سیر شیعه شناسی

بررسی جمع بین دو نماز از دیدگاه شیعه و اهل سنت

بررسی جمع بین دو نماز از دیدگاه شیعه و اهل سنت
 

 

فهرست

بررسی جمع بین دو نماز از دیدگاه شیعه و اهل سنت

 

بخش اول؛ نظر شیعه

روایات استحباب جدا خواندن دو نماز

روایت اول:

روایت دوم:

تصحیح این روایات از سوی فقهای شیعه

روایات جواز جمع بین دو نماز

دسته اول: گزارش سیره رسول خدا (ص)‌ در جمع بین دو نماز

روایت اول: از امام باقر علیه السلام (سند صحیح)

تصحیح سند روایت:

روایت دوم: از امام صادق علیه السلام (سند صحیح)

تصحیح سند روایت از سوی علمای شیعه:

۱٫ علامه محمد تقی مجلسی:

۲٫ محقق بحرانی:

۳٫ محقق نراقی:

۴٫ صاحب جواهر:

۵٫ آقا رضا همدانی:

روایت دوم: از امام صادق علیه السلام (سند صحیح)

بررسی سند روایت:

۱٫ الحسین بن احمد بن ادریس:

۲٫ احمد بن ادریس القمی:

۳٫ احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی:

۴٫ علی بن الحکم الانباری:

۵٫ اسحاق بن عمار الصیرفی:

روایت سوم: (موثقه زراره)

تصحیح سند روایت:

دسته دوم، تأیید جمع بین دو نماز از سوی امام باقر و امام صادق (علیهما السلام)

روایت اول : (سند معتبر)

تصحیح سند این روایت:

روایت دوم (سند معتبر)

روایت سوم: (سند معتبر)

بررسی سند روایت:

احمد بن محمد بن عیسی

حسن بن محبوب:

علی بن رئاب:

دسته سوم: دستور امام باقر (ع) به جمع بین نمازها (با سند معتبر)

روایت اول: (با سند صحیح)

بررسی سند روایت:

۱٫ محمد بن عیسی بن عبید:

۲٫ عبد الله بن میمون القداح:

روایت دوم:

بخش دوم؛ نظر اهل سنت

۱٫ جمع بین نمازها در سفر:

۲٫ جمع بین نمازها در حال باران:

۳٫ جمع بین نمازها در صورت مریضی و عذر:

روایات صحیح اهل سنت در جمع بین الصلاتین در غیر سفر و عذر

روایت اول: جمع بین نمازها در غیر خوف و سفر

روایت دوم: جمع بین نمازها در غیر خوف و باران

روایت سوم: جمع بین نمازها در وطن (بدون عذر و مشکل)

روایت چهارم: (ابن عباس: در زمان رسول خدا بین نمازها جمع می کردیم)

نتیجه:

 

 مقدمه:

یکی از مسایل اختلافی میان شیعه و اهل سنت، جمع و جدا خواندن نمازهایی است که وقت مشترک دارند؛‌ همانند نمازهای ظهر و عصر، مغرب و عشاء.

نوشتار حاضر این موضوع را از دیدگاه فریقین بررسی می‌نماید؛ از این رو، مطالب آن در قالب دو بخش، ارائه خواهد شد.

بررسی دیدگاه شیعه و اهل سنت در جمع بین دو نماز

برای تشریح بحث و توضیح بیشتر ‌آن لازم است ابتدا در بخش نخست دیدگاه شیعه و اهل سنت را در این موضوع به صورت مختصر اشاره شود.

بخش اول؛ نظر شیعه

همه مسلمانان اتفاق نظر دارند که در عرفه جمع بین دو نماز ظهر و عصر و در مزدلفه بین نماز مغرب و عشاء، جایز و مستحب است. چنانچه آیت الله سبحانی می‌نویسد:

فجمیع الفقهاء یجوزون الجمع بین الصلاتین : الظهر والعصر فی عرفه والمغرب والعشاء فی المزدلفه .

