﺭ ﺣﺪﻳﺚ ﺩﻳﮕﺮ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »ﺟﺎء ﺭﺟﻞ ﺍﻟﻲ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ، ﻓﻘﺎﻝ: ﻳﺎ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ ﺭﺃﻳﺖ ﺭﺟﻼ
ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺼﺎﺭﻱ ﻣﺘﻤﺴﻜﺎً ﺑﺎﻻﻧﺠﻴﻞ ﻭﺭﺟﻼً ﻣﻦ ﺍﻟﻴﻬﻮﺩ ﻣﺘﻤﺴﻜﺎ ﺑﺎﻟﺘﻮﺭﺍﺓ ﻳﺆﻣﻦ ﺑﺎﷲ ﻭﺭﺳﻮﻟﻪ ﺛﻢ ﻟﻢ ﻳﺘﺒﻌﻚ. ﻗﺎﻝ
ﺭﺳﻮﻝ: ﻣﻦ ﺳﻤﻊ ﺑﻲ ﻣﻦ ﻳﻬﻮﺩﻱ ﺍﻭ ﻧﺼﺮﺍﻧﻲ ﺛﻢ ﻟﻢ ﻳﺘﺒﻌﻨﻲ ﻓﻬﻮ ﻓﻲ ﺍﻟﻨﺎﺭ« )ﺳﻴﻮﻃﻲ، ۴۰۴۱، ﺹ۶۱۲(.
ﭼﻨﺎﻥﻛﻪ ﺁﻳﻪ ۹۱ ﺳﻮﺭﻩ ﺁﻝ ﻋﻤﺮﺍﻥ: ﴿ﺇﹺﻥﱠ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻋﻨﺪ ﺍﻟﻠﱠﻪ ﺍﻟﹾﺄﺳﻼﻡ ﴾ﻣﺆﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺍﺳﺖ.
ﻣﻔﺴﺮ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﻋﻼﻣﻪ ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺑﺎﺭﻩ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﻻ ﺩﻳﻦ ﻣﺮﺿﻲ ﻋﻨﺪ ﺍﷲ ﺳﻮﻱ
ﺩﻳﻦ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﻭﻫﻮ ﺍﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ﻭﺍﻟﺘﺪﺭﻉ ﺑﺎﻟﺸﺮﻉ ﺍﻟﺬﻱ ﺟﺎء ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ« )ﺻﺎﻓﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱، ﺹ۲۲۳(.
ﻋﺪﻩﺍﻱ ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﺩﺳﺖﻛﺸﻴﺪﻥ ﺍﺯ ﻫﺮ ﺁﻳﻴﻨﻲ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﺤﺴﻮﺏ ﻣﻲﺷﻮﺩ )ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ
ﺩﻫﺨﺪﺍ، ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ(، ﻭﻟﻲ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺍﺛﺒﺎﺕ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺍﺳﺖ ﺍﺯ
ﺑﺎﺯﮔﺸﺖ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ، ﺩﺭ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻓﻘﻂ ﺩﺳﺖﻛﺸﻴﺪﻥ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ ﺭﺍ »ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ« ﻧﺎﻣﻨﺪ.
ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﻓﻘﻬﺎﻱ ﺍﻫﻞ ﺳﻨﺖ، ﺑﺎ ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﻮﻱ ﻣﻌﺮﻭﻑ »ﻣﻦ ﺑﺪﻝ ﺩﻳﻨﻪ
۱۳ ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
ﻓﺎﻗﺘﻠﻮﻩ«، ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﮕﺮﻳﺰﺩ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮﺩ.۱ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻣﺜﺎﻝ، ﺟﺰﻳﺮﻱ
ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ »ﺍﻟﻔﻘﻪ ﻋﻠﻲ ﺍﻟﻤﺬﺍﻫﺐ ﺍﻻﺭﺑﻌﻪ« ﺩﺭ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﻓﻮﻕ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ: »ﻷﻥّ ﺍﻟﺮﺩﺓ
ﺍﻓﺤﺶ ﺍﻟﻜﻔﺮ«… »ﻷﻧّﻬﺎ ﺑﺎﻟﺮﺩﺓ ﺃﺻﺒﺤﺖ ﻣﺜﻞ ﺍﻟﺤﺮﺑﻴﺔ« ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺯﺷﺖﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮﻉ ﻛﻔﺮﭘﻴﺸﮕﻲ ﺍﺳﺖ…
ﻭ ﺁﺩﻡ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺎ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩﻥ ﺑﻪ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﻛﺎﻓﺮ ﺣﺮﺑﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺠﺎﺯﺍﺕ ﺁﻥ ﺳﻨﮕﻴﻦ
۲
ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺑﺎﻳﺪ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺍﻭ ﺑﻲﺗﻔﺎﻭﺕ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ.
ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺍﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ، ﺩﺭ ﻧﻮﺷﺘﺎﺭ ﺑﺮﺧﻲ ﺍﺯ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮﺍﻥ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ ﻣﻲﺷﻮﺩ. ﺑﻪ
ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻣﺜﺎﻝ، ﻓﻘﻴﻪ ﻧﺎﻣﺪﺍﺭ، ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺧﻮﺩ، »ﻣﺴﺎﻟﻚ ﺍﻻﻓﻬﺎﻡ« ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ:
»ﺍﻟﺮﺩﺓ ﺃﻓﺤﺶ ﺍﻟﻜﻔﺮ ﻭﺃﻏﻠﻈﻬﺎ ﺣﻜﻤﺎً )ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۵۱، ﺹ۲۲(؛ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻗﺒﻴﺢﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮﻉ
ﻛﻔﺮﻭﺭﺯﻱ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻛﻴﻔﺮ ﺁﻥ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮﻉ ﻛﻴﻔﺮ ﺍﺳﺖ.
ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺍﺛﺒﺎﺕ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥﻫﺎﻱ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻉ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ )ﻣﻠﻲ ﻭ
ﻓﻄﺮﻱ( ﻭ ﺟﻨﺲ ﻣﺮﺗﺪ )ﺯﻥ ﻭ ﻣﺮﺩ(، ﻛﻴﻔﺮﻱ ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﺧﻮﺍﻫﻨﺪ ﺩﺍﺷﺖ. ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺍﻳﻦ
ﺑﺤﺚ، ﺑﻪ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﭘﻴﺪﺍﻳﺶ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻭ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎﻱ ﺁﻥ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻪ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ.
ﻣﺒﺤﺚ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺩﺭ ﺍﻛﺜﺮ ﻛﺘﺎﺏﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ﻭ ﺗﻔﺴﻴﺮﻱ ﻭ ﺭﻭﺍﻳﻲ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺘﻮﺍﻥ ﻛﺘﺎﺏ
ﻓﻘﻬﻲﺍﻱ ﺩﺭ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻪ ﻭﻳﮋﻩ ﺩﺭ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ ﺳﺮﺍﻍ ﺩﺍﺷﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺑﺤﺚ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻧﺒﺎﺷﺪ.
ﭼﻴﺴﺘﻲ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ
ﻣﻔﻬﻮﻡﺷﻨﺎﺳﻲ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ
ﻭﺍژﻩ »ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ« ﺍﺯ ﻣﺎﺩﻩ »ﺭﺩﺩ« ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺩﺍﺭﺩ؛ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺟﻤﻠﻪ ﺍﺳﺖ: ﺑﺎﺯﮔﺸﺖ ﻭ
ﺭﻭﻱﮔﺮﺩﺍﻧﺪﻥ ﺍﺯ ﭼﻴﺰﻱ؛ ﻭﻟﻲ ﺩﺭ ﺍﺻﻄﻼﺡ، »ﺭﻭﻱ ﮔﺮﺩﺍﻧﺪﻥ ﺍﺯ ﺩﻳﻦ ﺍﺳﻼﻡ« ﺭﺍ »ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ« ﮔﻮﻳﻨﺪ.
ﺍﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺩﺭ ﻟﺴﺎﻥ ﺍﻟﻌﺮﺏ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »… ﻭﺍﺭﺗﺪ ﻓﻼﻥ ﻋﻦ ﺩﻳﻨﻪ ﺇﺫﺍ ﻛﻔﺮ ﺑﻌﺪ ﺇﺳﻼﻣﻪ«.
۱٫ ﺍﻟﻔﻘﻪ ﺍﻻﺳﻼﻣﻲ ﻭﺍﺩﻟﺘﻪ، ﺝ۶، ﺹ۲۵۱؛ ﺣﻖ ﺍﻟﺤﺮﻳﺔ ﻓﻲ ﺍﻟﻌﺎﻟﻢ، ﺹ۴۵۱، ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎﺭﻱ، ﺝ۴، ﺹ۵۷، ﺳﻨﻦ
ﺍﺑﻲ ﺩﺍﻭﺩ، ﺝ۴، ﺹ۶۲۱، ﺳﻨﻦ ﻧﺴﺎﺋﻲ، ﺝ۷، ﺹ۴۰۱، ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬﻱ، ﺝ۴، ﺹ۹۵، ﻣﺴﻨﺪ ﺍﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ، ﺝ۱، ﺹ۷۱۲٫
۲٫ ﺍﻟﻔﻘﻪ ﻋﻠﻲ ﺍﻟﻤﺬﺍﻫﺐ ﺍﻻﺭﺑﻌﺔ، ﺝ۵، ﺹ۵۴۶٫
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۲۳
ﺁﻥﮔﺎﻩ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﺩ: ﻓﻼﻧﻲ ﺍﺯ ﺩﻳﻦ ﺧﻮﺩ ﺑﺮﮔﺸﺖ، ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺎﻓﺮ ﺷﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺩﻳﻦِ ﺍﺳﻼﻡ
ﺩﺳﺖﻛﺸﻴﺪ. ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺩﺭ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﻛﺘﺎﺏﻫﺎﻱ ﻟﻐﺖ، ﺍﺳﻢ ﻣﺼﺪﺭ ﻣﺎﺩﻩ »ﺭﺩﺩ« ﻛﻠﻤﻪ »ﺭﺩﻩ« ﺑﻪ
ﻛﺴﺮ »ﺭﺍء« ﺫﻛﺮ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ ﺍﻗﺮﺏ ﺍﻟﻤﻮﺍﺭﺩ، ﻣﺎﺩﻩ »ﺭﺩﺩ« ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ. »ﺍﻟﺮﺩﺓ ﺑﻜﺴﺮ ﺍﻷﺳﻢ ﻣﻦ
ﺍﻻﺭﺗﺪﺍﺩ«. ﺍﺑﻦ ﺍﺛﻴﺮ، ﺍﻟﻨﻬﺎﻳﺔ، ﻣﺎﺩﻩ »ﺭﺩﺩ« ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦﮔﻮﻧﻪ، ﺗﻮﺟﻪ ﺩﺍﺭﺩ.
ﻓﻘﻴﻪ ﻧﺎﻣﺪﺍﺭ ﻣﺤﻘﻖ ﺩﺭ ﺷﺮﺍﻳﻊ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﻭﻫﻮ ﻗﻄﻊ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻣﻦ ﻣﻜﻠﻒ… ﻭﻫﻮ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﻜﻔﺮ
ﺑﻌﺪ ﺍﻹﺳﻼﻡ« )ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ، ۹۸۳۱، ﺝ۴، ﺹ۳۸۱(. »ﻭﺿﺎﺑﻄﺔ ﻛﻞ ﻣﻦ ﺧﺮﺝ ﻋﻦ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﺃﻭ ﻣﻦ ﺍﻧﺘﺤﻠﻪ
ﻭﺟﺤﺪ ﻣﺎ ﻳﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺿﺮﻭﺭﺓ ﻛﺎﻟﺨﻮﺍﺭﺝ ﻭﺍﻟﻐﻼﺓ« )ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ، ۹۸۳۱، ﺝ۱، ﺹ۳۵(.
ﻣﻘﺪﺱ ﺍﺭﺩﺑﻴﻠﻲ ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻊ ﺍﻟﻔﺎﻳﺪﻩ ﻭ ﺍﻟﺒﺮﻫﺎﻥ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﺍﻻﺭﺗﺪﺍﺩ ﻭﻫﻮ ﻗﻄﻊ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﻣﻦ
ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻜﻠﻒ« )ﻣﻘﺪﺱ ﺍﺭﺩﺑﻴﻠﻲ، ۳۱۴۱، ﺝ۳۱، ﺹ۳۱۳(. ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ، ﻫﻤﺎﻥ ﺍﺯ ﺩﺳﺖ ﺩﺍﺩﻥ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﺑﻪ
ﺍﺳﻼﻡ ﺍﺳﺖ. ﭼﻨﺎﻥﻛﻪ ﻧﺠﻔﻲ، ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺘﺎﺏ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﺟﻮﺍﻫﺮ ﺍﻟﻜﻼﻡ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﺍﻟﻤﺮﺗﺪ ﻭﻫﻮ
ﺍﻟﺬﻱ ﻳﻜﻔﺮ ﺑﻌﺪ ﺍﻻﺳﻼﻡ« )ﻧﺠﻔﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱۴، ﺹ۰۰۶(؛ ﻣﺮﺗﺪ ﻛﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻛﻪ ﺩﺍﺭﺍﻱ
ﺁﻳﻴﻦ ﺍﺳﻼﻡ ﮔﺸﺖ، ﺁﻥ ﺭﺍ ﺭﻫﺎ ﺳﺎﺯﺩ ﻭ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩ.
ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺍﻣﺎﻡ ﺧﻤﻴﻨﻲ۱ ﺩﺭ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺍﻟﻮﺳﻴﻠﻪ، ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﺍﻟﻤﺮﺗﺪ،
ﻭﻫﻮ ﻣﻦ ﺧﺮﺝ ﻋﻦ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﻭﺍﺧﺘﺎﺭ ﺍﻟﻜﻔﺮ« )ﺧﻤﻴﻨﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱، ﺹ۰۱(.
ﻫﻤﭽﻨﺎﻥ ﻛﻪ ﺟﺰﻳﺮﻱ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﺍﻟﺮﺩﺓ ـ ﻭﺍﻟﻌﻴﺎﺫ ﺑﺎﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ ـ ﻛﻔﺮ ﻣﺴﻠﻢ ﺗﻘﺮﺭ ﺍﺳﻼﻣﻪ
ﺑﺎﻟﺸﻬﺎﺩﺗﻴﻦ ﻣﺨﺘﺎﺭﺍً ﺑﻌﺪ ﺍﻟﻮﻗﻮﻑ ﻋﻠﻲ ﺍﻟﺪﻋﺎﻳﻢ ﻭﺍﻟﺘﺰﺍﻣﻪ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﻻﺳﻼﻡ« )ﺟﺰﻳﺮﻱ، ۶۰۴۱، ﺝ۵، ﺹ۹۳۶(.
ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ، ﻫﻤﺎﻥ ﺭﻭﻱﺁﻭﺭﺩﻥ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺍﺳﺖ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺁﻧﻜﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﻮﺩﻧﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﻭ ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪﻩ
ﺍﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﺁﮔﺎﻫﻲ ﻭ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺧﻮﺩ، ﺍﺳﻼﻡ ﺭﺍ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺁﻥ، ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩ.
ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺍﺭﺗـﺪﺍﺩ
ﻓﻘﻬﺎﻱ ﻋﻈﺎﻡ، ﺭﺍﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺪ، ﻛﻪ ﺍﺻﻞ ﺁﻥ ﺩﺭ ﻗﺮﺁﻥ ﻣﻄﺮﺡ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ]ﺑﻘﺮﻩ/۷۱۲؛ ﺁﻝ ﻋﻤﺮﺍﻥ/۵۸[،
ﻧﻈﺮ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ، ﻟﻜﻦ ﺍﺯ ﺣﻴﺚ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﺭﺍﺟﻊ ﺑﻪ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻠﻲ ﻭ ﻓﻄﺮﻱ ﺍﺧﺘﻼﻑ ﻧﻈﺮ ﺩﺍﺭﻧﺪ.
ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﻓﻘﻬﺎ، ﻫﻨﮕﺎﻡ ﺑﻴﺎﻥ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ: ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻳﺎ ﻓﻄﺮﻱ ﺍﺳﺖ ﻳﺎ ﻏﻴﺮِﻓﻄﺮﻱ؛
ﺍﻣﺎ ﻓﻘﻬﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮﺍﻫﺮ، ﺩﺭ ﺑﻴﺎﻥ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ، ﺻﺮﺍﺣﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮﻱ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺩﻭ ﻧﻮﻉ
ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺑﺮﺩﻩﺍﻧﺪ ﻭ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﺷﻔﺎﻑ ﮔﻔﺘﻪﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺑﺮﺩﻭ ﮔﻮﻧﻪ ﺍﺳﺖ: ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻓﻄﺮﻱ ﻭ
۳۳ ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﻠﻲ )ﻧﺠﻔﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱۴، ﺹ۹۲۶(. ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻓﻘﻬﺎ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺍﺳﺖ. ﻣﺜﻼً
ﻋﻼﻣﻪ ﺩﺭ »ﺍﻳﻀﺎﺡ ﺍﻟﻔﻮﺍﺋﺪ« ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﺍﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻓﻄﺮﻱ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲﺭﺳﺪ
ﻭﮔﺮﻧﻪ ﺩﻋﻮﺕ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﻲﺷﻮﺩ« )ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﻲ، ۹۸۳۱، ﺝ۴، ﺹ۸۴۵ ﻭ۰۵۵( .
ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺰﺭگ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺍﻣﺎﻡ ﺧﻤﻴﻨﻲ; ﺩﺭ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: ﻣﺮﺗﺪ ﺍﮔﺮ ﻓﻄﺮﻱ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﺍﻭ
ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻝ ﻧﻴﺴﺖ، ﻭﻟﻲ ﺍﮔﺮ ﻣﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﺎﺯﮔﺸﺖ ﺍﻭ ﺑﻪ ﺍﺳﻼﻡ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﺩ )ﺧﻤﻴﻨﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺹ۷۱۳(.
ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻘﻴﻪ ﻧﺎﻣﺪﺍﺭ ﺩﻳﮕﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺁﻳﺖﺍﷲ ﺍﻟﻌﻈﻤﻲ ﺧﻮﻳﻲ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺗﻜﻤﻠﺔ ﺍﻟﻤﻨﻬﺎﺝ
ﻳﺎﺩﺁﻭﺭ ﺷﺪ: ﻣﺮﺗﺪ ﺑﻪ ﺩﻭ ﻗﺴﻢ ﻓﻄﺮﻱ ﻭ ﻣﻠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﺩ )ﺧﻮﻳﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱، ﺹ۵۲۳(.
ﺍﻛﻨﻮﻥ ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻭ ﻣﻠﻲ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﺩ: ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭘﺪﺭ ﻭ ﻣﺎﺩﺭ ﺍﻭ
ﻭ ﻳﺎ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺁﻧﺎﻥ )ﭘﺪﺭ ﻳﺎ ﻣﺎﺩﺭ(، ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪﺍﺵ، ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﻮﺩﻩﺍﻧﺪ ﻭ ﺧﻮﺩ ﺍﻭ ﻧﻴﺰ
ﭘﺲ ﺍﺯ ﺑﻠﻮﻍ، ﺍﺳﻼﻡ ﺭﺍ ﺑﭙﺬﻳﺮﺩ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ ﺭﻭﻱ ﺑﺮﺗﺎﺑﺪ، ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﻲﺷﻮﺩ
ﻭ ﮔﺮﻧﻪ، ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺑﻮﺩ.