السبحانی، الشیخ جعفر، العقیده الإسلامیه على ضوء مدرسه أهل البیت (ع) ، ص ۳۴۰ ،‌ تحقیق : نقل إلى العربیه : جعفر الهادی، ناشر : مؤسسه الإمام الصادق (ع) ، چاپخانه : اعتماد – قم، چاپ : الأولى، سال چاپ : ۱۴۱۹ – ۱۹۹۸ م

همه فقهاء (شیعه و اهل سنت) جمع بین دو نماز ظهر و عصر را در عرفه و مغرب و عشاء را در مزدلفه، جایز می‌دانند.

اما اختلاف در غیر این دو مورد است که دیدگاه شیعه و اهل سنت در آن با هم تفاوت دارند.

 طبق مذهب اهل بیت (علیهم السلام) جمع بین نمازهای (ظهر و عصر، مغرب و عشاء) مطلقا در هر شرایطی (در وطن و یا در مسافرت ، مریضی و سلامتی، با عذر و بدون عذر، شرایط بارانی و غیر بارانی) جایز است.

شهید اول نظر شیعه را این‌گونه بیان کرده است:

الخامسه : لا خلاف عندنا فی جواز الجمع بین الظهر والعصر ، حضرا وسفرا ، للمختار وغیره . ورواه العامه عن : علی علیه السلام وابن عباس وابن عمر وأبو موسى وجابر وسعد بن أبی وقاص وعائشه. وروى ابن عباس : ان النبی صلى الله علیه وآله جمع بین الظهرین والعشائین من غیر خوف ولا سفر وفی لفظ آخر : من غیر خوف ولا مطر وکلاهما فی الصحاح .

العاملی الجزینی، محمد بن جمال الدین مکی، الشهید الأول (متوفای۷۸۶ ه‍ ـ) ذکرى الشیعه فی أحکام الشریعه، ج ۲، ص۳۳۲، تحقیق : مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ناشر : مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث – قم، الطبعه الأولى ۱۴۱۹

در میان علمای شیعه در جواز جمع بین نماز ظهر و عصر در حال حضر و مسافرت برای کسی که مختار و آزاد و یا مجبور باشد، اختلافی نیست. اهل سنت از علی علیه السلام، ابن عباس، ابن عمر، ابو موسی، جابر، سعد بن ابی وقاص، عایشه نقل کرده اند. از ابن عباس نقل شده است که رسول خدا میان نماز ظهر و عصر، و مغرب و عشاء جمع کرد بدون این که خوفی درکار باشد و یا در حال مسافرت باشد….

اما تفریق بین نمازها و انجام دادن هر کدام آنها را در وقت خودش، از نظر فقه شیعه مستحب است و در کتب فقهی بر این مطلب تصریح شده است؛ چنانچه شهید اول می‌فرماید:

وبالجمله کما علم من مذهب الإمامیه جواز الجمع بین الصلاتین مطلقا ، علم منه استحباب التفریق بینهما بشهاده النصوص والمصنفات بذلک .

العاملی الجزینی، محمد بن جمال الدین مکی، الشهید الأول، ج ۲ ، ص ۳۳۵

به طور کلی همانگونه که در مذهب شیعه، جمع خواندن (با هم خواندن «ظهر و عصر» ،‌ «مغرب و عشاء») در هر شرایطی جایز است، جدا خواندن این نمازها نیز مستحب است. و بر این مطلب روایات و کتابهایی که تألیف شده شهادت می‌دهند.

صاحب عروه نیز می‌فرماید:

یستحب التفریق بین الصلاتین المشترکتین فی الوقت کالظهرین والعشاءین.

الطباطبائی الیزدی، السید محمد کاظم (متوفای ۱۳۳۷هـ) العروه الوثقى، ج ۲ ، ص ۲۶۲ ، تحقیق : مؤسسه النشر الإسلامی، ناشر : مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، چاپ : الأولى، سال چاپ : ۱۴۱۷

جدا خواندن دو نمازی که وقت مشترک دارند همانند نماز «ظهر و عصر» و «مغرب و عشاء» ، مستحب است.

روایات استحباب جدا خواندن دو نماز

 روایاتی که در استحباب جدا خواندن بین این نمازها وارد شده، مفید این نکته هستند که در وقت مشترک، نافله های این نمازها انجام شود و اگر نافله انجام نشود جمع صدق می‌کند؛ دو روایت بر اثبات این مطلب، مورد استناد فقهاء واقع شده است :

روایت اول:
[۳] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ سَلَمَهَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَیْفٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِذَا جَمَعْتَ بَیْنَ الصَّلَاتَیْنِ فَلَا تَطَوَّعْ بَیْنَهُمَا.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى۳۲۸ هـ)، الأصول من الکافی ، ج ۳ ص ۲۸۷، ح۳، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعه الثانیه،۱۳۶۲ هـ.ش.

محمد بن حکیم می‌گوید:‌ از امام کاظم علیه السلام شنیدم که می‌فرمود: هنگامی‌که خواستی نمازها را با هم بجا آورید، نافله بین آنجا نخوانید.  

روایت دوم:

 [۴] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ حَکِیمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ الْجَمْعُ بَیْنَ الصَّلَاتَیْنِ إِذَا لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُمَا تَطَوُّعٌ فَإِذَا کَانَ بَیْنَهُمَا تَطَوُّعٌ فَلَا جَمْعَ.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب،الکافی، ج ۳، ص ۲۸۷، ح۴

محمد بن حکیم می‌گوید:‌ از امام کاظم علیه السلام شنیدم که می‌فرمود: جمع میان نمازها در صورتی است که بین آ‌نها نافله انجام نشود، اما اگر نافله انجام شود، جمع صدق نمی‌کند.

تصحیح این روایات از سوی فقهای شیعه

این روایات از نظر فقهای شیعه معتبر است و در کلمات آنها بر این مطلب تصریح شده است.

محقق بحرانی، علاوه بر استدلال به این روایت، بر موثقه بودن آن تصریح می‌کند:

ومما یدل على أن الجمع عباره عن عدم النافله بین الفرضین وأنه مع النافله لا جمع وإن کان فی وقت واحد موثقه محمد بن حکیم قال: سمعت أبا الحسن (علیه السلام) یقول الجمع بین الصلاتین إذا لم یکن بینهما تطوع فإذا کان بینهما تطوع فلا جمع.

البحرانی، الشیخ یوسف، (متوفای۱۱۸۶هـ)، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره،‌ ج ۷، ص ۳۷۹، ناشر : مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه،‌ طبق برنامه مکتبه اهل البیت.

از جمله دلیلی که دلالت می‌کند، جمع میان نمازها به نخواندن نافله آنهاست، و این که اگر نافله انجام شود هرچند در یک وقت باشد جمع صدق نمی‌کند، موثقه محمد بن حکیم است که می‌گوید، از امام کاظم علیه السلام شنیدم که فرمود: …

مرحوم صاحب جواهر نیز هردو روایت را در مقام استدلال به آنها، موثق می‌داند و می‌نویسد:

ولقول أبی الحسن (ع) فی موثق محمد بن حکیم المروی فی الکافی (إذا جمعت بین الصلاتین فلا تطوع بینهما) بل فی موثقه الآخر عنه (ع) أیضا (الجمع بین الصلاتین إذا لم یکن بینهما تطوع ، فإذا کان بینهما تطوع فلا جمع).

النجفی، الشیخ محمد حسن (متوفاى۱۲۶۶هـ)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج ۹ ، ص ۳۸، تحقیق وتعلیق وتصحیح: محمود القوچانی، ناشر: دار الکتب الاسلامیه ـ تهران، الطبعه: السادسه، ۱۳۶۳ش.