ﻓﻘﻴﻪ ﻧﺎﻣﻮﺭ، ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﺧﻮﺩ، ﺍﻟﻤﺴﺎﻟﻚ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﺍﻟﻤﺸﻬﻮﺭ ﺑﻴﻦ ﺍﻷﺻﺤﺎﺏ ﺃﻥّ ﺍﻻﺭﺗﺪﺍﺩ
ﻋﻠﻲ ﻗﺴﻤﻴﻦ: ﻓﻄﺮﻱ ﻭ ﻣﻠّﻲ. ﻓﺎﻷﻭﻝ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﻦ ﻭﻟﺪ ﻋﻠﻲ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﺑﺄﻥ ﺍﻧﻌﻘﺪ ﺣﺎﻝ ﺇﺳﻼﻡ ﺃﺣﺪ ﺃﺑﻮﻳﻪ« )ﺷﻬﻴﺪ
ﺛﺎﻧﻲ، ۳۱۴۱، ﺝ۲، ﺹ۱۵۴(؛ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭘﺪﺭ ﻭ ﻣﺎﺩﺭ ﺍﻭ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪ ﺍﻭ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻭ ﺍﻭ ﭘﺲ
ﺍﺯ ﺑﻠﻮﻍ ﺍﺯ ﺁﻥ )ﺍﺳﻼﻡ( ﺩﺳﺖ ﺑﻜﺸﺪ، ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﺍﺳﺖ ﻭﮔﺮﻧﻪ ﻣﻠﻲ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺑﻮﺩ.
ﻭﻱ ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺩﺭ ﺷﺮﺡ ﻛﺘﺎﺏ ﻟﻤﻌﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻓﻘﻴﻪ ﻧﺎﻣﺪﺍﺭ ﺷﻬﻴﺪ ﺍﻭﻝ، ﻛﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﻭﺍﻟﻤﺮﺗﺪ
ﻋﻦ ﻓﻄﺮﺓ ﻻﺗﻘﺒﻞ ﺗﻮﺑﺘﻪ… ﻭﺍﻟﻤﺮﺗﺪ ﻋﻦ ﻏﻴﺮ ﻓﻄﺮﺓ ﻳﺴﺘﺘﺎﺏ« ﺁﻭﺭﺩﻩ ﺍﺳﺖ: ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻛﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ
ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻭ ﻫﻨﮕﺎﻡ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪﺍﺵ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﺎﺷﻨﺪ: »ﻭﻫﻮ ﺍﻟﺬﻱ ﺍﻧﻌﻘﺪ ﻭﺃﺣﺪ ﺃﺑﻮﻳﻪ ﻣﺴﻠﻢ«. ﻭﻱ
ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: ﻛﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻭ ﻫﻨﮕﺎﻡ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪﺍﺵ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﻧﺒﺎﺷﺪ: »ﻭﻫﻮ ﺍﻟﺬﻱ ﺍﻧﻌﻘﺪ ﻭﻟﻢ ﻳﻜﻦ ﺍﺣﺪ ﺍﺑﻮﻳﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎً« )ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ، ۰۸۳۱، ﻣﻮﺍﻧﻊ ﺍﺭﺙ(.
ﺍﻣﺎﻡ ﺧﻤﻴﻨﻲ۱ ﺩﺭ ﺗﺤﺮﻳﺮﺍﻟﻮﺳﻴﻠﺔ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻛﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪﺍﻗﻞ ﻳﻜﻲ
ﺍﺯ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻭ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪﺍﺵ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﺎﺷﺪ )ﺧﻤﻴﻨﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۲، ﺹ۶۶۳(.
ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺰﺭگ ﺷﻴﻌﻪ ﺁﻳﺖﺍﷲ ﺍﻟﻌﻈﻤﻲ ﺧﻮﺋﻲ ﺩﺭ ﺗﻜﻤﻠﺔ ﺍﻟﻤﻨﻬﺎﺝ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: ﻣﺮﺗﺪ ﻛﺴﻲ
ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ ﺧﺎﺭﺝ ﺷﺪﻩ، ﻭ ﻛﻔﺮ ﺭﺍ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺮ ﺩﻭ ﻗﺴﻢ ﺍﺳﺖ: ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻭ
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۴۳
ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ. ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻛﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﭘﺪﺭ ﻭ ﻣﺎﺩﺭﺵ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪ ﺍﻭ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ
ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺑﻠﻮﻏﺶ ﺍﻇﻬﺎﺭ ﺍﺳﻼﻡ ﻛﻨﺪ ﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺁﻥ، ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ ﺧﺎﺭﺝ ﺷﻮﺩ. ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ ﻛﺴﻲ
ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺪﺭ ﻭ ﻣﺎﺩﺭﺵ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪ ﺍﻭ ﻛﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻭ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺑﻠﻮﻍ، ﺍﻇﻬﺎﺭ ﻛﻔﺮ ﻛﻨﺪ ﻭ
ﻛﺎﻓﺮ ﺍﺻﻠﻲ ﺷﻮﺩ ﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺁﻥ، ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻴﺎﻭﺭﺩ. ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮﻱ ﻛﻔﺮ ﺑﺮﮔﺮﺩﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺼﺮﺍﻧﻲ
ﺍﺻﻠﻲ، ﻛﻪ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻴﺎﻭﺭﺩ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺼﺮﺍﻧﻴﺘﺶ ﺑﺎﺯ ﮔﺮﺩﺩ )ﺧﻮﻳﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱، ﺹ۵۲۳(.
ﺩﻟﻴﻞ ﺍﺻﻠﻲ ﺍﻳﻦ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﺭﻭﺍﻳﺎﺗﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﺠﺎﻣﻊ ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮﺭﺩ ﺍﺯ
ﺟﻤﻠﻪ: »ﻭﺑِﺈِﺳﻨَﺎﺩﻩ ﻋﻦِ ﺍﻟْﺤﺴﻴﻦِ ﺑﻦِ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻦْ ﻋﺜْﻤﺎﻥَ ﺑﻦِ ﻋﻴﺴﻰ ﺭﻓَﻌﻪ ﻗَﺎﻝَ ﻛَﺘَﺐ ﻋﺎﻣﻞُ ﺃَﻣﻴﺮِ ﺍﻟْﻤﺆْﻣﻨﻴﻦَ۷
ﺇِﻟَﻴﻪ ﺇِﻧﱢﻲ ﺃَﺻﺒﺖ ﻗَﻮﻣﺎً ﻣﻦَ ﺍﻟْﻤﺴﻠﻤﻴﻦَ ﺯﻧَﺎﺩﻗَﺔً ﻭﻗَﻮﻣﺎً ﻣﻦَ ﺍﻟﻨﱠﺼﺎﺭﻯ ﺯﻧَﺎﺩﻗَﺔ ﻓَﻜَﺘَﺐ ﺇِﻟَﻴﻪ ﺃَﻣﺎ ﻣﻦْ ﻛَﺎﻥَ ﻣﻦَ
ً
ﺍﻟْﻤﺴﻠﻤﻴﻦَ ﻭﻟﺪ ﻋﻠَﻰ ﺍﻟْﻔﻄْﺮَﺓِ ﺛُﻢ ﺗَﺰَﻧْﺪﻕَ ﻓَﺎﺿْﺮِﺏ ﻋﻨُﻘَﻪ ﻭﻟَﺎ ﺗَﺴﺘَﺘﺒﻪ ﻭﻣﻦْ ﻟَﻢ ﻳﻮﻟَﺪ ﻣﻨْﻬﻢ ﻋﻠَﻰ ﺍﻟْﻔﻄْﺮَﺓِ ﻓَﺎﺳﺘَﺘﺒﻪ
ﻓَﺈِﻥْ ﺗَﺎﺏ ﻭﺇِﻟﱠﺎ ﻓَﺎﺿْﺮِﺏ ﻋﻨُﻘَﻪ) «ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۲، ﺹ۳۳۳(.
ﻋﺜﻤﺎﻥ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺍﺳﺘﺎﻥﺩﺍﺭﺍﻥ ﺍﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎﻥ ﺩﺭ ﻧﺎﻣﻪﺍﻱ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺣﻀﺮﺕ ﭘﺮﺳﻴﺪ
ﺟﻤﻌﻲ ﺍﺯ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﻭ ﻧﻴﺰ ﺟﻤﻌﻲ ﺍﺯ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎﻥ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﺑﺎ ﺁﻧﺎﻥ
ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩ ﻛﻨﻴﻢ ﻭ ﺣﻜﻢ ﺍﺳﻼﻡ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺍﻣﺎﻡ ﺩﺭ ﭘﺎﺳﺦ ﺍﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ: ﺁﻥ ﺩﺳﺘﻪ ﻛﻪ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺍﺻﻴﻞ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻥ ﻭ ﺗﻮﺑﻪﺷﺎﻥ ﺭﺍ ﻗﺒﻮﻝ ﻧﻜﻦ ﻭ ﺁﻥ
ﺩﺳﺘﻪ ﺍﺯ ﻣﺮﺗﺪﺍﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﻧﺒﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺍﺳﻼﻡ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺭﻭﻱ
ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﺩﻋﻮﺕ ﻛﻦ ﻭ ﺍﮔﺮ ﻗﺒﻮﻝ ﻧﻜﺮﺩﻧﺪ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻥ.
ﺁﺭﻱ! ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﺣﺪﻳﺚ ﻓﻮﻕ ﻗﺎﺑﻞ ﺧﺪﺷﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻭ ﺣﻜﻢ ﺁﺩﻡ ﻣﺮﺗﺪ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﺍﻱ
ﺁﺷﻜﺎﺭ ﺑﺎﺯﮔﻮ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ.
ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﻨﻮﺍﻥ »ﻭﻟﺪ ﻋﻠﻲ ﺍﻟﻔﻄﺮﺓ« ﻧﺸﺎﻥ ﻣﻲﺩﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺴﻲ »ﻟﻢ ﻳﻮﻟﺪ ﻋﻠﻲ ﺍﻟﻔﻄﺮﺓ« ﻳﻜﺴﺎﻥ
ﻧﻴﺴﺖ. ﻟﺬﺍ ﻓﻘﻬﺎ ﺍﺯ ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ »ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ« ﻭ ﺍﺯ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ »ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ« ﻳﺎﺩ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ.
ﺩﺭ ﺍﻳﻨﺠﺎ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﻧﻴﺰ ﺭﺍﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﺩﻳﺪﻩ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻭ ﺍﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ
ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻛﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻭ ﻳﺎ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺁﻧﻬﺎ، ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺗﻮﻟﺪ ﺍﻭ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﺍﻳﻦ ﻗﻮﻝ ﺑﻪ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﺁﻳﺖﺍﷲ ﺟﺰﺍﻳﺮﻱ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮﺍﻫﺮ
ﺩﺭ ﺭﺩ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﺍﻭ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ، ﻧﻈﺮ ﺍﻭ ﻳﻚ ﺍﻣﺮ ﻋﺠﻴﺒﻲ ﺍﺳﺖ: »ﻭﻣﻦ ﺍﻟﻐﺮﻳﺐ ﻣﺎ ﻓﻲ ﺭﺳﺎﻟﺔ
ﺍﻟﺠﺰﺍﺋﺮﻱ ﻣﻦ ﺍﻥّ ﺍﻟﻤﺪﺍﺭ، ﻋﻠﻲ ﺍﻟﻮﻻﺩﺓ ﻻ ﺍﻻﻧﻌﻘﺎﺩ« )ﻧﺠﻔﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱۴، ﺹ۵۰۶(.
۵۳ ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺩﻭ ﺩﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺭﺩ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮﺍﻥ ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮﺩ
ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »ﻭﻋﻨْﻪ ﻋﻦِ ﺍﻟْﻌﻤﺮَﻛﻲ ﺑﻦِ ﻋﻠﻲ ﻋﻦْ ﻋﻠﻲ ﺑﻦِ ﺟﻌﻔَﺮٍ ﻋﻦْ ﺃَﺧﻴﻪ ﺃَﺑِﻲ ﺍﻟْﺤﺴﻦِ۷ ﻗَﺎﻝَ ﺳﺄَﻟْﺘُﻪ
ﻋﻦْ ﻣﺴﻠﻢٍ ﺗَﻨَﺼﺮَ ﻗَﺎﻝَ ﻳﻘْﺘَﻞُ ﻭﻟَﺎ ﻳﺴﺘَﺘَﺎﺏ) «ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۲، ﺹ۵۲۳(.
ﻋﻤﺮﻛﻲ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺍﺯ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻭ ﺍﻳﺸﺎﻥ ﺍﺯ ﺑﺮﺍﺩﺭ ﺧﻮﺩ )ﺍﻣﺎﻡ ﻫﻔﺘﻢ( ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺭﺍ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ.
ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮﺍﺩﺭ ﺍﻣﺎﻡ ﻫﻔﺘﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ: ﺍﺯ ﺍﻭ ﻳﻌﻨﻲ ﺍﻣﺎﻡ ﻫﻔﺘﻢ۷ ﭘﺮﺳﻴﺪﻡ: ﻣﺮﺩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ، ﺑﻪ ﺁﻳﻴﻦ
ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩ، ﻛﻴﻔﺮﺵ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺁﻥ ﺣﻀﺮﺕ ﭘﺎﺳﺦ ﺩﺍﺩ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲﺭﺳﺪ ﻭ ﺗﻮﺑﻪﺍﺵ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ
ﻧﻴﺴﺖ. ﮔﻔﺘﻢ ﻛﺴﻲ، ﻗﺒﻼً ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺁﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺷﺪﻩ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺁﻥ ﺑﺎﺯﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟
ﺍﻣﺎﻡ ﭘﺎﺳﺦ ﺩﺍﺩ: ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻭﺍﺩﺍﺭ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻭ ﺍﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻜﺮﺩ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲﺭﺳﺪ.
ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﺭﺳﺪ ﻛﻪ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﺍﻭﻝ )ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻛﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﺣﻴﻦ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪﺍﺵ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ
ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻭ ﻳﺎ ﻫﺮ ﺩﻭ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﺩﻟﻴﻞ ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺩﺍﺭﺩ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺑﺎﺭﻩ ﺑﺴﻴﺎﺭ
ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻝﺍﻧﺪ، ﻭﻟﻲ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﺩﻭﻡ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻛﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻭ ﻳﺎ ﻳﻜﻲ
ﺍﺯ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺭ ﺣﻴﻦ ﺗﻮﻟﺪ ﺍﻭ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﺎﺷﻨﺪ، ﺍﺩﻟﻪ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﻗﺎﺑﻞ ﺧﺪﺷﻪﺍﻧﺪ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺍﻭﻻً:
ﺗﻌﺎﺑﻴﺮﻱ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳﺄﻟﺘﻪ ﻋﻦ ﻣﺴﻠﻢ« ﻳﺎ »ﺭﺟﻞ ﻭﻟﺪ ﻋﻠﻲ ﺍﻻﺳﻼﻡ« ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺣﻤﻞ ﺑﻪ ﺍﻃﻼﻕ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ
ﻛﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻘﻴﺪﻛﻨﻨﺪﻩﺍﻱ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮﺵ ﻧﺪﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ، ﻭﻟﻲ ﺩﺭ ﺍﻳﻨﺠﺎ ﺩﺍﺭﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻥ ﺣﺪﻳﺚ
ﻣﻮﺭﺩ ﺍﺳﺘﻨﺎﺩ ﻗﻮﻝ ﺍﻭﻝ ﺍﺳﺖ. ﻭ ﺁﻳﺎﺕ ﻗﺮﺁﻧﻲ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮﺍﻥ ﺣﻤﻞ ﺑﻪ ﺍﻃﻼﻕ ﻧﻤﻮﺩ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺁﻳﺎﺕ
ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺩﺭﺻﺪﺩ ﺑﻴﺎﻥ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬﺍ ﻧﻤﻲﺗﻮﺍﻥ ﺑﻪ ﺍﻃﻼﻕ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻈﺮ ﺩﺍﺭﺩ. ﭼﻨﺎﻥﻛﻪ
ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮﺍﻫﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﻭﺑﺎﻟﺠﻤﻠﻪ ﻓﻼ ﺧﻼﻑ ﻭﻻ ﺍﺷﻜﺎﻝ ﻓﻲ ﻓﻄﺮﻳﺔ ﻣﻦ ﺍﻧﻌﻘﺪ ﻭﻭﻟﺪ ﻭﻭﺻﻒ
ﺍﻻﺳﻼﻡ ﻋﻨﺪ ﺑﻠﻮﻏﻪ ﻭﺍﺑﻮﺍﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﻞ ﺍﺣﺪﻫﻤﺎ ﻭﻟﻮ ﺍﻻﻡ ـ ﺛﻢ ﺍﺭﺗﺪ ﺣﺘﻲ ﻟﻮ ﺍﺭﺗﺪ ﺍﺑﻮﺍﻩ ﺑﻌﺪ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩﻩ ﻧﻌﻢ ﻟﻮ
ﺍﻧﻌﻘﺪ ﻣﻨﻬﻤﺎ ﻛﺎﻓﺮﻳﻦ ﻟﻢ ﻳﻜﻦ ﻓﻄﺮﻳﺎً ﻭﺍﻥ ﺍﺳﻠﻢ ﺍﺑﻮﺍﻩ ﺍﻭ ﺍﺣﺪﻫﻤﺎ ﻋﻨﺪ ﺍﻟﻮﻻﺩﺓ« )ﻧﺠﻔﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱۴، ﺹ۵۰۶(.
ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎﻡ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪﺍﺵ، ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻭ ﻳﺎ ﻫﺮﺩﻭ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﺎﺷﻨﺪ، ﮔﺮﭼﻪ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ، ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ، ﻣﻄﻠﻖﺍﻧﺪ، ﻟﻜﻦ ﻋﺮﺿﻪﺩﺍﺷﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺍﺣﺎﺩﻳﺜﻲ
ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﺮﺍﺣﺖ ﺗﺎﻡ، ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪ ﺭﺍ ﻣﻄﺮﺡ ﻣﻲﺳﺎﺯﻧﺪ، ﺍﺛﺒﺎﺕ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﻣﻄﻠﻖ ﺩﺭ ﺻﺪﺩ
ﺑﺎﺯﮔﻮ ﻧﻤﻮﺩﻥ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻮﺭﺩ ﻧﻈﺮ، ﻧﺒﻮﺩﻧﺪ. ﺩﺭ ﺍﻳﻨﺠﺎ، ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺑﺎﺏ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺗﺤﺖ ﻧﺎﻡ ﺩﺳﺘﺠﺎﺕ
ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﻣﻮﺭﺩ ﻣﺪﺍﻗﺔ ﻗﺮﺍﺭ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻭ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺟﺎﻟﺒﻲ ﺍﺯ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﻲﺁﻳﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ،
ﺩﻗﺖ ﺩﺭ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺩﺳﺘﺠﺎﺕ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﻭ ﺩﻗﺖ ﺩﺭ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻮﺭﺩ ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﻴﺮﻧﺪ.
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۶۳
ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺛﺒﻮﺕ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﺑﻮﺩﻥ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﻳﺎ ﻫﺮﺩﻭ ﺁﻧﺎﻥ ﻓﻘﻂ
ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺗﻮﻟﺪ ﺍﻭ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﻮﺩﻩﺍﻧﺪ، ﺗﺮﺩﻳﺪ ﻫﺴﺖ. ﺩﺭ ﺍﻳﻨﺠﺎ ﺍﺻﻞ »ﻋﺪﻡ ﺣﺼﻮﻝ ﺍﺳﻼﻡ« ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ
ﺍﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺍﻓﺮﺍﺩ، ﺩﺭ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﻴﺶ ﺍﺯ ﺗﻮﻟﺪ، ﻣﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﺟﺎﺭﻱ ﺷﻮﺩ. ﻭﺍﻧﮕﻬﻲ ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻮﺩﻥ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻭ ﺩﺭ
ﺣﺎﻝ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪ ﺍﻭ، ﻧﻮﻋﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻛﻔﺮ ﺍﻭ ﻣﺤﺴﻮﺏ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻭ ﻣﻲﺗﻮﺍﻥ ﺩﺭ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪﻱ، ﻛﻔﺮ
ﺗﺒﻌﻲ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﺭﺍ ﺍﺳﺘﺼﺤﺎﺏ ﻛﺮﺩ ﻭ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺭﺍﻩ، ﺍﻭ ﺭﺍ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ ﺧﻮﺍﻧﺪ، ﻧﻪ ﻓﻄﺮﻱ. ﻻﺯﻡ
ﺍﺳﺖ ﺩﺭ ﺍﻳﻦﺑﺎﺭﻩ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮﺩ: »ﻭﺑِﺈِﺳﻨَﺎﺩﻩ ﻋﻦِ ﺍﻟْﺤﺴﻴﻦِ ﺑﻦِ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻦْ ﻋﺜْﻤﺎﻥَ ﺑﻦِ ﻋﻴﺴﻰ
ﺭﻓَﻌﻪ ﻗَﺎﻝَ ﻛَﺘَﺐ ﻋﺎﻣﻞُ ﺃَﻣﻴﺮِ ﺍﻟْﻤﺆْﻣﻨﻴﻦَ۷ ﺇِﻟَﻴﻪ ﺇِﻧﱢﻲ ﺃَﺻﺒﺖ ﻗَﻮﻣﺎً ﻣﻦَ ﺍﻟْﻤﺴﻠﻤﻴﻦَ ﺯﻧَﺎﺩﻗَﺔً ﻭﻗَﻮﻣﺎً ﻣﻦَ ﺍﻟﻨﱠﺼﺎﺭﻯ
ﺯﻧَﺎﺩﻗَﺔً ﻓَﻜَﺘَﺐ ﺇِﻟَﻴﻪ ﺃَﻣﺎ ﻣﻦْ ﻛَﺎﻥَ ﻣﻦَ ﺍﻟْﻤﺴﻠﻤﻴﻦَ ﻭﻟﺪ ﻋﻠَﻰ ﺍﻟْﻔﻄْﺮﺓِ ﺛُﻢ ﺗَﺰَﻧْﺪﻕَ ﻓَﺎﺿْﺮِﺏ ﻋﻨُﻘَﻪ ﻭﻟَﺎ ﺗَﺴﺘَﺘﺒﻪ ﻭﻣﻦْ ﻟَﻢ
َ
ﻳﻮﻟَﺪ ﻣﻨْﻬﻢ ﻋﻠَﻰ ﺍﻟْﻔﻄْﺮَﺓِ ﻓَﺎﺳﺘَﺘﺒﻪ ﻓَﺈِﻥْ ﺗَﺎﺏ ﻭﺇِﻟﱠﺎ ﻓَﺎﺿْﺮِﺏ ﻋﻨُﻘَﻪ) «ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۲، ﺹ۳۳۳(.
ﻋﺜﻤﺎﻥ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ: ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺍﺳﺘﺎﻥﺩﺍﺭﺍﻥ ﺍﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎﻥ ﺩﺭ ﻧﺎﻣﻪﺍﻱ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺣﻀﺮﺕ
ﭘﺮﺳﻴﺪ ﺟﻤﻌﻲ ﺍﺯ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﻭ ﻧﻴﺰ ﺟﻤﻌﻲ ﺍﺯ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎﻥ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ
ﺑﺎ ﺁﻧﺎﻥ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩ ﻛﻨﻴﻢ ﻭ ﺣﻜﻢ ﺍﺳﻼﻡ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺍﻣﺎﻡ ﺩﺭ ﭘﺎﺳﺦ ﺍﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ: ﺁﻥ ﺩﺳﺘﻪ
ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺍﺻﻴﻞ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻥ ﻭ ﺗﻮﺑﻪﺷﺎﻥ ﺭﺍ ﻗﺒﻮﻝ ﻧﻜﻦ ﻭ
ﺁﻥ ﺩﺳﺘﻪ ﺍﺯ ﻣﺮﺗﺪﺍﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﻧﺒﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺑﻪ ﺍﺳﻼﻡ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺭﻭﻱ
ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﺩﻋﻮﺕ ﻛﻦ، ﻭ ﺍﮔﺮ ﻗﺒﻮﻝ ﻧﻜﺮﺩﻧﺪ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻥ.
ﺩﻻﻟﺖ ﺣﺪﻳﺚ
ﺩﻗﺖ ﺩﺭ ﺣﺪﻳﺚ ﻓﻮﻕ ﻧﺸﺎﻥ ﻣﻲﺩﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻛﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻭ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ
ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪﺍﺵ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﻭﻟﺪ ﻋﻠﻲ ﺍﻻﺳﻼﻡ« ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ ﺍﺳﺖ.
ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎﻱ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻲ ﺍﺯ ﺧﻮﺩ ﺍﻫﻞ ﺑﻴﺖ: ﺑﻪ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ
ﺍﺯ ﻣﻠﻲ ﻭ ﻓﻄﺮﻱ ﻋﻄﻒ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮﺩﻩﺍﻧﺪ. ﺩﺭ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﻛﺮﻡ۶ ﻛﻪ
ﻓﺮﻣﻮﺩ: »ﻣﻦ ﺑﺪﻝ ﺩﻳﻨﻪ ﻓﺎﻗﺘﻠﻮﻩ«۱، ﻣﻮﺭﺩ ﺗﻮﺟﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﻭﻟﻲ ﻃﺒﻖ ﻣﺤﺘﻮﺍﻱ ﺁﻥ ﻓﺘﻮﻱ
ﻧﺪﺍﺩﻩﺍﻧﺪ، ﺑﻪ ﺩﻟﻴﻞ ﺁﻧﻜﻪ ﺍﻭﻻ: ﺍﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺛﺎﻧﻴﺎ: ﺧﻮﺩ ﺍﺋﻤﻪ ﻛﻪ ﺧﻮﺩ
ﻣﻔﺴﺮ ﻗﺮﺍﻥ ﻭ ﺑﻴﺎﻥﮔﺮ ﻣﺤﺘﻮﻱ ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺍﻧﺪ ﺑﻪ ﺍﻃﻼﻕ ﻣﺤﺘﻮﻱ ﺁﻥ ﺗﻮﺟﻪ ﻻﺯﻡ ﻧﻜﺮﺩﻩﺍﻧﺪ ﻭ
۱٫ ﺧﻼﻑ، ﺝ۵، ﺹ۶۵۵؛ ﺍﻟﻤﺒﺴﻮﻁ ﻓﻲ ﻓﻘﻪ ﺍﻻﻣﺎﻣﻴﺔ، ﺝ۸، ﺹ۲۷؛ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺍﻟﺸﻴﻌﺔ، ﺝ۴، ﺹ۷۷۴٫
۷۳ ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
ﻫﻤﻴﻦ ﺧﻮﺩ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ، ﮔﺮﭼﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﮔﺴﺘﺮﺩﻩ ﻭ ﻋﺎﻡ ﺍﺳﺖ؛ ﻭﻟﻲ ﻣﻘﺼﻮﺩ
ﺍﺳﺎﺳﻲ ﺁﻥ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ. ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺎﺱ ﺍﺋﻤﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ: ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮﻱ ﺣﺪﻳﺚ ﻓﻮﻕ ﺍﺯ ﺣﻴﺚ
ﺷﻤﻮﻝ ﻭ ﮔﺴﺘﺮﺵ ﻧﻈﺮﻱ ﻧﺪﺍﺷﺘﻪﺍﻧﺪ، ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﺣﻴﺚ ﻣﻠﻲ ﻭ ﻓﻄﺮﻱ ﻋﻄﻒ ﺗﻮﺟﻪ
ﻓﺮﻣﻮﺩﻩﺍﻧﺪ ﻭ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺍﺳﺘﻨﺎﺩ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ )ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ( ﻣﺆﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺍﺳﺖ.
ﺁﺛﺎﺭ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ
ﺑﺮﺧﻲ ﺍﺯ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺁﺛﺎﺭ ﻣﻨﻔﻲ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻋﺒﺎﺭﺕﺍﻧﺪ ﺍﺯ:
ﺣﺒﻂ ﺍﻋﻤﺎﻝ ﺣﺴﻨﻪ
»ﺣﺒﻂ« ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺍﺳﺖ ﺍﺯ ﻧﺎﺑﻮﺩﻱ ﻭ ﺍﺯ ﺑﻴﻦ ﺭﻓﺘﻦ، ﮔﺮﭼﻪ ﺍﻳﻦ ﻭﺍژﻩ ﻛﺎﺭﺑﺮﺩﻫﺎﻱ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺩﺍﺭﺩ،
ﻭﻟﻲ ﺍﺻﻄﻼﺣﺎً ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﻧﺎﺑﻮﺩ ﺷﺪﻥ ﺍﻋﻤﺎﻝ ﻧﻴﻚ ﺗﻮﺳﻂ ﺍﻋﻤﺎﻝ ﺷﺮ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﻲﺭﻭﺩ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ،
ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﺍﺳﺒﺎﺏ ﺣﺼﻮﻝ ﺣﺒﻂ ﺍﺳﺖ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺑﺎﻋﺚ ﺍﺯ ﺑﻴﻦ ﺭﻓﺘﻦ ﺍﻋﻤﺎﻝ ﻧﻴﻚ ﺁﺩﻣﻲ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ ﻭ ﺍﻳﻦ
ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺍﺧﺘﺼﺎﺹ ﺑﻪ ﺣﺼﻮﻝ ﻣﺮگ ﻇﺎﻫﺮﻱ ﻣﺮﺗﺪ ﻧﺪﺍﺭﺩ ﻭ ﻣﺮﺗﺪ ﺍﮔﺮ ﺍﺯ ﻧﻮﻉ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﺑﺎﺷﺪ،
ﺍﻋﻤﺎﻝ ﺍﻭ ﺣﺒﻂ ﻣﻲﺷﻮﺩ. ﻭﻟﻲ ﺍﮔﺮ ﺍﺯ ﻧﻮﻉ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻜﻨﺪ، ﺍﻋﻤﺎﻝ ﺍﻭ ﺣﺒﻂ ﻣﻲﺷﻮﺩ.
ﺩﺭ ﺳﻮﺭﻩ ﻣﺎﺋﺪﻩ ﻣﻲﺧﻮﺍﻧﻴﻢ: ﴿ﻭﻣﻦ ﻳﻜﹾﻔﹸﺮ ﺑﹺﺎﻟﹾﺄﳝﺎﻥ ﻓﻘﺪ ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻠﹸﻪ ﻭﻫﻮ ﻓﻲ ﺍﻟﹾﺂﺧﺮﺓ ﻣﻦ ﺍﻟﹾﺨﺎﺳﺮﹺﻳﻦ﴾
ﹶ ﹶ ﹺ ﹶ
)ﻣﺎﺋﺪﻩ/۵(، ﻭ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﺩﻧﻴﺎ ﺑﺮﻭﺩ ﺟﺎﻱ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ
ﺗﺮﺩﻳﺪﻱ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭼﻨﺎﻥﻛﻪ ﺁﻳﻪ ﴿ﻭﻣﻦ ﻳﺮﺗﺪﺩ ﻣﻨﻜﹸﻢ ﻋﻦ ﺩﻳﻨﻪ ﻓﻴﻤﺖ ﻭﻫﻮ ﻛﹶﺎﻓ ﻓﹶﹸﻭﹶﻟﺌﻚ ﺣﺒﻄﺖ ﺃﹶﻋﻤﺎﹸ ﻢ﴾
ﻟﻬ ﺮ ﺄ ﹺ ﹶ ﹺ ﹶ
ﻣﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﺍﻃﻼﻕ ﺁﻳﻪ ﻓﻮﻕ ﺭﺍ ﺗﺨﺼﻴﺺ ﺯﻧﺪ. ﻭﻟﻲ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮﺍﻥ، ﻣﺮﺗﺪﻱ ﻛﻪ ﻫﻨﻮﺯ
ﺍﺯ ﺩﻧﻴﺎ ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﺭﺍ ﻣﺮﺩﻩ ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺏ ﻣﻲﺁﻭﺭﻧﺪ. ﻟﺬﺍ ﺍﻣﻮﺍﻝ ﺍﻭ ﺭﺍ ﻣﻴﺎﻥ ﻭﺭﺛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺍﻭ ﺗﻘﺴﻴﻢ
ﻭ ﻫﻤﺴﺮ ﺍﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺍﻧﻘﻀﺎﻱ ﻣﺪﺕ ﻣﻌﻴﻦ ﻓﻮﺕ ﺷﻮﻫﺮ ﻣﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻣﺮﺩ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺩﺭﺁﻳﺪ. ﺑﻪ
ﻧﻈﺮ ﻣﻲﺭﺳﺪ ﺁﻧﭽﻪ ﺍﺯ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﻲﺁﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺍﺳﺖ.
»ﻭﺑِﺎﻟْﺈِﺳﻨَﺎﺩ ﻋﻦِ ﺍﺑﻦِ ﻣﺤﺒﻮﺏٍ ﻋﻦْ ﻫﺸَﺎﻡِ ﺑﻦِ ﺳﺎﻟﻢٍ ﻋﻦْ ﻋﻤﺎﺭٍ ﺍﻟﺴﺎﺑﺎﻃﻲ ﻗَﺎﻝَ ﺳﻤﻌﺖ ﺃَﺑﺎ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻠﱠﻪ۷
ﻳﻘُﻮﻝُ: ﻛُﻞﱡ ﻣﺴﻠﻢٍ ﺑﻴﻦَ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦَ ﺍﺭﺗَﺪ ﻋﻦِ ﺍﻟْﺈِﺳﻠَﺎﻡِ ﻭﺟﺤﺪ ﻣﺤﻤﺪﺍً۹ ﻧُﺒﻮﺗَﻪ ﻭﻛَﺬﱠﺑﻪ ﻓَﺈِﻥﱠ ﺩﻣﻪ ﻣﺒﺎﺡ ﻟﻤﻦْ
ﺳﻤﻊ ﺫَﻟﻚ ﻣﻨْﻪ ﻭﺍﻣﺮَﺃَﺗُﻪ ﺑﺎﺋﻨَﺔٌ ﻣﻨْﻪ) ﻳﻮﻡ ﺍﺭﺗَﺪ (ﻭ ﻳﻘْﺴﻢ ﻣﺎﻟُﻪ ﻋﻠَﻰ ﻭﺭﺛَﺘﻪ ﻭﺗَﻌﺘَﺪ ﺍﻣﺮَﺃَﺗُﻪ ﻋﺪﺓَ ﺍﻟْﻤﺘَﻮﻓﱠﻰ
ﻋﻨْﻬﺎ ﺯﻭﺟﻬﺎ ﻭﻋﻠَﻰ ﺍﻟْﺈِﻣﺎﻡِ ﺃَﻥْ ﻳﻘْﺘُﻠَﻪ ﻭﻟَﺎ ﻳﺴﺘَﺘﻴﺒﻪ) «ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۲، ﺹ۶۲۳(.
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۸۳
ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ
ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻓﻄﺮﻱ، ﺑﺎﻋﺚ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺍﺯ ﺍﻣﻮﺍﻟﺶ ﻣﻲﺷﻮﺩ. ﺍﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺍﺯ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ
ﺩﺭ ﺍﻳﻦﺟﺎ ﺁﻥ ﻧﻮﻉ ﺍﺯ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻭﻱ ﺭﺍ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺍﺯ ﺍﻣﻮﺍﻟﺶ ﺑﺪﺍﻧﻴﻢ، ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺪﻳﻦ
ﻣﻌﻨﺎ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﻭ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺍﻣﻮﺍﻝ ﺧﻮﺩ، ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺮﺩﻩ ﻓﺮﺽ ﻣﻲﺷﻮﺩ. ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺭﻭ، ﺍﻣﻮﺍﻝ ﻓﺮﺩ
ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎﻥ ﻭﺭﺛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮﺩﺩ ﻭ ﺍﮔﺮ ﻭﺭﺛﻪﺍﻱ ﻧﺪﺍﺭﺩ، ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮﻉ ﺍﺳﻼﻣﻲ
ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ. ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺩﺭ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ ﭘﻴﺶ ﺍﺯ ﺭﺩ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎﺩ ﺗﻮﺑﻪ )ﺷﻬﻴﺪﺛﺎﻧﻲ، ۰۸۳۱، ﺝ۹، ﺹ۳۴۳(، ﻭ
ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺯﻥ ﻣﺮﺗﺪ، ﭼﻪ ﻓﻄﺮﻱ ﻭ ﭼﻪ ﻣﻠﻲ، ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮﺩ.
ﮔﻔﺘﻨﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺑﺎﺏ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ، ﭼﻨﺪ ﺩﺳﺘﻪﺍﻧﺪ: ﺑﺮﺧﻲ ﺩﺭ ﻇﺎﻫﺮ، ﺗﻌﻤﻴﻢ
ﺩﺍﺭﻧﺪ ﻭ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﻣﺮﺗﺪ ﺭﺍ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ. ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻂ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﺮﺩ ﺭﺍ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ. ﺑﺮﺧﻲ
ﺍﺧﺘﺼﺎﺹ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﺩﺍﺭﻧﺪ. ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﻣﺮﺩ ﺍﺧﺘﺼﺎﺹ
ﻣﻲﺩﻫﻨﺪ. ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ، ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻱ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺁﻥ ﺑﻪ
ﻭﺭﺛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﻭ ﻋﺪﻡ ﺟﻮﺍﺯ ﺗﺼﺮﻑ ﻣﺮﺗﺪ ﺩﺭ ﺍﻣﻮﺍﻝ ﺍﺳﺖ. ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺎﺱ، ﺩﺭ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ
ﻣﻲﺧﻮﺍﻧﻴﻢ: »ﻭﻳﻘﺴﻢ ﻣﺎﻟﻪ ﻋﻠﻲ ﻭﺭﺛﺘﻪ« )ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۲، ﺹ۴۲۳(. »ﻭﻳﻘﺴﻢ ﻣﺎ ﺗﺮﻙ ﻋﻠﻲ ﻭﻟﺪﻩ«
)ﺧﻤﻴﻨﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۲، ﺹ۸؛ ﺧﻤﻴﻨﻲ، ۹۷۳۱، ﺝ۴۱، ﺹ۶۳۲ ﻭ۶۴۲(. »ﻣﺎﻟﻪ ﻟﻮﻟﺪﻩ ﺍﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ«.
ﺍﺯ ﺩﻗﺖ ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺍﻳﻦ ﺑﺎﺏ، ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﻲﺁﻳﺪ ﻛﻪ ﺍﻣﻮﺍﻝ ﻣﺮﺗﺪ )ﻓﻄﺮﻱ(، ﺩﺭ
ﺣﺎﻝ ﺣﻴﺎﺕ ﺍﻭ ﻣﻴﺎﻥ ﻭﺍﺭﺛﺎﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺍﻭ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻭ ﻭﺍﺭﺛﺎﻥ ﻛﺎﻓﺮ ﺍﻭ ﺍﺭﺙ ﻧﻤﻲﺑﺮﻧﺪ
)ﺷﻬﻴﺪ ﺍﻭﻝ، ۵۶۳۱، ﺝ۲، ﺹ۲۹۲(. ﻭﻟﻲ ﺩﺭ ﺑﺎﺏ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻭ ﻋﺪﻡ ﺗﻮﺑﺔ ﺍﻭ ﺩﺍﺭﺩ،
ﺍﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮﺗﺪﻱ ﻛﻪ ﺯﻥ ﺑﺎﺷﺪ ﺍﻳﻦ ﺣﻜﻢ )ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ( ﺭﺍ ﻧﺪﺍﺭﺩ.
ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺍﺳﻼﻣﻲ، ﺟﻤﺎﻝ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﻜﻲ، ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻪ ﺷﻬﻴﺪ ﺍﻭﻝ، ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﻣﺸﻬﻮﺭ
ﺧﻮﺩ ﻟﻤﻌﻪ ﺩﺭ ﺍﻳﻦﺑﺎﺭﻩ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »… ﻭﺍﻟﻤﺮﺗﺪ ﻋﻦ ﻓﻄﺮﺓ ﺗﻘﺴﻢ ﺗﺮﻛﺘﻪ ﻭﻟﻢ ﻳﻘﺘﻞ ﻏﻴﺮ ﻓﻄﺮﺓ ﺑﻞ
ﻳﺴﺘﺘﺎﺏ ﻓﺎﻥ ﺗﺎﺏ ﻭﺍﻻ ﻗﺘﻞ ﻭﺍﻟﻤﺮﺃﺓ ﻻ ﺗﻘﺘﻞ ﺑﺎﻻﺭﺗﺪﺍﺩ ﻭﻟﻜﻦ ﺗﺤﺒﺲ ﻭﺗﻀﺮﺏ ﺍﻭﻗﺎﺕ ﺍﻟﺼﻠﻮﺕ ﺣﺘﻲ
ﺗﺘﻮﺏ ﺍﻭ ﺗﻤﻮﺕ ﻭﻛﺬﻟﻚ ﺍﻟﺨﻨﺜﻲ« )ﺷﻬﻴﺪ ﺍﻭﻝ، ۵۶۳۱، ﺝ۲، ﺹ۲۹۲(.
ﺁﺭﻱ، ﺍﻣﻮﺍﻝ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ، ﻣﻴﺎﻥ ﻭﺭﺛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﺩ، ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻨﻮﺯ ﺣﺪ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺩﺭ
ﺣﻘﺶ ﺍﺟﺮﺍ ﻧﺸﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻭﻟﻲ ﻣﺮﺗﺪ ﻏﻴﺮ ﻓﻄﺮﻱ )ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ( ﻣﺤﺒﻮﺱ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ ﻭ ﮔﺮﻧﻪ،
ﺣﺪ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺩﺭ ﺣﻘﺶ ﺍﺟﺮﺍ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ. ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﻣﺮﺗﺪ ﺯﻥ، ﺣﺪ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻗﺘﻠﻲ ﺍﺟﺮﺍ ﻧﻤﻲﮔﺮﺩﺩ،
۹۳ ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺯﻧﺪﺍﻥ ﻣﻲﺭﻭﺩ ﻭ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺟﺎ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ ﻭ ﺍﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻜﺮﺩ، ﻫﻢ ﭼﻨﺎﻥ ﺩﺭ ﺣﺒﺲ
ﺧﻮﺍﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ ﻭ ﺩﺭ ﻫﻨﮕﺎﻡ ﺍﻭﻗﺎﺕ ﻧﻤﺎﺯ، ﻭﻱ ﺭﺍ ﺗﺄﺩﻳﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ ﻣﺮﮔﺶ ﺍﮔﺮ ﻭﺍﺭﺛﻲ ﻧﺪﺍﺭﺩ،
ﺍﻣﻮﺍﻝ ﺍﻭ ﺩﺭ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮﻉ ﻗﺮﺍﺭ ﻣﻲﮔﻴﺮﺩ. ﻟﺬﺍ ﺩﺭ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺍﻟﻮﺳﻴﻠﻪ ﺍﻣﺎﻡ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻻﺭﺙ
ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »… ﻭﺍﻥ ﻛﺎﻧﺖ ﺍﻣﺮﺃﺓ ﺑﻘﻴﺖ ﺍﻣﻮﺍﻟﻬﺎ ﻋﻠﻲ ﻣﻠﻜﻬﺎ ﻭﻻ ﺗﻨﺘﻘﻞ ﺍﻟﻲ ﻭﺭﺛﺘﻬﺎ ﺍﻻ ﺑﻤﻮﺗﻬﺎ«.
ﻓﺴﺦ ﺯﻭﺟﻴﺖ
ﭼﻨﺎﻥﻛﻪ ﺩﺭ ﺑﺎﺏ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺍﺯ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﻴﺎﻥ ﺷﺪ، ﺍﻓﺰﻭﻥ ﺑﺮ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ، ﺳﻠﺐ ﺯﻭﺟﻴﺖ
ﻧﻴﺰ ﺍﺯ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺳﺖ. ﭘﺲ ﺍﺯ ﺣﺼﻮﻝ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺯﻭﺟﻴﺖ، ﻣﻴﺎﻥ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣﺮﺗﺪ ﻭ ﻫﻤﺴﺮﺵ،
ﺳﻠﺐ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻭ ﻫﻤﺴﺮﺵ ﻣﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺍﻧﻘﻀﺎﻱ ﻋﺪﻩ ﻭﻓﺎﺕ، ﺑﻪ ﺯﻭﺟﻴﺖ ﻣﺮﺩ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺩﺭﺁﻳﺪ.
ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺍﻳﻦ ﺣﻜﻢ، ﺍﺧﺘﺼﺎﺹ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﺩﺍﺭﺩ )ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ، ۰۸۳۱، ﺝ۱، ﺹ۳۴۳(. ﻭ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ، ﭘﺲ
ﺍﺯ ﺁﻥ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﺩﻋﻮﺕ ﺷﺪ ﻭ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺭﺩ ﻛﺮﺩ، ﻣﺸﻤﻮﻝ ﺍﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ. ﻫﻤﺴﺮ ﻣﺮﺩ ﻣﺮﺗﺪ،
ﻋﺪﻩ ﻭﻓﺎﺕ ﻧﮕﻪ ﻣﻲﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻣﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﺍﺯﺩﻭﺍﺝ ﻛﻨﺪ؛ ﻭﻟﻲ ﺩﺭ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ، ﭘﺲ ﺍﺯ ﺍﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺍﮔﺮ
ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻜﺮﺩ، ﭘﺲ ﺍﺯ ﺍﻧﻘﻀﺎﻱ ﻋﺪﻩ )ﻧﺠﻔﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱۴، ﺹ۵۱۶؛ ﺧﻮﻳﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺹ۱۳۳؛ ﺧﻤﻴﻨﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۲،
ﺹ۶۸۲(، ﺯﻭﺟﻴﺘﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ، ﻭ ﺍﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪ، ﺩﺭ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮﺯ ﺩﺧﻮﻝ ﺍﻧﺠﺎﻡ
ﻧﺸﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﺎ ﺣﺼﻮﻝ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ، ﺯﻭﺟﻴﺖ ﺍﻭ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ، ﺍﻋﻢ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ
ﻓﻄﺮﻱ، ﺯﻥ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻣﺮﺩ )ﺧﻤﻴﻨﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۲، ﺹ۶۸۲؛ ﺧﻤﻴﻨﻲ، ۹۷۳۱، ﺝ۴۱، ﺻﺺ۶۳۲ ﻭ۶۴۲(.
ﺍﺯ ﺩﻗﺖ ﺩﺭ ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »… ﺑﺎﻧﺖ ﻣﻨﻪ ﺍﻣﺮﺋﺘﻪ« ﻭ ﺣﺪﻳﺚ ﺩﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ
ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »… ﺗﻌﺘﺪ ﺍﻣﺮﺃﺗﻪ ﻋﺪﺓ ﺍﻟﻮﻓﺎﺓ« ﻭ ﻏﻴﺮﻩ، ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺳﻠﺐ ﺯﻭﺟﻴﺖ ﺑﺮﺍﻱ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ ﺍﺛﺒﺎﺕ
ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻭ ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺍﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻭ ﺭﺩ ﺗﻮﺑﻪ ﺍﺯ ﺳﻮﻱ ﺍﻭ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ
ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻲﺧﻮﺍﻧﻴﻢ: »ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦُ ﻳﻌﻘُﻮﺏ ﻋﻦْ ﻋﻠﻲ ﺑﻦِ ﺇِﺑﺮَﺍﻫﻴﻢ ﻋﻦْ ﺃَﺑِﻴﻪ ﻭ ﻋﻦْ ﻋﺪﺓٍ ﻣﻦْ ﺃَﺻﺤﺎﺑِﻨَﺎ ﻋﻦْ
ﺳﻬﻞِ ﺑﻦِ ﺯِﻳﺎﺩ ﺟﻤﻴﻌﺎً ﻋﻦِ ﺍﺑﻦِ ﻣﺤﺒﻮﺏٍ ﻋﻦِ ﺍﻟْﻌﻠَﺎء ﺑﻦِ ﺭﺯِﻳﻦٍ ﻋﻦْ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦِ ﻣﺴﻠﻢٍ ﻗَﺎﻝَ ﺳﺄَﻟْﺖ ﺃَﺑﺎ ﺟﻌﻔَﺮٍ۷
ﻋﻦِ ﺍﻟْﻤﺮْﺗَﺪ ،ﻓَﻘَﺎﻝَ: ﻣﻦْ ﺭﻏﺐ ﻋﻦِ ﺍﻟْﺈِﺳﻠَﺎﻡِ ﻭ ﻛَﻔَﺮَ ﺑِﻤﺎ ﺃُﻧْﺰِﻝَ ﻋﻠَﻰ ﻣﺤﻤﺪ ۹ﺑﻌﺪ ﺇِﺳﻠَﺎﻣﻪ ﻓَﻠَﺎ ﺗَﻮﺑﺔَ ﻟَﻪ ﻭ ﻗَﺪ
ﻭﺟﺐ ﻗَﺘْﻠُﻪ ﻭ ﺑﺎﻧَﺖ ﻣﻨْﻪ ﺍﻣﺮَﺃَﺗُﻪ ﻭ ﻳﻘْﺴﻢ ﻣﺎ ﺗَﺮَﻙ ﻋﻠَﻰ ﻭﻟْﺪﻩ) «ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۲، ﺹ۶۲۳(.
ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺍﺯ ﺍﻣﺎﻡ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ۷ﺭﺍﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺪ، ﺳﺆﺍﻝ ﻛﺮﺩﻡ، ﻓﺮﻣﻮﺩ: ﺣﻜﻢ
ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ ﺭﻭﻱ ﮔﺮﺩﺍﻥ ﺷﺪ ﻭ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﻭ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﻭ ﺁﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﺍﺳﻼﻡ ﻧﺎﺯﻝ ﺷﺪﻩ ﻛﻔﺮ ﻭﺭﺯﻳﺪ، ﺁﻥ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﺍﻭ ﻗﺒﻮﻝ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻗﺘﻞ ﺍﻭ ﻭﺍﺟﺐ ﺍﺳﺖ؛ ﻫﻤﺴﺮﺵ
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۰۴
ﺍﺯ ﻭﻱ ﺟﺪﺍ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ )ﻧﻴﺎﺯﻱ ﺑﻪ ﻃﻼﻕ ﻧﺪﺍﺭﺩ(؛ ﻭ ﺍﻣﻮﺍﻟﺶ ﻣﻴﺎﻥ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ.
ﺳﻠﺐ ﻃﻬﺎﺭﺕ
ﻛﻠﻤﻪ »ﻧَﺠﺲ« )ﺑﻔﺘﺢ ﺟﻴﻢ( ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺫﺍﺗﻲ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﻲﺭﻭﺩ؛ ﻭﻟﻲ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻋﺎﺭﺿﻲ
)ﭼﻴﺰﻱ ﻛﻪ ﺫﺍﺗﺎً ﭘﺎﻙ ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺑﻪ ﻭﺳﻴﻠﻪ ﭼﻴﺰ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﻧﺠﺲ ﺷﻮﺩ( ﺭﺍ ﻏﺎﻟﺒﺎ »ﻧﺠِﺲ« )ﺑﻜﺴﺮ
ﺟﻴﻢ( ﮔﻮﻳﻨﺪ )ﺟﺰﻳﺮﻱ، ۶۰۴۱، ﺝ۱، ﺹ۸۶(.
ﻫﻤﺎﻥﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺍﻗﺴﺎﻡ ﻣﻄﻬﺮﺍﺕ، ﺍﺳﻼﻡ ﺍﺳﺖ، ﻛﻔﺮ ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺍﻗﺴﺎﻡ ﻧﺠﺎﺳﺎﺕ
ﺍﺳﺖ. ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺎﺱ، ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪ، ﺑﺎ ﺧﺮﻭﺝ ﺍﺯ ﺣﻮﺯﻩ ﺍﺳﻼﻡ، ﺩﺭ ﺣﻮﺯﻩ ﻛﻔﺮ ﻭ
ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻭﺍﺭﺩ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﺏ ﺍﺳﺖ )ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻓﺤﺎﺷﻲ ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﺭﺳﻮﻝ
ﻭ ﺍﻣﺎﻡ: ﻣﻲﭘﺮﺩﺍﺯﺩ( ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﻟﺤﺎﻅ، ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﺗﺪ ﺍﺳﺖ. ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺩﺭ ﺍﻧﺘﺼﺎﺭ ﻳﺎﺩﺁﻭﺭ
ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺁﺩﻡ ﻓﺤﺎﺵ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ، ﺑﻪ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﻠﺤﻖ ﮔﺸﺘﻪ ﺍﺳﺖ: »… ﻣﻦ ﺳﺐ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﻭﻋﻴﺒﻪ
ﻭﺍﻟﻮﻗﻴﻌﺔ ﻓﻴﻪ ﺭﺩﺓ ﻣﻦ ﺍﻟﻤﺴﻠﻢ ﺑﻼ ﺷﻚ« )ﻧﺠﻔﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۶، ﺹ۶۵(.
ﺩﻗﺖ ﺩﺭ ﺁﻳﻪ ۵۲۱ ﺍﻧﻌﺎﻡ ﴿ﻛﺬﻟﻚ ﻳﺠﻌﻞﹸ ﺍﻟﻠﱠﻪ ﺍﻟﺮﺟﺲ ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟﱠﺬﻳﻦ ﻻ ﻳﺆﻣﻨﻮﻥﹶ﴾ ﻧﺸﺎﻥ ﻣﻲﺩﻫﺪ ﻛﻪ
ﹶﹶ
ﻫﺮﻛﺴﻲ ﺍﺯ ﻣﺼﺎﺩﻳﻖ ﻻﻳﺆﻣﻨﻮﻥ ﺑﺎﺷﺪ، ﺍﻫﻞ ﺭﺟﺲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺭﺟﺲ ﻧﺠﺲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺑﻪ ﻧﺠﺲ
ﺍﻃﻼﻕ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ ﻭ ﻣﺮﺗﺪ ﻛﺎﻓﺮ ﺍﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺍﺯ ﻣﺼﺎﺩﻳﻖ ﺭﺟﺲ ﻣﺤﺴﻮﺏ ﻣﻲﺷﻮﺩ.
ﻧﺠﻔﻲ ﺩﺭ ﺟﻮﺍﻫﺮﺍﻟﻜﻼﻡ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺁﺩﻡ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »… ﻭﺍﻥ ﺣﻜﻢ ﺑﻨﺠﺎﺳﺘﻪ ﻓﻲ ﺍﻟﺪﻧﻴﺎ ﻭﺑﺒﻄﻼﻥ
ﻋﺒﺎﺩﺍﺗﻪ…« )ﻧﺠﻔﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱۴، ﺹ۶۰۶(.
ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺩﺭ ﺷﺮﺡ ﺷﺮﺍﻳﻊ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ ﻣﺪﺍﺭﻙ ﺍﻻﺣﻜﺎﻡ ﺍﻧﺘﺸﺎﺭ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ، ﺩﺭ ﺑﺎﺏ ﻛﻔﺮ،
ﺁﻥﺟﺎ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﺘﻦ ﺷﺮﺍﻳﻊ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »ﺍﻟﻜﺎﻓﺮ، ﻭﺿﺎﺑﻄﻪ ﻛﻞ ﻣﻦ ﺧﺮﺝ ﻋﻦ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﺍﻭﻣﻦ ﺍﻧﺘﺤﻠﻪ ﻭﺟﺤﺪ
ﻣﺎ ﻳﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺿﺮﻭﺭﺓ«، ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﺍﻟﻤﺮﺍﺩ ﺑﻤﻦ ﺧﺮﺝ ﻋﻦ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﻣﻦ ﺑﺎﻳﻨﻪ ﻛﺎﻟﻴﻬﻮﺩ ﻭﺍﻟﻨﺼﺎﺭﻱ ﻭﺑﻤﻦ
ﺍﻧﺘﺤﻠﻪ ﻭﺟﺤﺪ ﻣﺎﻳﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺿﺮﻭﺭﺓ: ﻣﻦ ﺍﻧﺘﻤﻲ ﺍﻟﻴﻪ ﻭﺍﻇﻬﺮ ﺍﻟﺘﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﻟﻜﻦ ﺟﺤﺪ ﺑﻌﺾ ﺿﺮﻭﺭﻳﺎﺗﻪ ﻭﻗﺪ
ﻧﻘﻞ ﺍﻟﻤﺼﻨﻒ؛ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﻌﺘﺒﺮ۱ ﻭﻏﻴﺮﻩ۲، ﺍﺗﻔﺎﻕ ﺍﻻﺻﺤﺎﺏ ﻋﻠﻲ ﻧﺠﺎﺳﺔ ﻣﺎ ﻋﺪﺍ ﺍﻟﻴﻬﻮﺩ ﻭﺍﻟﻨﺼﺎﺭﻱ ﻣﻦ ﺍﺻﻨﺎﻑ
۱٫ ﻣﻌﺘﺒﺮ، ﺝ۱، ﺹ۹۹٫
۲٫ ﻣﻨﺘﻬﻲ، ﺝ۱، ﺹ۸۶۱٫
۱۴ ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
ﺍﻟﻜﻔﺎﺭ ﺳﻮﺍء ﻛﺎﻥ ﻛﻔﺮﻫﻢ ﺍﺻﻠﻴﺎً ﺃﻭ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩﺍً« )ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ، ۰۱۴۱، ﺝ۲، ﺻﺺ۴۹۲، ۶۹۲ ﻭ۷۹۳(.
ﻋﻠﻤﺎﻱ ﺷﻴﻌﻪ ﻭ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺟﻤﻠﻪ، ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ )ﻋﻠﻢ ﺍﻟﻬﺪﻱ( ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻻﻧﺘﺼﺎﺭ۱ ﺩﺭ ﺑﺎﺏ
ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻛﻴﻨﻪﺗﻮﺯﺍﻥ ﻭ ﺟﺴﺎﺭﺕﻛﻨﻨﺪﮔﺎﻥ ﺑﻪ ﺍﺋﻤﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ: ﺗﺮﺩﻳﺪﻱ ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦﺑﺎﺭﻩ
ﻋﻼﻣﻪ ﻧﺮﺍﻗﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﻭﺍﻟﻤﺴﺘﻔﺎﺩ ﻣﻦ ﻛﺜﻴﺮ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﺒﺎﺭﺍﺕ ﺑﻞ ﺍﻟﻤﺼﺮﺡ ﺑﻪ ﻓﻲ ﻛﻼﻡ ﺟﻤﺎﻋﺔ۲،
ﻧﺠﺎﺳﺔ ﺍﻟﻤﻨﻜﺮ ﻟﻤﺎ ﻳﻌﻠﻢ ﺛﺒﻮﺗﻪ ﺍﻭﻧﻔﻴﻪ ﻣﻦ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺿﺮﻭﺭﺓ« )ﻧﺮﺍﻗﻲ، ۵۱۴۱، ﺝ۱، ﺹ۴۰۲(. ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﻲ
ﺩﺭ ﻧﻬﺎﻳﺔ ﺍﻷﺣﻜﺎﻡ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﺍﻟﻜﺎﻓﺮ، ﻧﺠﺲ ﺍﻟﻌﻴﻦ ﻋﻨﺪ ﻋﻠﻤﺎﺋﻨﺎ ﻛﺎﻓﺔ ﻟﻘﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ: ﴿ﺇﹺﻤﺎ ﺍﻟﹾ ﺸﺮﹺ ﹸﻮﻥﹶ
ﻧ ﻤﻛ
ﻧﺠ) ﴾ ﺗﻮﺑﻪ/۸۲(، ﻭ﴿ﻛﺬﻟﻚ ﻳﺠﻌﻞﹸ ﺍﻟﻠﱠﻪ ﺍﻟﺮﺟﺲ ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟﱠﺬﻳﻦ ﻻ ﻳﺆﻣﻨﻮﻥ﴾ )ﺍﻧﻌﺎﻡ/۵۲۱(«.