و به خاطر فرمایش امام کاظم علیه السلام در موثقه محمد بن حکیم که در کتاب کافی روایت شده، «هنگامی‌که خواستی نمازها را با هم بخوانید، نافله در میان آنها بجا نیاور»؛ بلکه در موثقه دیگر از آن حضرت آمده است: جمع میان نمازها در صورتی است که بین آ‌نها نافله انجام نشود، اما اگر نافله انجام شود، جمع صدق نمی‌کند.

آقا رضا همدانی نیز هردوی این روایت را موثق می‌داند و می‌نویسد:

 

بعض الأخبار الداله على حصول التفریق بین الصلاتین بفعل النافله کموثقه محمد بن حکیم قال سمعت أبا الحسن موسى علیه السلام یقول الجمع بین الصلاتین إذا لم یکن بینهما تطوع فإذا کان بینهما تطوع فلا جمع وموثقته الأخرى قال سمعت أبا الحسن علیه السلام یقول إذا جمعت بین الصلاتین فلا تطوع بینهما.

الهمدانی، آقا رضا (متوفای۱۳۲۲هـ)، مصباح الفقیه (ط.ق)، ج ۲، ق ۱ ص ۲۰۹، ناشر: منشورات مکتبه الصدر – طهران، چاپخانه: حیدری، توضیحات: طبعه حجریه، طبق برنامه کتابخانه اهل البیت علیهم السلام.

برخی روایاتی‌که ثابت می‌کند جدایی میان نمازها با خواندن نافله حاصل می‌شود، مانند موثق محمد بن حکیم است که می‌گوید: از امام کاظم علیه السلام شنیدم آن حضرت فرمود:  جمع میان نمازها در صورتی است که بین آ‌نها نافله انجام نشود، اما اگر نافله انجام شود، جمع صدق نمی‌کند.

و روایت موثقه دیگر ایشان که امام کاظم علیه السلام فرمود: وقتی خواستی میان دو نماز جمع کنید، نماز نافله میان آنها نیست.

مرحوم شیخ عبد الکریم حائری نیز بر موثقه بودن هر دو روایت تصریح کرده است:

ویدل على ذلک أیضا موثقه محمد بن حکیم قال سمعت أبا الحسن موسى علیه السلام یقول الجمع بین الصلاتین إذا لم یکن بینهما تطوع فإذا کان بینهما تطوع فلا جمع وبهذا المضمون موثقته الأخرى .

الحائری، شیخ عبد الکریم کتاب الصلاه، ص ۱۱۷، ناشر : مرکز انتشارات دفتر تبلیغات إسلامی – قم – ایران، سال چاپ : ۱۳۶۲

بر اثبات جمع میان دو نماز بدون انجام نافله، موثقه محمد بن حکیم دلالت می‌کند. …. و به همین مضمون است روایت موثقه دیگری ایشان.

تا اینجا روشن شد:

اولا: از نظر شیعه، طبق این روایات معتبر، جدا خواندن نمازهای که وقت مشترک دارند، مستحب است؛

ثانیا: یکی از راه های جمع بین دو نماز، این است که نافله های آن نمازها، انجام نشود و به عبارت دیگر، انجام نافله، مانع جمع میان دو نماز است؛ چنانچه آقا رضا همدانی بعد از استدلال و نقل روایات فوق می‌نویسد:

فالموثقه الأولى بظاهرها تدل على أن الفصل بین الفریضتین بالتطوع مانع عن حصول الجمع بینهما والظاهر أنه أرید به مانعیته حقیقه لامر باب التعبد الشرعی فتدل بالفحوى على ممانعه سائر المشاغل التی لا تعلق لها بالصلاه …

الهمدانی، آقا رضا (متوفای۱۳۲۲هـ)، مصباح الفقیه ، ج ۲ ق ۱ ص ۲۰۹

ظاهر موثقه اول دلالت می‌کند که جدایی میان دو نماز به واسطه انجام نافله، مانع از جمع میان دو نماز است. ظاهر این است که مانع بودن نافله، مانعیت حقیقی از باب تعبد شرعی، پس این روایت به طریق اولی دلالت می‌کند که سایر مشغولیت های که ربطی به نماز ندارند، مانع جمع نمازها است. …

روایات جواز جمع بین دو نماز

طبق روایات شیعه، جمع بین دو نماز در حال سفر و موقعی که انسان عذر دارد، جایز است و در این مطلب جای تردیدی نیست، اما در مواقعی که عذر هم نباشد، جمع بین دو نماز جایز است. روایات شیعه در این موضوع به چند دسته تقسیم می‌شود:

دسته اول: گزارش سیره رسول خدا (ص)‌ در جمع بین دو نماز

انبوه روایات منقول از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام)، سیره و روش رسول خدا (صلی الله علیه وآله) را در موضوع جمع بین نمازها (در موارد عادی) بیان کرده اند.

 روایت اول: از امام باقر علیه السلام (سند صحیح)

در روایت صحیح، امام باقر (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه وآله ) نماز ظهر و عصر را با یک اذان و دو اقامه و نماز مغرب و عشاء‌ را با یک اذان و دو اقامه برگزار کردند:

روی الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَهَ عَنْ رَهْطٍ مِنْهُمُ الْفُضَیْلُ وَ زُرَارَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله جَمَعَ بَیْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ بِأَذَانٍ وَ إِقَامَتَیْنِ وَ جَمَعَ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ بِأَذَانٍ وَاحِدٍ وَ إِقَامَتَیْنِ .

      الشیخ الطوسی، تهذیب الأحکام، ج ۳، ص ۱۸

زراره از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) میان نماز ظهر و عصر، و مغرب و عشاء با یک اذان و دو اقامه جمع می‌کرده است.

تصحیح سند روایت:

این روایت از سوی علمای شیعه تصحیح شده که سخنان برخی از آنها را ذکر می‌کنیم. علامه محمد باقر مجلسی در کتاب «ملاذ الاخیار» می‌نویسد:

الحدیث السادس و الستون: صحیح.

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار ؛ ج‏۴ ، ص ۶۷۴٫

روایت شصت و شش، صحیح است.

محقق بحرانی نیز در ذیل یک روایت دیگر، به صحت این روایت تصریح کرده است:

ویؤیده اطلاق ما رواه فی التهذیب فی الصحیح عن رهط : منهم – الفضیل وزراره عن أبی جعفر (علیه السلام) أن رسول الله (صلى الله علیه وآله) جمع بین الظهر والعصر وکذلک المغرب والعشاء الآخره بأذان واحد وإقامتین.

البحرانی، الشیخ یوسف، (متوفای۱۱۸۶هـ)، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره،‌ ج۶، ص۱۹۳، ناشر : مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه،‌ طبق برنامه مکتبه اهل البیت.

این روایت را اطلاق آن روایتی که شیخ ‌آن را در کتاب تهذیب با سند صحیح از گروهی از جمله فضیل و زراره از امام باقر علیه السلام نقل کرده، تأیید می‌کند. …

مرحوم صاحب جواهر نیز می‌نویسد:

وفی صحیح عمر بن أذینه عن رهط منهم الفضیل وزراره عن أبی جعفر (ع) (أن رسول الله صلى الله علیه وآله) جمع بین الظهر والعصر بأذان وإقامتین ، وجمع بین المغرب والعشاء بأذان واحد وإقامتین)

النجفی، الشیخ محمد حسن (متوفاى۱۲۶۶هـ)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۹، ص۳۳

در روایت صحیح عمر بن اذینه از گروهی از جمله فضیل و زاره از امام باقر علیه السلام روایت شده است که رسول خدا …

ما به صراحت سخنان این بزرگان در اثبات صحت سند روایت اکتفا می کنیم و از بررسی سند خود داری می‌کنیم و در نتیجه طبق این روایت صحیح ، رسول خدا صلی الله علیه و آله نمازهای مشترک را در حالت عادی جمع می خواندند.