ﹶ ﹶﹶ ﺲ
ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﺮﺗﺪ
ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺎ ﻛﺎﻓﺮﺍﻥ ﺍﺻﻠﻲ ﺩﺭ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﻳﻜﺴﺎﻥ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﻛﺎﻓﺮ ﺍﺻﻠﻲ،
ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺍﻭﺳﺖ، ﭼﻨﺎﻥ ﻛﻪ ﻗﺮﺁﻥ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ: ﴿ﻳﺎ ﺃﹶﻬﺎ ﺍﱠﺬﻳﻦ ﺁﻣﻮﺍ ﺇﹺﻤﺎ ﺍﻟﹾ ﺸﺮﹺ ﹸﻮﻥﹶ ﻧﺠ ﻓﹶﻼ ﻳﻘﹾﺮﺑﻮﺍ
ﺲ ﻨﻧ ﻤﻛ ﻳﻟ
ﺍﻟﹾﻤﺴﺠﹺﺪ ﺍﻟﹾﺤﺮﺍﻡ) ﴾ﺗﻮﺑﻪ/۸۲(؛ ﺍﻱ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺍﻳﻤﺎﻥ ﺁﻭﺭﺩﻩﺍﻳﺪ ﻣﺸﺮﻛﺎﻥ، ﻧﺎﭘﺎﻙﺍﻧﺪ، ﭘﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺩﺍﺧﻞ
ﻣﺴﺠﺪ ﺍﻟﺤﺮﺍﻡ ﺷﻮﻧﺪ!
ﻃﺒﻖ ﺍﻳﻦ ﺁﻳﻪ، ﻫﻤﺔ ﻣﺸﺮﻛﺎﻥ ﻧﺠﺲﺍﻧﺪ. ﺍﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺍﺑﺘﺪﺍ ﺑﺮ ﺷﺮﻙ ﻭ ﻛﻔﺮ
ﺑﻮﺩﻩﺍﻧﺪ ﺍﺧﺘﺼﺎﺹ ﻧﺪﺍﺭﺩ، ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺎﻓﺮﺍﻥ ﻏﻴﺮ ﺍﺻﻠﻲ، ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻙ ﺑﺎﺯﮔﺸﺘﻪ
ﺍﺳﺖ، ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮﺩ.
ﺩﺭ ﺭﻭﺍﻳﺎﺕ ﭘﺮﺷﻤﺎﺭﻱ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺳﻮﻱ ﺷﻴﻌﻪ ﻭ ﺍﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻛﻔﺎﺭ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪﻩ
ﺍﺳﺖ. ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺩﺭ ﺭﻭﺍﻳﺘﻲ ﺍﺯ ﺍﺑﻲ ﺛﻌﻠﺒﻪ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »ﻗﻠﺖ: ﻳﺎ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ! ﺍﻧﺎ ﺑﺄﺭﺽ ﺍﻫﻞ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ، ﺃﻓﻨﺄﻛﻞ
ﻓﻲ ﺁﻧﻴﺘﻬﻢ؟ ﻓﻘﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ۹: ﺍﻥ ﻭﺟﺪﺗﻢ ﻏﻴﺮﻫﺎ ﻓﻼ ﺗﺄﻛﻠﻮﺍ ﻓﻴﻬﺎ، ﻭﺇﻥ ﻟﻢ ﺗﺠﺪﻭﺍ ﻏﻴﺮﻫﺎ ﻓﺎﻏﺴﻠﻮﻫﺎ ﻭﻛﻠﻮﺍ
ﻓﻴﻬﺎ۳؛ ﺑﻪ ﺭﺳﻮﻝ ﺧﺪﺍ ﮔﻔﺘﻢ: ﻣﺎ ﺩﺭ ﺳﺮﺯﻣﻴﻦ ﺍﻫﻞ ﻛﺘﺎﺏ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ، ﺁﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮﺍﻧﻴﻢ ﺩﺭ
ﻇﺮﻑﻫﺎﻱ ﺁﻧﺎﻥ ﻏﺬﺍ ﺑﺨﻮﺭﻳﻢ؟ ﺣﻀﺮﺕ ﻓﺮﻣﻮﺩ: ﺍﮔﺮ ﻇﺮﻑ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ﺩﺭ ﻇﺮﻑﻫﺎﻱ ﺁﻧﺎﻥ ﻏﺬﺍ
ﻧﺨﻮﺭﻳﺪ ﻭ ﺍﮔﺮ ﻇﺮﻑ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺭﺍ ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﺪ ﻇﺮﻑﻫﺎﻱ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﺸﻮﻳﻴﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻏﺬﺍ ﺑﺨﻮﺭﻳﺪ«.
۱٫ ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ، ﺍﻻﻧﺘﺼﺎﺭ، ﺹ۲۸٫
۲٫ ﻋﻼﻣﻪ، ﺗﺤﺮﻳﺮﺍﻻﺣﻜﺎﻡ، ﺝ۱، ﺹ۴۲؛ ﻫﻨﺪﻱ، ﻛﺸﻒ ﺍﻟﻠﺜﺎﻡ، ﺝ۱، ﺹ۷۴؛ ﻋﺎﻣﻠﻲ، ﻣﻔﺘﺎﺡ ﺍﻟﻜﺮﺍﻣﻪ، ﺝ۱، ﺹ۳۴۱٫
۳٫ ﺻﺤﻴﺢ ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻱ، ﺝ۶، ﺹ۱۲۲ ﻭ۴۲۲؛ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ، ﺝ۶، ﺹ۸۵٫
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۲۴
ﺳﻠﺐ ﻭﻻﻳﺖ
ﻭﻻﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﺪﺭ ﺑﺮ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻥ ﺧﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﻣﺮﺗﺪ، ﭘﺲ ﺍﺯ ﺣﺼﻮﻝ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ، ﺩﺳﺘﺨﻮﺵ
ﺩﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ ﻭ ﺁﻳﻪ ﴿ﻭﹶﻟﻦ ﻳﺠﻌﻞ ﺍﻟﻠﱠﻪ ﻟﻠﹾﻜﹶﺎﻓﺮﹺﻳﻦ ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟﹾﻤﺆﻣﹺﻨﲔ ﺳﺒﹺﻴﻼﹰ﴾ )ﻧﺴﺎء/۱۴۱(، ﮔﻮﺍﻩ ﺑﺮ
ﹶ
ﺍﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ. ﻟﺬﺍ ﺩﺭ ﺗﻜﻤﻠﺔ ﺍﻟﻤﻨﻬﺎﺝ ﺁﻳﺖﺍﷲ ﺍﻟﻌﻈﻤﻲ ﺧﻮﻳﻲ ﻣﻲﺧﻮﺍﻧﻴﻢ: »ﻻ ﻭﻻﻳﺔ ﻟﻸﺏ ﺍﻭ
ﺍﻟﺠﺪ ﺍﻟﻤﺮﺗﺪ ﻋﻠﻲ ﺑﻨﺘﻪ ﺍﻟﻤﺴﻠﻤﺔ ﻻﻧﻘﻄﺎﻉ ﻭﻻﻳﺘﻬﻤﺎ«.
ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺮﺁﻥ ﺭﺳﻤﺎً ﺍﻋﻼﻡ ﻣﻲﺩﺍﺭﺩ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻛﻔﺎﺭ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎﻥ ﺳﻠﻄﻪ ﭘﻴﺪﺍ ﻛﻨﻨﺪ،
ﺑﺪﻭﻥ ﺗﺮﺩﻳﺪ ﺳﻠﻄﻪ ﻭ ﻭﻻﻳﺖ ﻣﺮﺗﺪﻱ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻛﺎﻓﺮﺍﻥ ﺍﺳﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺍﺣﺮﺍﺯ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩﺵ
ﺑﺮ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻧﺶ، ﺗﺪﺍﻭﻡ ﻳﺎﺑﺪ، ﻭ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻭﻻﻳﺘﺶ ﺑﺮ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻧﺶ ﺳﻠﺐ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ
ﺳﻠﺐ ﻭﻻﻳﺖ ﻣﺮﺗﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﻳﺎ ﺩﺭ ﺣﻜﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮﺩﻳﺪ ﻧﻴﺴﺖ.
ﺍﺳﺒﺎﺏ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ
ﻋﻮﺍﻣﻞ ﻭ ﻣﻮﺟﺒﺎﺕ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺑﺴﻴﺎﺭﻧﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺍﻳﻨﺠﺎ، ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﺮﺧﻲ ﺍﺯ ﺁﻥﻫﺎ ﻣﻲﭘﺮﺩﺍﺯﻳﻢ:
ﻛﻔﺮ ﻭ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻛﻔﺮﺁﻣﻴﺰ
ﮔﺮﻳﺰ ﺍﺯ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﺑﻪ ﻭﺟﻮﺩ ﺧﺪﺍ، ﻭﺣﺪﺍﻧﻴﺖ ﻭ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺩﻳﮕﺮ، ﺣﺘﻲ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﺑﻪ ﺟﺴﻤﺎﻧﻴﺖ ﺧﺪﺍ،
ﻣﻮﺟﺐ ﻛﻔﺮ ﻭ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩﺍﻧﺪ. ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺰﺭﮔﻮﺍﺭ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﺩﺭ ﺗﺬﻛﺮﺓ ﺍﻟﻔﻘﻬﺎء ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﻭﺍﻷﻗﺮﺏ
ﻃﻬﺎﺭﺓ ﻏﻴﺮ ﺍﻟﻨﺎﺻﺐ ﻣﻦ ﺍﻟﻤﺠﺒﺮﺓ ﻭﺍﻟﻤﺠﺴﻤﺔ«۱٫
ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﻓﻘﻴﻪ ﻧﺎﻣﺪﺍﺭ، ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﺩﺭ ﻋﺮﻭﺓ ﺍﻟﻮﺛﻘﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »… ﻭﺍﻟﻤﺮﺍﺩ ﺑﺎﻟﻜﺎﻓﺮ ﻣﻦ ﻛﺎﻥ ﻣﻨﻜﺮﺍً
ﻟﻸﻟﻮﻫﻴﺔ ﺃﻭ ﺍﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ﺃﻭ ﺍﻟﺮﺳﺎﻟﺔ ﺃﻭ ﺿﺮﻭﺭﻳﺎً ﻣﻦ ﺿﺮﻭﺭﻳﺎﺕ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﻊ ﺍﻻﻟﺘﻔﺎﺕ ﺇﻟﻲ ﻛﻮﻧﻪ ﺿﺮﻭﺭﻳﺎً ﺑﺤﻴﺚ
ﻳﺮﺟﻊ ﺇﻧﻜﺎﺭﻩ ﺇﻟﻲ ﺇﻧﻜﺎﺭ )ﻳﺰﺩﻱ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱، ﺹ۵۵(؛ ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻭﺟﻮﺩ ﺧﺪﺍ ﺭﺍ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻛﻨﺪ
ﻳﺎ ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺭﺩ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﺒﻮﺕ ﺭﺍ ﻗﺒﻮﻝ ﻧﺪﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺿﺮﻭﺭﻳﺎﺕ ﺩﻳﻦ ﺭﺍ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ
ﺑﻪ ﺁﻥ ﻛﻪ ﻣﻲﺩﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺿﺮﻭﺭﻳﺎﺕ ﺍﺳﺖ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻧﻤﺎﻳﺪ )ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺗﻲ ﻛﻪ ﺍﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺑﻪ ﺍﻧﻜﺎﺭ
ﻧﺒﻮﺕ ﺑﺎﺯ ﮔﺮﺩﺩ(.
۱٫ ﺗﺬﻛﺮﺓ ﺍﻟﻔﻘﻬﺎء، ﺝ۱، ﺹ۷۶.
۳۴ ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺑﺮﺧﻲ ﺍﺯ ﺍﻫﻞ ﻧﻈﺮ، ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﻧﺪﺍﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﺩ ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﺐ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺳﺖ )ﻳﺰﺩﻱ، ﺑﻲﺗﺎ،
ﺝ۱، ﺹ۵۵(. ﺁﻳﺖﺍﷲ ﺍﻟﻌﻈﻤﻲ ﺧﻮﻳﻲ ﻭ ﺍﻣﺎﻡ ﺧﻤﻴﻨﻲ; ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺎﺋﻼﻥ ﺍﻳﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ. ﺍﻣﺎﻡ ﺧﻤﻴﻨﻲ
ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻣﺴﺎﻳﻠﻲ ﭼﻮﻥ ﺗﻮﺣﻴﺪ، ﻧﺒﻮﺕ ﻭ ﻣﻌﺎﺩ، ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ، ﮔﺮﭼﻪ
ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ، ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺗﺪﻧﺪ )ﻳﺰﺩﻱ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱، ﺹ۵۵(.
ﭘﺪﻳﺪﻩ ﻋﻘﺎﺋﺪ ﻛﻔﺮﺁﻣﻴﺰ، ﭘﺪﻳﺪﻩ ﺟﺪﻳﺪﻱ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺍﺧﺘﺼﺎﺹ ﺑﻪ ﺭﻭﺯﮔﺎﺭ ﻣﺎ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺩﺭ
ﺍﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺁﻥ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻳﻚ »ﺍﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ« ﻧﮕﺎﻩ ﻛﺮﺩﻩ ﺩﺭ ﺻﺪﺩ ﺩﻻﻳﻞ ﺣﻀﻮﺭ ﭘﺪﻳﺪﻩ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ
ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ ﻭ ﺑﻨﺪﻩ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ »ﻓﻄﺮﺕ ﻣﺬﻫﺒﻲ« ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﻭﺍﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﺭﺳﻴﻦ
ﺣﻮﺯﻩ ﻋﻠﻤﻴﻪ ﻗﻢ ﺍﻧﺘﺸﺎﺭ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ، ﺩﻻﻳﻞ ﮔﺮﻳﺰ ﺑﺮﺧﻲ ﺍﺯ ﺍﻧﺴﺎﻥﻫﺎ ﺍﺯ ﻧﺪﺍﻱ ﻓﻄﺮﺕ ﺗﻮﺣﻴﺪﻱ
ﺧﻮﻳﺶ ﺭﺍ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺩﺍﺩﻩﺍﻡ. ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ »ﻣﺒﺪﺃﺷﻨﺎﺳﻲ« ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻤﻴﻦ ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ، ﻧﺸﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ
ﺍﺳﺖ، ﺍﻧﮕﻴﺰﻩﻫﺎﻱ ﺍﺻﻠﻲ ﻛﻔﺮﺧﻮﻳﺎﻥ ﻭ ﻣﻨﺤﺮﻓﺎﻥ ﺍﺯ ﺻﺮﺍﻁ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺭﺍ ﺑﺎﺯﮔﻮ ﻛﺮﺩﻩﺍﻡ. ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ، ﻓﻌﻼً
ﺩﺭﺻﺪﺩ ﺑﻴﺎﻥ ﺭﺍﺯ ﺣﻀﻮﺭ »ﭘﺪﻳﺪﻩ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ« ﻭ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎﺕ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻧﻴﺴﺘﻢ.
ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻧﺒﻮﺕ ﻭ ﺿﺮﻭﺭﻳﺎﺕ ﺩﻳﻦ
ﺩﺭ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺍﻫﻞ ﺑﻴﺖ: ﺭﺳﻤﺎً ﺍﺯ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻪ ﻭ ﻧﺒﻮﺕ
ﺁﻥ ﺣﻀﺮﺕ ﺭﺍ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻛﺮﺩﻩ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎﻥ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ »… ﻛﻞ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺍﺭﺗﺪ ﻋﻦ ﺍﻻﺳﻼﻡ
ﻭﺟﺤﺪ ﻣﺤﻤﺪﺍً ﻧﺒﻮﺗﻪ ﻭﻛﺬّﺑﻪ…« )ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۲، ﺹ۶۲۳(.
ﺩﺭ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻤﺎﺭﻩ ﭼﻬﺎﺭ، ﺳﺨﻦ ﺍﺯ ﺭﻭﻱﮔﺮﺩﺍﻧﻲ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ ﻭ ﻛﻔﺮﻭﺭﺯﻱ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ
ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﺳﻼﻡ ﻧﺎﺯﻝ ﮔﺸﺘﻪ ﺍﺳﺖ »… ﻣﻦ ﺭﻏﺐ ﻋﻦ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﻭﻛﻔّﺮ ﺑﻤﺎ ﺍﻧﺰﻝ ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ…«
)ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۱، ﺹ۵۴۵(، ﺑﻪ ﻣﻴﺎﻥ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ.
ﻭ ﺩﺭ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻤﺎﺭﻩ ﺩﻩ ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﺍﺯ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻴﺎﻥ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ »… ﻣﻦ
ﺟﺤﺪ ﻧﺒﻴﺎً ﻣﺮﺳﻼً ﻧﺒﻮﺗﻪ ﻭ ﻛﺬﺑﻪ…« )ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۱، ﺹ۵۴۵(.
ﺍﺯ ﺩﻗﺖ ﺩﺭ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﻓﻮﻕ ﻭ ﺳﺎﻳﺮ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺑﺎﺭﻩ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﻲﺁﻳﺪ:
ﺍﻟﻒ( ﺗﻜﺬﻳﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺍﻥ ﺍﻟﻬﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ، ﭼﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﺳﻼﻡ ﻭ ﭼﻪ ﺩﻳﮕﺮ ﺍﻧﺒﻴﺎﻱ ﻋﻈﺎﻡ.
ﺏ( ﺗﻜﺬﻳﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﺳﻼﻡ ﻭ ﺭﻭﻱﮔﺮﺩﺍﻧﻲ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ ﻭ ﻛﻔﺮﻭﺭﺯﻱ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺳﻼﻡ
ﺍﻋﻢ ﺍﺯ ﻛﻢ ﻳﺎ ﺯﻳﺎﺩ ﻭ ﻻﺍﻗﻞ ﺿﺮﻭﺭﻳﺎﺕ ﺍﺳﻼﻣﻲ.
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۴۴
ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺩﺭ ﺭﻭﺯﮔﺎﺭ ﺍﺳﻼﻡ، ﺷﺨﺺ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﻛﺮﻡ۹ ﺭﺍ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻛﻨﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺣﻜﻢ ﺍﻭ
ﺭﻭﻱﮔﺮﺩﺍﻥ ﺷﻮﺩ ﻭ ﻭﻱ ﺭﺍ ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﻨﺪ ﻣﺮﺗﺪ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺑﻮﺩ. ﺩﺭ ﺍﻳﻨﺠﺎ ﺩﻭ ﭼﻴﺰ ﻣﻮﺭﺩ ﺗﻮﺟﻪ
ﺍﺳﺖ: ﻳﻜﻲ ﻧﺒﻮﺕ ﻣﺤﻤﺪ ﺭﺍ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻛﻨﺪ ﻭ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺁﻥ ﻛﻪ ﺧﻮﺩ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻧﻤﺎﻳﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺒﻮﺕ ﻫﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻱ ﺭﺍ ﻳﺎ ﻧﺒﻮﺕ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻛﻠﻲ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻛﻨﺪ ﻣﺮﺗﺪ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ.
ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺎﺱ ﺁﻳﺖﺍﷲ ﺍﻟﻌﻈﻤﻲ ﺧﻮﻳﻲ ﺩﺭ ﺗﻜﻤﻠﺔ ﻳﺎﺩﺁﻭﺭ ﻣﻲﺷﻮﺩ: »ﻳﺘﺤﻘﻖ ﺭﺟﻮﻉ ﺍﻟﻤﺮﺗﺪ ﻣﻦ
ﺍﺭﺗﺪﺍﺩﻩ ﺑﺎﻋﺘﺮﺍﻓﻪ ﺍﻟﺸﻬﺎﺩﺗﻴﻦ ﺍﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩﻩ ﺑﺎﻧﻜﺎﺭﻩ ﺍﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ﻭﺍﻟﻨﺒﻮﺓ ﺍﻟﺨﺎﺻﺔ« )ﺧﻮﻳﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱، ﺹ۱۳۳(.
ﺭﺍﺯ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻭﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺷﻬﺎﺩﺗﻴﻦ ﺑﺮ ﺯﺑﺎﻥ ﺟﺎﺭﻱ ﺳﺎﺯﺩ، ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﻣﺤﺴﻮﺏ
ﻣﻲﺷﻮﺩ؛ ﺍﻋﻢ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻛﻪ ﻛﺎﻓﺮ ﺍﺻﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩﻱ. ﺍﻭ )ﺁﻳﺖﺍﷲ ﺍﻟﻌﻈﻤﻲ ﺧﻮﻳﻲ( ﺩﺭ ﺍﺩﺍﻣﻪ ﻛﻼﻡ
ﻓﻮﻕ ﻣﻲﻧﮕﺎﺭﺩ: »ﻭﺍﻣﺎ ﺍﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩﻩ ﺑﺎﻧﻜﺎﺭ ﻋﻤﻮﻡ ﻧﺒﻮﺓ ﻣﺤﻤﺪ ﻟﺠﻤﻴﻊ ﺍﻟﺒﺸﺮ ﺗﻮﺑﺘﻪ ﻣﻦ ﺭﺟﻮﻋﻪ ﻋﻤﺎ ﺟﻬﺪ
ﻭﺍﻧﻜﺮ« )ﺧﻮﻳﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱، ﺹ۱۳۳(.
ﺍﺯ ﻛﻼﻡ ﻓﻮﻕ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﻲﺁﻳﺪ ﻛﻪ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺍﺻﻞ ﻧﺒﻮﺕ ﻭ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﺳﻼﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩﺁﻭﺭ ﺍﺳﺖ،
ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺎﺱ ﻓﻘﻬﺎ ﺩﺭ ﺑﺎﺏ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺿﺮﻭﺭﻱ ﺩﻳﻦ ﻛﻪ ﺁﻳﺎ ﺍﻳﻦ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩﺁﻭﺭ ﺍﺳﺖ ﻳﺎ
ﺧﻴﺮ، ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ: ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺗﻲ ﻛﻪ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺍﻭ ﺑﻪ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻧﺒﻮﺕ ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺮﺩﺩ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺏ ﻣﻲﺁﻳﺪ،
ﻟﺬﺍ ﺩﺭ ﻣﻔﺘﺎﺡ ﺍﻟﻜﺮﺍﻣﺔ ﻣﻲﺧﻮﺍﻧﻴﻢ: »ﻭﻫﻨﺎ ﻛﻼﻡ ﻓﻲ ﺍﻥّ ﺟﺤﻮﺩ ﺍﻟﻀﺮﻭﺭﻱ ﻛﻔﺮ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﺍﻭ ﻳﻜﺸﻒ ﻋﻦ
ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺍﻟﻨﺒﻮﺓ ﻣﺜﻼً ﻇﺎﻫﺮ ﻫﻢ ﺍﻷﻭﻝ ﻭﺍﺣﺘﻤﻞ ﺍﻻﺳﺘﺎﺫ، ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ« )ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻋﺎﻣﻠﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱، ﺹ۴۴۱(.
ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺩﻭ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺑﺎﺭﻩ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ ﻛﻪ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺿﺮﻭﺭﻳﺎﺕ ﺩﻳﻦ، ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻣﺴﺘﻘﻞ
ﻛﻔﺮﺁﻭﺭ ﺍﺳﺖ؟ ﻳﺎ ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻧﺒﻮﺕ ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺮﺩﺩ ﻛﻔﺮﺁﻭﺭ ﺍﺳﺖ، ﻭﮔﺮﻧﻪ ﻛﻔﺮﺁﻭﺭ
ﻧﺨﻮﺍﻫﺪ ﺑﻮﺩ. ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﭼﻴﺰﻱ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺿﺮﻭﺭﻳﺎﺕ ﺩﻳﻦ ﺍﺳﺖ ﻧﻮﻋﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮﺍﻥ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺧﺪﺍ
ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪﻭﻥ ﺷﻚ ﻧﻮﻋﻲ ﺍﻋﺘﺮﺍﺽ ﺑﻪ ﺧﺪﺍ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻔﺮﺁﻭﺭ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺑﻮﺩ. ﻣﺜﻼً ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺣﺠﺎﺏ
ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞﺍﻧﻜﺎﺭ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺍﺳﺖ، ﺍﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﻧﻤﺎﺯ ﺭﺍ ﻳﺎ…
ﺁﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺍﻧﻜﺎﺭﻱ ﻣﺨﺎﻟﻒﺧﻮﺍﻧﻲ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺧﺪﺍ ﻧﻴﺴﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺭﺍ ﺍﺛﺒﺎﺕ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؟
ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻭ ﺟﺴﺎﺭﺕ ﺑﻪ ﺍﻧﺒﻴﺎ
ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺿﺮﻭﺭﻳﺎﺕ ﺩﻳﻦ ﺍﺳﻼﻡ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻫﻤﻪ ﺍﻧﺒﻴﺎ ﺍﺳﺖ. ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺁﻧﻜﻪ ﺯﻳﺮ ﭘﺎ ﻧﻬﺎﺩﻥ ﺣﺮﻣﺖ
ﻭ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺷﺄﻥ ﺁﻧﺎﻥ ﻭ ﻧﻴﺰ ﺟﺴﺎﺭﺕ ﺑﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﻣﻮﺟﺐ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﻓﻘﻬﺎﻱ ﻋﻈﺎﻡ ﺩﺭ
۵۴ ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
ﺍﻳﻦﺑﺎﺭﻩ ﺍﻇﻬﺎﺭ ﻧﻈﺮ ﻭ ﺑﺮﺧﻲ ﺍﺯ ﺁﻧﺎﻥ ﺩﺭ ﺍﻳﻦﺑﺎﺭﻩ ﺍﺩﻋﺎﻱ ﺍﺟﻤﺎﻉ ﻧﻴﺰ ﻛﺮﺩﻩﺍﻧﺪ. ﺩﺭ ﺟﻮﺍﻫﺮ ﺍﻟﻜﻼﻡ
ﻣﻲﺧﻮﺍﻧﻴﻢ: »… ﻭﻓﻲ ﺍﻟﺤﺎﻕ ﺑﺎﻗﻲ ﺍﻷﻧﺒﻴﺎء ﺑﺬﻟﻚ ﻗﻮﺓ ﻷﻥ ﻛﻤﺎ ﻟﻬﻢ ﻭ ﺗﻌﻈﻴﻤﻬﻢ ﻋﻠﻢ ﻣﻦ ﺩﻳﻦ ﺍﻻﺳﻼﻡ
ﺿﺮﻭﺭﺓ ﻓﺴﺒﻬﻢ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻭﺗﺒﻌﻪ )ﺻﺎﺣﺐ ﺍﻟﻤﺴﺎﻟﻚ( ﻋﻠﻴﻪ ﻏﻴﺮ ﻭﺍﺣﺪ ﺑﻞ ﻓﻲ ﺍﻟﺮﻳﺎﺽ ﻋﻦ ﺍﻟﻐﻨﻴﺔ ﺍﻻﺟﻤﺎﻉ ﻋﻠﻴﻪ«
)ﻧﺠﻔﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱۴، ﺻﺺ۶۳۴ ﻭ۷۳۴(.
ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﻓﻘﻬﺎ ﺳﺐ )ﺩﺷﻨﺎﻡ( ﺭﺍ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺍﺯ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﻄﺮﺡ ﻣﻲﺳﺎﺯﻧﺪ ﻛﻪ
ﺣﻜﻢ ﺧﺎﺹ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺩﺍﺭﺍ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺭﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻧﺪﺍﺭﺩ. ﺣﺘﻲ ﺍﺩﻋﺎ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎﻥ ﺳﺐ
ﻭ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺗﻔﺎﻭﺗﻲ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ )ﻣﺮﺍﺟﻌﻪ ﺷﻮﺩ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ »ﺳﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻭ ﺍﻣﺎﻡ ﺩﺭ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ« ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺣﻘﻴﺮ(.
ﺩﺭ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »ﻣﻦ ﺳﺐ ﻧﺒﻴﺎً ﻗﺘﻞ ﻭﻣﻦ ﺳﺐ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﺒﻲ ﺟﻠﺪ« ]ﻫﻤﺎﻥ[ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ
ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻱ ﺍﺯ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺍﻥ ﺩﺷﻨﺎﻡﮔﻮﻳﻲ ﻛﻨﺪ، ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﺩ. ﻭﻟﻲ ﻓﺤﺎﺷﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺮﻭﺍﻧﺶ ﺗﺎﺯﻳﺎﻧﻪ ﺩﺍﺭﺩ،
ﺗﺎﺯﻳﺎﻧﻪ ﻛﻴﻔﺮ ﻛﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻭﺍﺟﺐ ﺍﻻﺣﺘﺮﺍﻡ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺟﺴﺎﺭﺕ ﺭﻭﺍ ﺩﺍﺭﺩ )ﻃﻮﺳﻲ، ۷۸۳۱،
ﺝ۸، ﺹ۵۱(. ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪﺍ ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺕ ﺁﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻱ ﺍﻭ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩﺁﻭﺭ ﺍﺳﺖ.
ﺑﺮﺍﺋﺖ ﻭ ﺟﺴﺎﺭﺕ ﺑﻪ ﺍﻣﺎﻡ ﻣﻌﺼﻮﻡ ﻭ ﺷﻴﻌﻴﺎﻥ ﺁﻧﺎﻥ
ﺩﺭ ﺍﺻﻄﻼﺡ ﻋﻠﻢ ﻛﻼﻡ، ﺑﺮﺍﺋﺖ ﺍﺯ ﺍﻣﺎﻡ ﺭﺍ »ﻧﺼﺐ« ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻭ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺁﻥ ﺭﺍ »ﻧﺎﺻﺐ« ﺧﻮﺍﻧﻨﺪ.
ﻧﺎﺻﺐ ﻛﻴﺴﺖ؟ ﻧﺎﺻﺐ ﻛﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺍﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﺭﺳﻮﻝ ﺧﺪﺍ۹ ﻛﻴﻨﻪﺗﻮﺯ ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺩﺭ
ﺣﻖ ﺁﻧﺎﻥ ﻓﺤﺎﺷﻲ ﻭ ﺟﺴﺎﺭﺕ ﺭﻭﺍ ﺩﺍﺭﺩ. ﺑﻌﻀﻲ ﺍﺯ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮﺍﻥ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ: ﻛﻴﻨﻪﺗﻮﺯﻱ ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎﻥ ﻭ
ﭘﻴﺮﻭﺍﻥ ﺭﺍﺳﺘﻴﻦ ﺍﻫﻞ ﺑﻴﺖ – ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﻴﻌﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﺑﻮﺩﻥ – ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺼﺐ )ﻧﺎﺻﺐ ﺑﻮﺩﻥ(
ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ؛ ﺍﮔﺮ ﻃﺮﻑ ﺷﻴﻌﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﻮﺭﺩ ﺟﺴﺎﺭﺕ ﻭﺍﻗﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮﺩ، ﻭﻟﻲ ﭼﻮﻥ ﺷﻴﻌﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﺍﺳﺖ
ﻣﻮﺭﺩ ﻓﺤﺎﺷﻲ ﻭ ﺟﺴﺎﺭﺕ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. ﭼﻨﺎﻥ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﻔﺘﺎﺡ ﺍﻟﻜﺮﺍﻣﺔ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »… ﺍﻟﻨﻮﺍﺻﺐ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻧﺼﺒﻮﺍ
ﺍﻟﻌﺪﺍﻭﺓ ﻷﻫﻞ ﺍﻟﺒﻴﺖ ﻭﻟﻮ ﻧﺼﺒﻮﺍ ﻟﺸﻴﻌﺘﻬﻢ ﻷﻧﻬﻢ ﻳﺪﻳﻨﻮﻥ ﺑﺤﺒﻬﻢ ﻭﻛﺬﺍﻟﻚ« )ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻋﺎﻣﻠﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱، ﺹ۴۴۱(.
ﻋﻼﻣﻪ ﺩﺭ ﺗﺬﻛﺮﺓ ﺍﻟﻔﻘﻬﺎء ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: »ﺍﻟﻨﺎﺻﺐ ﻫﻮ ﻣﻦ ﻳﺘﻈﺎﻫﺮ ﺑِﺒﻐﻀَﺔِ ﺍَﺣﺪ ﻣﻦ ﺍﻻﺋﻤﺔ:
ﻧﺠﺲ ﻭﻗﺪ ﺟﻌﻠﻪ ﺍﻟﺼﺎﺩﻕ۷۱، ﺷﺮﺍً ﻣﻦ ﺍﻟﻴﻬﻮﺩ ﻭﺍﻟﻨﺼﺎﺭﻱ« )ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﻲ، ۴۱۴۱، ﺝ۱، ﺹ۷۶(.
۱٫ ﻛﺎﻓﻲ، ﺝ۳، ﺹ۱۱؛ ﺗﻬﺬﻳﺐ، ﺝ۱، ﺹ۳۲۲٫
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۶۴
ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ: ﺑﻪ ﺍﻣﺎﻡ ﺑﺎﻗﺮ۷ ﮔﻔﺘﻢ: ﺍﮔﺮ ﺩﻳﺪﻩ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺍﻣﺎﻣﺖ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ
ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻣﻲﻛﻨﺪ، ﺣﺎﻝ ﺍﻭ ﺭﺍ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺏ ﺁﻭﺭﻳﻢ ﻭ ﻭﻇﻴﻔﻪ ﻣﺎ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺍﻭ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺍﻣﺎﻡ
ﭘﺎﺳﺦ ﺩﺍﺩ: »ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﻣﺎ ﺍﻣﺎﻣﺎﻥ ﺭﺍ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻛﻨﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺍﻭ ﺑﺮﺍﺋﺖ ﺟﻮﻳﺪ، ﻛﺎﻓﺮ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﺮﺗﺪ
ﻣﺤﺴﻮﺏ ﻣﻲﺷﻮﺩ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﺯ ﺳﻮﻱ ﺧﺪﺍ ﺍﺳﺖ، ﻭ ﺩﻳﻦ ﺍﻭ ﺩﻳﻦ ﺧﺪﺍ ﺍﺳﺖ. ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺁﻧﻜﻪ
ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﻨﺼﻮﺏ ﺍﺯ ﺳﻮﻱ ﺧﺪﺍ ﺍﺳﺖ ﻟﺬﺍ ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻭ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺍﻣﺎﻡ ﻣﻌﺼﻮﻡ ﻧﻮﻋﻲ
ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻭﺍﻧﻜﺎﺭ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﺳﻼﻡ۹ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. ﭘﺲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺍﻣﺎﻡ۷ ﺗﺒﺮﻱ ﻣﻲﺟﻮﻳﺪ، ﻣﺮﺗﺪ
ﺍﺳﺖ. ﺍﻭ ﺩﺭ ﻭﺍﻗﻊ ﺍﺯ ﺧﺪﺍ ﻭ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺵ ﺗﺒﺮّﻱ ﻣﻲﺟﻮﻳﺪ ﻭ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺍﻣﺎﻡ ﻛﻤﺮ
ﻣﻲﺑﻨﺪﺩ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺧﺪﺍ ﻭ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻭ ﻛﻤﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺍﺳﺖ، ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮﻭ ﻣﻜﺘﺐ ﺍﻫﻞ
ﺑﻴﺖ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺩﺳﺖ ﻣﻲﻛﺸﺪ، ﻣﺮﺗﺪ ﺍﺳﺖ، ﻣﮕﺮ ﺁﻥ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻛﺎﺭ ﺧﻮﺩ ﺩﺳﺖ ﺑﺮﺩﺍﺭﺩ
ﻭ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ. ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺩﺭ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﻣﻲﺧﻮﺍﻧﻴﻢ: »ﻗﻠﺖ ﻻﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ۷: ﺃﺭﺃﻳﺖ ﻣﻦ ﺟﺤﺪ ﺍﻣﺎﻣﺎً ﻣﻨﻜﻢ ﻣﺎ
ﺣﺎﻟﻪ؟ ﻓﻘﺎﻝ: ﻣﻦ ﺟﺤﺪ ﺍﻣﺎﻣﺎً ﻣﻦ ﺍﻻﺋﻤﺔ: ﻭﺑﺮﺉ ﻣﻨﻪ ﻭﻣﻦ ﺩﻳﻨﻪ ﻓﻬﻮ ﻛﺎﻓﺮ ﻭﻣﺮﺗﺪ ﻋﻦ ﺍﻻﺳﻼﻡ، ﻷﻥ
ﺍﻻﻣﺎﻡ ﻣﻦ ﺍﷲ، ﻭﺩﻳﻨﻪ ﻣﻦ ﺩﻳﻨﻪ، ﻭﻣﻦ ﺑﺮﻱء ﻣﻦ ﺩﻳﻦ ﺍﷲ ﻓﺪﻣﻪ ﻣﺒﺎﺡ ﻓﻲ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﺤﺎﻟﺔ ﺍﻻ ﺃﻥ ﻳﺮﺟﻊ ﻭﻳﺘﻮﺏ
ﺍﻟﻲ ﺍﷲ ﻣﻤﺎ ﻗﺎﻝ« )ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۲، ﺹ۸۲۳ ﻭ۲۳۳؛ ﻧﺠﻔﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱۴، ﺹ۲۰۶(.
ﺩﺭ ﺣﺪﻳﺜﻲ ﺩﻳﮕﺮ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »ﻣﻦ ﺟﺤﺪ ﺍﻣﺎﻣﺎً ﻣﻦ ﺍﷲ ﻭﺑﺮﻱ ﻣﻨﻪ ﻭﻣﻦ ﺩﻳﻨﻪ، ﻓﻬﻮ ﻛﺎﻓﺮ ﻣﺮﺗﺪ ﻋﻦ
ﺍﻻﺳﻼﻡ…« )ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۱، ﺹ۴۴۵(. »ﻫﺮﻛﺲ ﻋﻤﺪﺍً ﺍﻣﺎﻡ ﻭ ﭘﻴﺸﻮﺍﻳﻲ ﺭﺍ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪﺍ
ﺍﺳﺖ، ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻛﻨﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺍﻭ ﻭ ﺩﻳﻨﺶ ﺑﻴﺰﺍﺭﻱ ﺑﺠﻮﻳﺪ، ﻣﺮﺗﺪ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻡ ﺍﺳﺖ«. ﺍﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ
ﺍﻧﺼﺮﺍﻑ ﺩﺍﺭﻧﺪ، ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺭﺩﻱ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺍﻣﺎﻣﺖ ﺍﻣﺎﻣﻲ ﺭﺍ ﻗﻠﺒﺎً
ﺑﭙﺬﻳﺮﺩ، ﻭﻟﻲ ﺑﻌﺪﺍً ﺑﻪ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺁﻥ ﺑﭙﺮﺩﺍﺯﺩ ﻭ ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺍﺻﻼً ﺑﻪ ﺍﻣﺎﻣﺖ ﺍﻣﺎﻣﻲ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﭘﻴﺪﺍ ﻧﻜﺮﺩ،
ﻧﻤﻲﺷﻮﺩ. ﻟﺬﺍ ﺩﺭ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »ﺍﻧﻤﺎ ﻳﻜﻔﺮ ﺍﺫﺍ ﺟﺤﺪ« )ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۱، ﺹ۶۵۳(، ﻭ ﺩﺭ
ﺍﺻﻮﻝ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺰ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: »ﻭﻟﻢ ﻳﺠﺤﺪ ﻟﻢ ﻳﻜﻔﺮ« )ﻛﻠﻴﻨﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۲، ﺹ۸۸۳(.