روایت دوم: از امام صادق علیه السلام (سند صحیح)

امام صادق (علیه السلام) در روایات متعددی سیره رسول خدا (صلی الله علیه و‌آله) را در جمع بین دو نماز گزارش کرده و از جمله در این روایت صحیح می‌فرماید:

۸۸۶- و رَوَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله جَمَعَ بَیْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ بِأَذَانٍ وَ إِقَامَتَیْنِ وَ جَمَعَ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ فِی الْحَضَرِ مِنْ غَیْرِ عِلَّهٍ بِأَذَانٍ وَاحِدٍ وَ إِقَامَتَیْنِ.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفاى۳۸۱هـ)، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۸۷، ح ۸۸۶، تحقیق: علی اکبر الغفاری، ناشر: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

عبد الله بن سنان از امام صادق علیه السلام نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله بین نماز ظهر و عصر با یک اذان و دو اقامه و میان نماز مغرب و عشاء در حال حضر (غیر مسافرت) بدون کدام علتی با یک اذان و دو اقامه جمع کرده است.

در کتاب «من لا یحضره الفقیه» سند روایت فوق به صورت کامل نیامده؛ اما صاحب معالم سند کاملش را این ‌گونه آورده است:

محمد بن علی بن الحسین ، عن أبیه ، عن عبد الله بن الجعفر الحمیری ، عن أیوب بن نوح ، عن محمد بن أبی عمیر ، عن عبد الله بن سنان ، عن الصادق علیه السلام أن رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم جمع بین الظهر والعصر بأذان وإقامتین ، وجمع ین المغرب والعشاء فی الحضر من غیر عله بأذان وإقامتین.

منتقى الجمان – الشیخ حسن صاحب المعالم – ج ۱ ص ۳۹۰

تصحیح سند روایت از سوی علمای شیعه:

این روایت نیز از نظر سند صحیح است و علمای بزرگ شیعه بر صحت آن تصریح کرده اند؛ از این جهت از بررسی تک تک روایان صرف نظر کرده و در این جا به سخنان برخی از علماء در تصحیح این روایت، اکتفا می‌کنیم:

۱٫ علامه محمد تقی مجلسی:

ایشان بعد از نقل روایت می‌نویسد:

«و روى عبد الله بن سنان» فی الصحیح‏ «عن الصادق علیه السلام إلخ» و یدل على جواز الجمع بین الصلاتین فی وقت واحد فی الحضر من غیر عله و فی معناه أخبار کثیره، و فی بعضها لیتسع الوقت على أمته فما وقع من التفریق محمول على الاستحباب‏.

مجلسى، محمدتقى بن مقصودعلى، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه (ط – القدیمه) ؛ ج‏۲ ؛ ص۲۳۶

عبد الله بن سنان در روایت صحیح از امام صادق علیه السلام روایت کرده است ….

از این روایت به دست می آید که با هم خواندن نمازها در یک وقت در وطن نیز بدون هیچ مشکلی (مثل باران ، ترس و …) جایز است. بر این مضمون روایات زیادی وجود دارد که در بعضی از آنها آمده است که دلیل این کار این است که امت از وقتشان بیشتر استفاده کنند. (زیرا در صورت جدا خواندن نمازها، وقت مردم بیشتر گرفته می‌شود) بنابراین آن روایاتی که می فرمایند نمازها را جدا از هم بخوانید،‌ مستحب بودن این عمل را می‌رساند.