ﺳﺆﺍﻝ: ﺁﻳﺎ ﺍﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻣﺮﺗﺪﻧﺪ؟
ﭘﺎﺳﺦ: ﺁﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻭ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺍﺳﺒﺎﺏ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﻲﺁﻳﺪ »ﻧﺼﺐ«
ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺑﺎ ﻛﻴﻨﻪﺗﻮﺯﻱ ﻭﻳﮋﻩ، ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺍﻣﺎﻡ ﻣﻌﺼﻮﻡ: ﺗﺠﻠّﻲ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ. ﻭﮔﺮﻧﻪ
ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺴﻲ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺍﻫﻞﺳﻨﺖ ﺑﻮﺩﻥ ﻣﺮﺗﺪ ﺩﺍﻧﺴﺖ. ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺩﺭ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺍﻟﻮﺳﻴﻠﺔ ﺍﻣﺎﻡ
ﺧﻤﻴﻨﻲ; ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻟﻄﻬﺎﺭﻩ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﺠﺎﺳﺎﺕ ﻣﻲﺧﻮﺍﻧﻴﻢ: »ﻏﻴﺮ ﺍﻻﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮﻳﺔ ﻣﻦ ﻓﺮﻕ ﺍﻟﺸﻴﻌﺔ ﺍﺫﺍ ﻟﻢ
۷۴ ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
ﻳﻈﻬﺮ ﻣﻨﻬﻢ ﻧﺼﺐ ﻭ ﻣﻌﺎﺩﺍﺓ ﻭﺳﺐ ﻟﺴﺎﺋﺮ ﺍﻻﺋﻤﺔ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻻﻳﻌﺘﻘﺪﻭﻥ ﺑﺎﻣﺎﻣﺘﻬﻢ ﻃﺎﻫﺮﻭﻥ ﻭﺍﻣﺎ ﻣﻊ ﻇﻬﻮﺭ ﺫﻟﻚ
ﻣﻨﻬﻢ ﻓﻬﻢ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻳﺮ ﺍﻟﻨﻮﺍﺻﺐ«.
ﻛﻠﻤﻪ »ﺟﺤﺪ« ﺩﺭ ﺣﺪﻳﺚ ﻳﺎﺩﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻱ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺍﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﺯﺑﻴﺪﻱ، ﻟﻐﺖﺷﻨﺎﺱ
ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺍﺳﻼﻣﻲ، ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﺗﺎﺝﺍﻟﻌﺮﻭﺱ ﻣﻲﻧﮕﺎﺭﺩ، ﺍﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻄﻮﺭ ﻋﺎﻡ، ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﻲﺭﻭﺩ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺍﻋﻢ
ﺍﺯ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ )ﺁﮔﺎﻫﺎﻧﻪ( ﻭ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺑﺪﻭﻥ ﻋﻠﻢ )ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ(. ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻥ ﺩﻳﮕﺮ، ﺑﺮﺧﻲ ﺍﺯ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ
ﻋﻠﻢ ﻭ ﺁﮔﺎﻫﻲ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﻭ ﺩﺭ ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻝ، ﺁﻥ ﺭﺍ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻭ ﺑﺮﺧﻲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺑﻲﺍﻃﻼﻋﻨﺪ ﻭ ﺍﻧﻜﺎﺭ
ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ. ﻛﻠﻤﻪ »ﺟﺤﺪ« ﺩﺭ ﺑﺎﺏ ﺍﻧﻜﺎﺭ، ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﺍﻋﻢ، ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﻲﺭﻭﺩ. ﺩﺭ ﺣﺪﻳﺚ ﻳﺎﺩﺷﺪﻩ ﻧﻴﺰ ﺍﻋﻢ
ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ )ﻣﺠﻠﺴﻲ، ۲۶۳۱، ﺝ۲۷، ﺹ۰۰۱(؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺩﺭ ﻣﺴﺘﺪﺭﻙﺍﻟﻮﺳﺎﻳﻞ ﺍﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺍﺳﺖ.
ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺩﺭ ﺑﻌﻀﻲ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ، ﺑﻪ ﺟﺎﻱ ﻛﻠﻤﻪ »ﺟﺤﺪ«، ﻛﻠﻤﻪ »ﺍﻧﻜﺮ« ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ )ﻧﻮﺭﻱ، ۰۲۳۱، ﺝ۱، ﺹ۸۷(.
ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺮﺳﻲ ﺩﺭ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺠﻤﻊ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ، ﺫﻳﻞ ﺁﻳﻪ ﴿ﻭﻣﻦ ﻳﺮﺗﺪﺩ ﻣﻨﻜﹸﻢ ﻋﻦ ﺩﻳﹺﻨﻪ﴾ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ:
»ﻗﻴﻞ ﻫﻢ ﺃﻣﻴﺮ ﺍﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻭﺃﺻﺤﺎﺑﻪ ﺣﻴﻦ ﻗﺎﺗﻞ ﻣﻦ ﻗﺎﺗﻠﻪ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﻛﺜﻴﻦ ﻭﺍﻟﻘﺎﺳﻄﻴﻦ ﻭﺍﻟﻤﺎﺭﻗﻴﻦ ﻭﺭﻭﻱ ﺫﻟﻚ
ﻋﻦ ﻋﻤﺎﺭ ﻭﺣﺬﻳﻔﺔ ﻭﺍﺑﻦ ﻋﺒﺎﺱ ﻭﻫﻮ ﺍﻟﻤﺮﻭﻱ ﻋﻦ ﺍﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ« )ﻃﺒﺮﺳﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۳، ﺹ۲۲۳(.
ﺍﺩﻋﺎﻱ ﻧﺒﻮﺕ ﻭ ﺍﺭﺍﺋﻪ ﻛﺘﺎﺏ ﺟﺪﻳﺪ
ﺍﺩﻋﺎﻱ ﻧﺒﻮﺕ ﺩﺭﻭﻏﻴﻦ ﻭ ﺍﺩﻋﺎﻱ ﻇﻬﻮﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﺁﺳﻤﺎﻧﻲ ﺟﺪﻳﺪ، ﺍﺭﺗﺪﺍﺩﺁﻭﺭ ﺍﺳﺖ، ﺑﻪ ﻭﻳﮋﻩ
ﭘﺲ ﺍﺯ ﻇﻬﻮﺭ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪﺍ۹٫ ﺧﺎﺗﻤﻴﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﺳﻼﻡ، ﺁﺧﺮﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻭ ﺩﻳﻦ ﺍﻭ
ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺩﻳﻦ ﺧﺪﺍ ﺍﺳﺖ: ﴿ﻭﻟﹶﻜﻦ ﺭﺳﻮﻝﹶ ﺍﻟﻠﱠﻪ ﻭﺧﺎﺗﻢ ﺍﻟﻨﺒﹺﻴﲔ) ﴾ﺍﺣﺰﺍﺏ/۰۴(.
ﻏﻠﻮ
ﺍﺋﻤﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ: ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺍﻋﺘﺪﺍﻝ ﺩﺭ ﺑﺎﺏ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺭﺍ ﺗﺮﻭﻳﺞ ﻣﻲﻛﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﻫﻤﻴﺸﻪ
ﺍﺯ ﺯﻳﺎﺩﻩﮔﻮﻳﻲ ﻭ ﻏﻠﻮ ﭘﻴﺶﮔﻴﺮﻱ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﺁﻭﺭﺩﻧﺪ. ﺍﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎﻥ ﻓﺮﻣﻮﺩ: »ﺍﻳﺎﻛﻢ ﻭﺍﻟﻐﻠﻮ ﻓﻴﻨﺎ«
)ﻏﺮﺭﺍﻟﺤﻜﻢ( ﺍﺯ »ﻏﻠﻮ« ﺩﺭﺑﺎﺭﺓ ﻣﺎ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ، ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺩﻳﮕﺮﺍﻥ ﺭﺍ ﺍﺯ »ﻏﻠﻮ« ﺩﺭ ﺷﺄﻥ ﺧﻮﺩﺵ ﻣﻨﻊ
ﻣﻲﻛﺮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﻫﻤﻴﻦ ﺭﺍﺑﻄﻪ ﻓﺮﻣﻮﺩ: »ﻫﻠﻚ ﻓﻲ ﺭﺟﻼﻥ ﻣﺤﺐ ﻏﺎﻝ ﻭﻣﺒﻐﺾ ﻗﺎﻝ«، ﺩﻭﺳﺖﺩﺍﺭﻱ ﻛﻪ ﺑﻪ
»ﻏﻠﻮ« ﮔﺮﺍﻳﻴﺪﻩ ﻭ ﻛﻴﻨﻪﺗﻮﺯﻱ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻛﻮﺗﺎﻩ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ، ﺍﻫﻞ ﻫﻼﻛﺖ ﺍﺳﺖ )ﻏﺮﺭﺍﻟﺤﻜﻢ(.
ﺟﻬﺖ ﺭﻭﺷﻦ ﺷﺪﻥ ﺣﻘﻴﻘﺖ »ﻏﻠﻮ« ﻭ ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﺍﺳﺎﺳﻲ ﺍﺋﻤﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ: ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ
ﺍﻫﻞ ﻏﻠﻮ، ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﻭ ﺭﻭﺍﻳﺎﺕ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺩﺭ ﺯﻳﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮﺩ:
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۸۴
»ﺍﻹﻣﺎﻡ ﺍﻟﺮﺿﺎ۷: ﻧﺤﻦ ﺁﻝ ﻣﺤﻤﺪ ﺍﻟّﻨﻤﻂ ﺍﻷﻭﺳﻂ ﺍﻟﺬﻯ ﻻ ﻳﺪﺭﻛﻨﺎ ﺍﻟﻐﺎﻟﻲ ﻭﻻ ﻳﺴﺒﻘﻨﺎ ﺍﻟﺘﺎﻟﻲ…؛
ﻣﺎ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﻣﺤﻤﺪ، ﺗﻜﻴﻪﮔﺎﻩ ﻣﻴﺎﻧﻪﺍﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻨﺪ ﺭﻭﻧﺪﻩ ]ﻏﺎﻟﻰ[، ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﻰﺭﺳﺪ، ]ﻣﮕﺮ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ
ﺳﻮﻯ ﻣﺎ ﺑﺎﺯ ﮔﺮﺩﺩ[ ﻭ ﻛﻨﺪ ﺭﻭﻧﺪﻩ ﺍﺯ ﻣﺎ ﭘﻴﺸﻰ ﻧﻤﻰﮔﻴﺮﺩ« )ﻛﻠﻴﻨﻲ، ﺑﻲﺗﺎ، ﺝ۱، ﺹ۱۰۱(.
ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ، ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺍﺯ ﭘﻴﺶ ﺧﻮﺩ ﺭﺍﺟﻊ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﮔﻤﺎﻧﻪﺯﻧﻲ ﻛﺮﺩ. ﺑﻠﻜﻪ ﺁﻥﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﻭﺳﺖ
ﺩﺍﺭﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩﺍﺕ ﺧﻮﺩ ﺍﻧﺘﻈﺎﻡ ﺑﺨﺸﻴﺪ.
ـ »ﻋﻦ ﻫﺸﺎﻡ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ ﻗﺎﻝ: ﺳﻤﻌﺖ ﺃﺑﺎﻋﺒﺪﺍﷲ۷ ﻳﻘﻮﻝ ﻭ ﻫﻮ ﻳﺤﺪﺙ ﺃﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺤﺪﻳﺚ ﻋﺒﺪﺍﷲ ﺑﻦ
ﺳﺒﺎ ﻭ ﻣﺎ ﺍﺩﻋﻲ ﻣﻦ ﺍﻟﺮﺑﻮﺑﻴﺔ ﻷﻣﻴﺮﺍﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ۷ ﻓﻘﺎﻝ: »ﺍﻧﻪ ﻟﻤﺎ ﺍﺩﻋﻲ ﺫﻟﻚ ﻓﻴﻪ ﺍﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺃﻣﻴﺮﺍﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ۷
ﻓﺄﺑﻲ ﺃﻥ ﻳﺘﻮﺏ، ﻓﺄﺣﺮﻗﻪ ﺑﺎﻟﻨﺎﺭ«.
ـ ﻓﻲ ﺣﺪﻳﺚ ﺃﻥ ﺍﺑﺎﻟﺤﺴﻦ ﺍﻟﻌﺴﻜﺮﻱ۷ ﻛﺘﺐ ﺍﻟﻲ ﺑﻌﺾ ﺃﺻﺤﺎﺑﻨﺎ ﻓﻲ ﻛﺘﺎﺏ ﻓﻲ ﺣﻖ ﺍﻟﻐﻼﺓ ﻗﺎﻝ:
»ﻭﺍﻥ ﻭﺟﺪﺕ ﻣﻦ ﺃﺣﺪ ﻣﻨﻬﻢ ﺧﻠﻮﺓ ﻓﺎﺷﺪﺥ ﺭﺃﺳﻪ ﺑﺎﻟﺼﺨﺮﺓ« )ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺝ۸۱، ﺹ۴۵۵(.
ـ ﻋﻦ ﻣﺮﺍﺯﻡ، ﻗﺎﻝ: ﻗﺎﻝ ﺃﺑﻮ ﻋﺒﺪﺍﷲ۷: »ﻗﻞ ﻟﻠﻐﺎﻟﻴﺔ: ﺗﻮﺑﻮﺍ ﺇﻟﻲ ﺍﷲ ﻓﺎﻧّﻜﻢ ﻓﺴﺎﻕ ﻛﻔّﺎﺭ ﻣﺸﺮﻛﻮﻥ«.
ﺍﻣﺎﻡ ﺻﺎﺩﻕ۷ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ: ﺍﻫﻞ ﻏﻠﻮ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﺩﻋﻮﺕ ﻛﻨﻴﺪ ﻭ ﺑﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ
ﻏﻴﺮ ﺍﻳﻦ ﺻﻮﺭﺕ، ﻓﺎﺳﻖ، ﻛﺎﻓﺮ ﻭ ﻣﺸﺮﻛﻴﺪ )ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ۱۹۳۱، ﺹ۲۵۳(.
ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻏﻠﻮ، ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺏ ﻣﻲﺁﻳﺪ ﻭ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺑﺮﺍﻱ ﺍﻭ
ﻣﻨﻈﻮﺭ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ، ﻭﻟﻲ ﺍﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻴﺪ »ﺑﺎﺫﻥ ﺍﷲ« ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺍﺋﻤﻪ ﻛﺎﺭﻫﺎﻱ ﺑﺴﻴﺎﺭ
ﻣﻬﻤﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺑﺪﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﺍﺋﻤﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ﻇﺮﻑ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺸﻴﺖ ﺍﻟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻭ ﺑﻨﺪﻩﺍﻱ ﺍﺯ
ﺑﻨﺪﮔﺎﻥ ﺧﺪﺍﻳﻨﺪ ﻭ ﻓﻘﻂ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭ ﺣﻜﻴﻢ ﺩﺭﺧﻮﺍﺳﺖﻫﺎ ﻭﺩﻋﺎﻫﺎﻱ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﻣﺴﺘﺠﺎﺏ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻭ
ﺧﺪﺍ ﻣﺴﺆﻭﻟﻴﺖ ﻫﺪﺍﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮﻱ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻱ ﺁﻧﺎﻥ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﺳﺖ.
ﺁﺭﻱ، ﺩﺭ ﻛﻔﺮ ﻭ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ »ﻏﻠﻮ« ﺭﻭﻱ ﻣﻲﺁﻭﺭﺩ، ﺗﺮﺩﻳﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺩﺍﺷﺖ؛
ﺯﻳﺮﺍ ﺩﺭ ﺍﺳﻼﻡ، ﻫﺮﻛﺲ ﺭﺍ ﺑﺎﻳﺪ ﺩﺭ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺣﻘﻴﻘﻲﺍﺵ ﺩﻳﺪ. ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ۹ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺧﺪﺍ ﻭ ﺍﻣﺎﻡ،
ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺭﺳﻮﻝ ﺧﺪﺍ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻧﻤﻲﺗﻮﺍﻥ ﻭﮔﺮﻧﻪ، ﻏﻠﻮ ﭘﻴﺶ ﻣﻲﺁﻳﺪ ﻭ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻣﻲﺷﻮﺩ. ﺑﺮ
ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺎﺱ، ﺍﺋﻤﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ: ﺍﺯ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻏﻠﻮ ﺑﻪ ﺷﺪﺕ ﻧﻬﻲ ﻣﻲﻛﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺍﻳﻦ
ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎﻙ ﻭ ﺿﺪ ﺗﻮﺣﻴﺪ، ﻣﻮﺿﻊﮔﻴﺮﻱ ﺳﺨﺘﻲ ﺍﺯ ﺧﻮﺩ ﺑﺮﻭﺯ ﻣﻲﺩﺍﺩﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ
ﻧﻮﻉ »ﻓﺴﺎﺩ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ« ﻣﺼﻮﻥ ﺑﻤﺎﻧﺪ.
۹۴ ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
ﻧﺘﻴﺠﻪ
ﻛﻠﻤﻪ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺩﺭ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺭﻭﻱﮔﺮﺩﺍﻧﻲ ﺍﺯ ﺩﻳﻦ ﺍﺳﻼﻡ ﺍﺳﺖ. ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺑﻪ
ﻓﻄﺮﻱ ﻭ ﻣﻠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺣﻴﺚ ﻛﻴﻔﺮ ﻭ ﻋﻮﺍﻗﺐ، ﻣﺘﻔﺎﻭﺗﻨﺪ ﻭ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ
ﻣﺮﺩ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ، ﻭﻟﻲ ﺍﺯ ﺯﻥ ﻭ ﻧﻴﺰ ﺍﺯ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﮔﺮ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ
ﺩﻋﻮﺕ ﻛﻨﻴﻢ ﻭ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ ﺯﻧﺎﻥ ﺣﺒﺲ ﻭ ﻣﺮﺩﺍﻥ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ. ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻓﻄﺮﻱ، ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ
ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺣﺪﺍﻗﻞ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﺮﺗﺪ، ﺩﺭ ﺣﻴﻦ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻧﻄﻔﻪﺍﺵ، ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﺎﺷﺪ.
ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﭘﻲﺁﻣﺪﻫﺎﻱ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮﺩ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲﺁﻭﺭﺩ ﻛﻪ ﺣﺒﻂ ﺍﻋﻤﺎﻝ، ﺳﻠﺐ
ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ، ﺳﻠﺐ ﺯﻭﺟﻴﺖ، ﺳﻠﺐ ﻃﻬﺎﺭﺕ ﻭ ﺳﻠﺐ ﻭﻻﻳﺖ ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ. ﻭ ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ
ﺍﺳﺒﺎﺏ ﺗﺤﻘﻖ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻋﺒﺎﺭﺗﻨﺪ ﺍﺯ ﻛﻔﺮ ﻭ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻛﻔﺮﺁﻣﻴﺰ، ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻧﺒﻮﺕ، ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻭ ﺟﺴﺎﺭﺕ ﺑﻪ ﺍﻧﺒﻴﺎ،
ﺑﺮﺍﺋﺖ ﻭ ﺟﺴﺎﺭﺕ ﺑﻪ ﺍﻣﺎﻡ ﻣﻌﺼﻮﻡ ﻭ ﺷﻴﻌﻴﺎﻥ ﺁﻧﺎﻥ، ﺍﺩﻋﺎﻱ ﻧﺒﻮﺕ ﻭ ﺍﺭﺍﺋﻪ ﻛﺘﺎﺏ ﺟﺪﻳﺪ ﻭ ﻏﻠﻮ.
ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺍﻫﻤﻴﺖ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﻭ ﺣﻜﻢ ﻗﺎﻃﻊ ﺍﺳﻼﻡ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﻱ، ﭘﻴﺸﻨﻬﺎﺩ
ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻣﺴﺆﻭﻻﻥ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ- ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ ﻛﺸﻮﺭ ﺗﻤﻬﻴﺪﺍﺗﻲ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻛﺘﺐ ﺩﺭﺳﻲ ﺁﻣﻮﺯﺵ
ﻭ ﭘﺮﻭﺭﺵ، ﺷﺒﻬﺎﺕ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺭﺍ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﻄﺮﺡ ﻭ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻣﻘﺘﻀﻲ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﻱ
ﻻﺯﻡ ﺩﺍﺩﻩ ﺷﻮﺩ ﺗﺎ ﭼﺎﺭﭼﻮﺏﻫﺎﻱ ﻓﻜﺮﻱ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺩﺍﻧﺶﺁﻣﻮﺯﺍﻥ، ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﺍﻱ ﺍﺳﺘﻮﺍﺭ ﮔﺮﺩﺩﻛﻪ
ﺩﺭ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﺑﺎﻻﺗﺮ )ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﻳﺎ ﺣﻮﺯﻩ ﻋﻠﻤﻴﻪ( ﺩﺭ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩ ﺑﺎ ﺷﺒﻬﺎﺕ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ، ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﺁﻧﻜﻪ
ﺩﺍﺭﺍﻱ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﻭ ﺍﺳﺘﻮﺍﺭﻱ ﺑﺎﺷﻨﺪ، ﺯﻣﻴﻨﻪﻫﺎﻱ ﺣﺼﻮﻝ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﺑﻴﻦ ﺑﺮﻭﺩ.
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۰۵
ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻭ ﻣﺂﺧﺬ
۱٫ ﻗﺮﺁﻥ ﻛﺮﻳﻢ
۲٫ ﺁﻟﻮﺳﻲ، ﻣﺤﻤﻮﺩ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﺍﷲ )۲۲۴۱ﻕ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺭﻭﺡ ﺍﻟﻤﻌﺎﻧﻲ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻜﺘﺐ.
۳٫ ﺍﺑﻦ ﺍﺑﻲ ﺣﺎﺗﻢ، ﻋﺒﺪﺍﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )۹۱۴۱ﻕ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻌﻈﻴﻢ. ﺝ۲، ﺹ۵۹۴،
ﻣﻜﻪ ﻣﻜﺮﻣﻪ: ﻣﻜﺘﺒﻪ ﻧﺰﺍﺭ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺍﻟﺒﺎﺯ.
۴٫ ﺍﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ، ﺍﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ )ﺑﻲﺗﺎ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ ﺍﺣﻴﺎء ﺍﻟﺘﺮﺍﺙ ﺍﻟﻌﺮﺑﻲ.
۵٫ ﺍﺑﻮﺣﻴﺎﻥ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ )۰۲۴۱ﻕ(. ﺍﻟﺒﺤﺮ ﺍﻟﻤﺤﻴﻂ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻔﻜﺮ.
۶٫ ﺑﺤﺮﺍﻟﻌﻠﻮﻡ، ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ )۳۰۴۱ﻕ(. ﺑﻠﻐﺔ ﺍﻟﻔﻘﻴﺔ. چ ﭼﻬﺎﺭﻡ، ﺗﻬﺮﺍﻥ: ﻣﻨﺸﻮﺭﺍﺕ ﻣﻜﺘﺒﺔ ﺍﻟﺼﺎﺩﻕ.
۷٫ ﺑﻐﻮﻱ، ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮﺩ )۴۱۴۱ﻕ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﻟﺒﻐﻮﻱ )ﻣﻌﺎﻟﻢ ﺍﻟﺘﻨﺰﻳﻞ(. ﺭﻳﺎﺽ: ﺩﺍﺭ ﻃﻴﺒﺔ.
۸٫ ﺑﻴﻬﻘﻲ، ﻗﻄﺐ ﺍﻟﺪﻳﻦ )۶۱۴۱ﻕ(. ﺍﺻﺒﺎﺡ ﺍﻟﺸﻴﻌﻪ ﺑﻤﺼﺒﺎﺡ ﺍﻟﺸﺮﻳﻌﻪ. ﻗﻢ: ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺍﻣﺎﻡ ﺻﺎﺩﻕ۷٫
۹٫ ﺛﻌﺎﻟﺒﻲ، ﻋﺒﺪﺍﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )۸۱۴۱ﻕ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﻟﺜﻌﺎﻟﺒﻲ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ ﺍﺣﻴﺎء ﺍﻟﺘﺮﺍﺙ ﺍﻟﻌﺮﺑﻲ.
۰۱. ﺟﺰﻳﺮﻱ، ﻋﺒﺪﺍﻟﺮﺣﻤﻦ )۶۰۴۱ﻕ(. ﺍﻟﻔﻘﻪ ﻋﻠﻲ ﺍﻟﻤﺬﺍﻫﺐ ﺍﻻﺭﺑﻌﺔ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻔﻜﺮ.
۱۱٫ ﺟﻮﺍﺩﻱ ﺁﻣﻠﻲ، ﻋﺒﺪﺍﷲ )۲۸۳۱(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺗﺴﻨﻴﻢ. ﻗﻢ: ﻧﺸﺮ ﺍﺳﺮﺍء.
۲۱٫ ﺣﺮﻋﺎﻣﻠﻲ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ )۱۹۳۱ﻕ(. ﻭﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺸﻴﻌﺔ ﺍﻟﻲ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺍﻟﺸﺮﻳﻌﺔ. ﺑﻴﺮﻭﺕ:
ﺩﺍﺭ ﺍﺣﻴﺎء ﺍﻟﺘﺮﺍﺙ ﺍﻟﻌﺮﺑﻲ.
۳۱٫ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻋﺎﻣﻠﻲ، ﻣﺤﻤﺪﺟﻮﺍﺩ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )ﺑﻲﺗﺎ(. ﻣﻔﺘﺎﺡ ﺍﻟﻜﺮﺍﻣﺔ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ ﺍﺣﻴﺎء ﺍﻟﺘﺮﺍﺙ ﺍﻟﻌﺮﺑﻲ.
۴۱٫ ﺧﻤﻴﻨﻲ، ﺭﻭﺡ ﺍﷲ )ﺑﻲﺗﺎ(. ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺍﻟﻮﺳﻴﻠﺔ. ﻗﻢ: ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﺍﺳﻼﻣﻲ.
۵۱٫ ــــــــــــــ )۹۷۳۱(. ﺻﺤﻴﻔﻪ ﻧﻮﺭ. ﺗﻬﺮﺍﻥ: ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﺸﺮ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﻣﺎﻡ ﺧﻤﻴﻨﻲ.
۶۱. ــــــــــــــ )۲۲۴۱ﻕ(. ﺍﻟﻌﺮﻭﺓ ﺍﻟﻮﺛﻘﻲ. ﺗﻬﺮﺍﻥ: ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﺸﺮ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﻣﺎﻡ ﺧﻤﻴﻨﻲ.
۷۱٫ ﺧﻮﻳﻲ، ﺍﺑﻮﺍﻟﻘﺎﺳﻢ )ﺑﻲﺗﺎ(. ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺗﻜﻤﻠﺔ ﺍﻟﻤﻨﻬﺎﺝ. ﻧﺠﻒ: ﻣﻄﺒﻌﺔ ﺍﻵﺩﺍﺏ.
۸۱٫ ﺭﺍﺯﻱ، ﻓﺨﺮ ﺍﻟﺪﻳﻦ )۸۹۳۱ﻕ(. ﺍﻟﺘﻔﺴﻴﺮ ﺍﻟﻜﺒﻴﺮ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻔﻜﺮ.
۹۱٫ ﺯﻣﺨﺸﺮﻱ، ﻣﺤﻤﻮﺩ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ )۵۱۴۱ﻕ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﻟﻜﺸﺎﻑ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ.
۰۲. ﺯﺑﻴﺪﻱ، ﻣﺮﺗﻀﻲ )۴۱۴۱ﻕ(. ﺗﺎﺝ ﺍﻟﻌﺮﻭﺱ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻔﻜﺮ.
۱۵ ﺑﺎﺯ ﭘﮋﻭﻫﺶ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺭﺗﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ
۱۲٫ ﺷﺒﺮ، ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪﺍﷲ )۷۰۴۱ﻕ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﻟﺠﻮﻫﺮ ﺍﻟﺜﻤﻴﻦ. ﻛﻮﻳﺖ: ﻣﻜﺘﺒﺔ ﺍﻻﻟﻔﻴﻦ.
۲۲٫ ﺷﺮﺗﻮﺗﻲ، ﺳﻌﻴﺪ )۲۹۹۱(. ﺍﻗﺮﺏ ﺍﻟﻤﻮﺍﺭﺩ ﻓﻲ ﻓﺼﺢ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻭ ﺍﻟﺸﻮﺍﻫﺪ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﻣﻜﺘﺒﺔ ﻟﺒﻨﺎﻥ.
۳۲. ﺷﻬﻴﺪ ﺍﻭﻝ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻜﻲ )۵۶۳۱(. ﺍﻟﻠﻤﻌﺔ ﺍﻟﺪﻣﺸﻘﻴﺔ. ﻗﻢ: ﻣﻜﺘﺐ ﺍﻻﻋﻼﻡ ﺍﻻﺳﻼﻣﻲ.
۴۲٫ ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ، ﺯﻳﻦ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )۰۸۳۱ﻕ(. ﺍﻟﺮﻭﺿﺔ ﺍﻟﺒﻬﻴﺔ ﻓﻲ ﺷﺮﺡ ﺍﻟﻠﻤﻌﺔ ﺍﻟﺪﻣﺸﻘﻴﺔ. ﺗﻬﺮﺍﻥ:
ﺍﻟﻤﻜﺘﺒﺔ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﺍﻻﺳﻼﻣﻴﺔ.
۵۲٫ ــــــــــــــــــــــــــــ )۳۱۴۱ﻕ(. ﻣﺴﺎﻟﻚ ﺍﻻﻓﻬﺎﻡ ﺍﻟﻲ ﺗﻨﻘﻴﺢ ﺷﺮﺍﺋﻊ ﺍﻻﺳﻼﻡ. ﻗﻢ:
ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺍﻟﻤﻌﺎﺭﻑ ﺍﻻﺳﻼﻣﻴﺔ.
۶۲٫ ﺻﺪﺭ، ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ )۸۰۴۱(. ﺑﺤﻮﺙ ﻓﻲ ﺷﺮﺡ ﺍﻟﻌﺮﻭﺓ ﺍﻟﻮﺛﻘﻲ. ]ﺑﻲﺟﺎ[: ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﻣﺠﻤﻊ
ﺍﻟﺸﻬﻴﺪ ﺁﻳﺖﺍﷲ ﺍﻟﺼﺪﺭ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎء.
۷۲٫ ﺻﺪﺭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮﺍﺯﻱ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺍﺑﺮﺍﻫﻴﻢ )۳۰۴۱ﻕ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﻳﻢ. ﻗﻢ: ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﺑﻴﺪﺍﺭ.
۸۲٫ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ، ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ )۱۹۳۱ﻕ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﻟﻤﻴﺰﺍﻥ. ﻗﻢ: ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﺍﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎﻥ.
۹۲. ﻃﺒﺮﺳﻲ، ﺍﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ﺑﻲﺗﺎ(. ﺍﻻﺣﺘﺠﺎﺝ.
۰۳. ﻃﺒﺮﺳﻲ، ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ )ﺑﻲﺗﺎ(. ﻣﺠﻤﻊ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻤﻌﺮﻓﺔ.
۱۳٫ ــــــــــــــــــــــ )۹۰۴۱ﻕ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻮﺍﻣﻊ ﺍﻟﺠﺎﻣﻊ. ﺗﻬﺮﺍﻥ: ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ
ﺗﻬﺮﺍﻥ ﻭ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺣﻮﺯﻩ ﻋﻠﻤﻴﻪ.
۲۳٫ ﻃﺒﺮﻱ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ )۳۱۴۱ﻕ(. ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﻻﻣﻢ ﻭ ﺍﻟﻤﻠﻮﻙ )ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﻟﻄﺒﺮﻱ(. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ
ﻋﺰﺍﻟﺪﻳﻦ.
۳۳٫ ــــــــــــــــــــــ )۰۲۴۱ﻕ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﺎﻣﻊ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﻓﻲ ﺗﺄﻭﻳﻞ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ
ﺍﻟﻜﺘﺐ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ.
۴۳. ﻃﻮﺳﻲ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ )ﺑﻲﺗﺎ(. ﺍﻟﺘﺒﻴﺎﻥ ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ. ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﺩﺍﺭ ﺍﺣﻴﺎء ﺍﻟﺘﺮﺍﺙ ﺍﻟﻌﺮﺑﻲ.
۵۳٫ ـــــــــــــــــــــــ )۷۸۳۱ﻕ(. ﺍﻟﻤﺒﺴﻮﻁ ﻓﻲ ﻓﻘﻪ ﺍﻻﻣﺎﻣﻴﺔ. ﺗﻬﺮﺍﻥ: ﺍﻟﻤﻜﺘﺒﺔ ﺍﻟﻤﺮﺗﻀﻮﻳﺔ.
۶۳٫ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﻲ، ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ )۹۸۳۱ﻕ(. ﺇﻳﻀﺎﺡ ﺍﻟﻔﻮﺍﺋﺪ ﻓﻲ ﺷﺮﺡ ﺍﺷﻜﺎﻻﺕ ﺍﻟﻘﻮﺍﻋﺪ.
ﻗﻢ: ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺍﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎﻥ.
۷۳٫ ـــــــــــــــــــــــــــ )۰۱۴۱ﻕ(. ﺍﺭﺷﺎﺩ ﺍﻻﺫﻫﺎﻥ. ﻗﻢ: ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﺭﺳﻴﻦ.
۸۳. ــــــــــــــــــــــــــــ )۴۱۴۱ﻕ(. ﺗﺬﻛﺮﺓ ﺍﻟﻔﻘﻬﺎ. ﻗﻢ: ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺁﻝ ﺍﻟﺒﻴﺖ.
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ ۲۵
۹۳٫ ﻛﻠﻴﻨﻲ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮﺏ )ﺑﻲﺗﺎ(. ﺍﺻﻮﻝ ﻛﺎﻓﻲ. ﺗﻬﺮﺍﻥ: ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻜﺘﺐ ﺍﻻﺳﻼﻣﻴﺔ.
۰۴٫ ﻣﻔﻴﺪ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )۳۱۴۱ﻕ(. ﺍﻻﺭﺷﺎﺩ ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺣﺠﺞ ﺍﷲ ﻋﻠﻲ ﺍﻟﻌﺒﺎﺩ. ﻗﻢ: ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺁﻝ ﺍﻟﺒﻴﺖ.
۱۴. ﻣﺠﻠﺴﻲ، ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ )۲۶۳۱(. ﺑﺤﺎﺭ ﺍﻻﻧﻮﺍﺭ. ﺗﻬﺮﺍﻥ: ﺩﺍﺭﺍﻟﻜﺘﺐ ﺍﻻﺳﻼﻣﻴﻪ.
۲۴٫ ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ، ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ )۹۸۳۱ﻕ(. ﺷﺮﺍﺋﻊ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﻓﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺍﻟﺤﻼﻝ ﻭﺍﻟﺤﺮﺍﻡ. ﺗﻬﺮﺍﻥ:
ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺍﻷﻋﻠﻤﻲ.
۳۴. ـــــــــــــــــــــــــــ )۰۱۴۱ﻕ(. ﻣﺪﺍﺭﻙ ﺍﻻﺣﻜﺎﻡ ﻓﻲ ﺷﺮﺡ ﺷﺮﺍﺋﻊ ﺍﻻﺳﻼﻡ. ﻣﺸﻬﺪ:
ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺁﻝ ﺍﻟﺒﻴﺖ.
۴۴٫ ﻣﺼﻄﻔﻮﻱ، ﺣﺴﻦ )ﺑﻲﺗﺎ(. ﺍﻟﺘﺤﻘﻴﻖ ﻓﻲ ﻛﻠﻤﺎﺕ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ. )ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﻲ(
۵۴٫ ﻣﻘﺪﺱ ﺍﺭﺩﺑﻴﻠﻲ، ﺍﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )۳۱۴۱ﻕ(. ﻣﺠﻤﻊ ﺍﻟﻔﺎﺋﺪﺓ ﻭﺍﻟﺒﺮﻫﺎﻥ ﻓﻲ ﺷﺮﺡ ﺍﺭﺷﺎﺩ
ﺍﻻﺫﻫﺎﻥ. ﻗﻢ: ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﺭﺳﻴﻦ.
۶۴٫ ﻧﺠﻔﻲ، ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ )ﺑﻲﺗﺎ(. ﺟﻮﺍﻫﺮ ﺍﻟﻜﻼﻡ. ﻗﻢ: ﺻﺪﺭﺍ.
۷۴٫ ﻧﺮﺍﻗﻲ، ﺍﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﻣﻬﺪﻱ )۵۱۴۱ﻕ(. ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺍﻟﺸﻴﻌﺔ ﻓﻲ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﻟﺸﺮﻳﻌﺔ. ﻣﺸﻬﺪ: ﻣﺆﺳﺴﻪ
ﺁﻝ ﺍﻟﺒﻴﺖ:.
۸۴٫ ﻧﺴﺎﻳﻲ، ﺍﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ )۰۱۴۱ﻕ(. ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﻟﻨﺴﺎﺋﻲ. ﻣﺤﻘﻖ ﺻﺒﺮﻱ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﺍﻟﺨﺎﻟﻖ ﺍﻟﺸﺎﻓﻌﻲ؛
ﻭ ﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎﺱ ﺍﻟﺠﻠﻴﻤﻲ، ﺑﻴﺮﻭﺕ: ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺍﻟﻜﺘﺐ ﺍﻟﺜﻘﺎﻓﻴﺔ.
۹۴٫ ﻧﻮﺭﻱ، ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ )۰۲۳۱ﻕ(. ﻣﺴﺘﺪﺭﻙ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ. ﻗﻢ: ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺁﻝ ﺍﻟﺒﻴﺖ:.
۰۵٫ ﻳﺰﺩﻱ، ﻣﺤﻤﺪﻛﺎﻇﻢ )ﺑﻲﺗﺎ(. ﺍﻟﻌﺮﻭﺓ ﺍﻟﻮﺛﻘﻲ. ﻗﻢ: ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﺭﺳﻴﻦ ﺣﻮﺯﻩ ﻋﻠﻤﻴﻪ.
ﭘﮋﻭﻫﺶﻫﺎﻱ ﻓﻘﻬﻲ
ﺳﺎﻝ ﺷﺸﻢ، ﺷﻤﺎﺭﻩ ﺩﻭﻡ، ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻥ ۹۸۳۱
ﺻﻔﺤﺎﺕ ۳۵ – ۳۸