۲٫ محقق بحرانی:

ایشان نیز می‌گوید:

وما رواه الصدوق فی الفقیه فی الصحیح عن عبد الله بن سنان عن الصادق ( علیه السلام ) أن رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) جمع بین الظهر والعصر بأذان وإقامتین وجمع بین المغرب والعشاء فی الحضر من غیر عله بأذان وإقامتین.

البحرانی، الشیخ یوسف، (متوفای۱۱۸۶هـ)، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره،‌ ج ۶، ص۱۹۲

آنچه را شیخ صدوق در کتاب «من لا یحضره الفقیه» در روایت صحیح از عبد الله بن سنان روایت کرده این است که رسول خدا بین نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء بدون هیچ مشکلی و با یک اذان و دو اقامه جمع کرد.

۳٫ محقق نراقی:

ایشان نیز بعد از اقامه دلیل اول بر استحباب جمع بر صحت این روایت تصریح کرده است:

مع أنه صرح فی الأخبار بأنه قد کان یجمع من غیر عله أیضا ، کما فی صحیحه ابن سنان : ( إن رسول الله صلى الله علیه وآله جمع بین الظهر والعصر بأذان وإقامتین ، وجمع بین المغرب والعشاء فی الحضر من غیر عله بأذان وإقامتین ) .

النراقی، المولی أحمد بن محمد مهدی (متوفای۱۲۴۵هـ)، مستند الشیعه فی أحکام الشریعه، ج۴، ص۱۴۰، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث – مشهد المقدسه، ناشر: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث – قم، اپخانه: ستاره، چاپ: الأولى۱۴۱۵

علاوه بر آن، در روایات نیز تصریح شده که رسول خدا میان دو نماز بدون علت جمع می‌کرده است؛ چنانچه در صحیحه ابن سنان آمده است …

۴٫ صاحب جواهر:

صاحب جواهر نیز می‌گوید:

ففی صحیح عبد الله ابن سنان عن الصادق (ع) (أن رسول الله صلى الله علیه وآله) جمع بین الظهر والعصر بأذان وإقامتین، وجمع بین المغرب والعشاء فی الحضر من غیر عله بأذان وإقامتین).

النجفی، الشیخ محمد حسن (متوفاى۱۲۶۶هـ)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۹، ص۳۳، تحقیق وتعلیق وتصحیح: محمود القوچانی، ناشر: دار الکتب الاسلامیه ـ تهران، الطبعه: السادسه، ۱۳۶۳ش.

در روایت صحیح عبد الله بن سنان از امام صادق علیه السلام نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و‌آله بین نماز ظهر و عصر ….

۵٫ آقا رضا همدانی:

ایشان نیز این روایت را صحیح می‌داند:

صحیحه عبد الله بن سنان عن الصادق علیه السلام ان رسول الله صلى الله علیه وآله جمع بین الظهر والعصر بأذان وإقامتین ….

الهمدانی، آقا رضا (متوفای۱۳۲۲هـ)، مصباح الفقیه (ط.ق)، ج ۲ ق ۱ ص ۲۰۸، ناشر: منشورات مکتبه الصدر – طهران، چاپخانه: حیدری، توضیحات: طبعه حجریه، طبق برنامه کتابخانه اهل البیت علیهم السلام.

روایت دوم: از امام صادق علیه السلام (سند صحیح)

در روایت صحیح دیگر، امام صادق (علیه السلام) تصریح می‌کند که رسول خدا (صلی الله علیه وآله)‌ بدون عذر و سبب، نماز ظهر و عصر را یکجا بجا آوردند و دلیل آن را آسان گیری بر امت، بیان کرده اند:

۱ حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَبِیهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله صَلَّى الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ فِی مَکَانٍ وَاحِدٍ مِنْ غَیْرِ عِلَّهٍ وَ لَا سَبَبٍ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ وَ کَانَ أَجْرَأَ الْقَوْمِ عَلَیْهِ أَ حَدَثَ فِی الصَّلَاهِ شَیْ‏ءٌ قَالَ لَا وَ لَکِنْ أَرَدْتُ أَنْ أُوَسِّعَ عَلَى أُمَّتِی.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای ۳۸۱هـ)، علل الشرائع، ج‏۲، ص ۳۲۱، تحقیق وتقدیم : السید محمد صادق بحر العلوم، ناشر : منشورات المکتبه الحیدریه ومطبعتها – النجف الأشرف، الطبع: ۱۳۸۵ – ۱۹۶۶ م

امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا نماز ظهر و عصر را در یک مکان بدون هیچ عذری یکجا به جا آورد. عمر بن خطاب گفت: آیا در باره نماز چیز جدیدی آمده؟ حضرت فرمود: نه. ولی خواستم که بر امتم آسان بگیرم.

بررسی سند روایت:

افرادی که در سند این روایت قرار دارند، از نظر علمای رجال موثق و مورد اعتماد هستند:

۱٫ الحسین بن احمد بن ادریس:

ایشان از مشایخ شیخ صدوق رحمه‌ الله و از مشایخ اجازه بوده است. شیخ طوسی در باره ایشان می نویسد:

الحسین بن أحمد بن إدریس القمی الأشعری ، یکنى أبا عبد الله ، روى عنه التلعکبری ، وله منه إجازه .

الطوسی، الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفاى۴۶۰هـ)، رجال الطوسی، ص۴۲۳، تحقیق: جواد القیومی الأصفهانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی ـ قم، الطبعه: الأولى، ۱۴۱۵هـ.

حسین بن احمد بن ادریس قمی اشعری، کنیه اش ابو عبد الله است. از وی تلعکبری روایت کرده و از ایشان اجازه نقل روایت داشته است.

شیخ صدوق رحمه‌ الله علیه در بسیاری از موارد، بر ایشان ترحم و ترضی کرده و این مطلب نشان می‌دهد که ایشان در نزد شیخ صدوق موثق بوده است؛ چنانچه بر این مطلب بسیاری از علمای شیعه تصریح کرده اند .

آقای وحید بهبهانی بعد از نقل این مطلب که شیخ صدوق فراتر از صد مرتبه بر ایشان ترضی و ترحم کرده، می‌نویسد:

وهذا یشیر إلى غایه الجلاله وکثره الروایه إلى القوه وکذا مقبولیه الروایه وکذا روایه الجلیل عنه …

الوحید البهبهانی (متوفای ۱۲۰۵هـ)، تعلیقه على منهج المقال، ص ۱۳۸

(ترحم شیخ صدوق) به نهایت جلالت و عظمت او اشاره دارد و نقل بسیار صدوق از او ، نشان از قوت آن راوی و مورد قبول بودن روایتش می باشد و نیز افراد بزرگوار دیگری که از ایشان روایت نقل کرده اند،‌ دلیل بر مقبولیت وی خواهد بود…

آقای نمازی شاهرودی نیز می‌نویسد:

وکلما ذکره الصدوق ترحم وترضى علیه ، بل عن المج ترحم علیه أزید من ألف مره . فیستفاد من ذلک کله جلالته ووثاقته .

الشاهرودی، الشیخ علی النمازی (متوفای۱۴۰۵هـ)، ج۳، ص۸۴، مستدرکات علم رجال الحدیث، ناشر: ابن المؤلف، چاپخانه: شفق – طهران، الأولى۱۴۱۲هـ

هر زمانی که صدوق ایشان را ذکر کرده، نسبت به او عبارات «خداوند رحمتش کند» ، «خداوند از او راضی باشد» را به کار برده است. بلکه از کتاب (منهج المقال) بر می‌آید که شیخ، فراتر از هزار مرتبه بر وی رحمت فرستاده است. از تمام این موارد جلالت و ثاقت ایشان استفاده می شود.

علامه حلی در کتاب «خلاصه الاقوال»‌ بر وثاقت وی تصریح کرده و می‌نویسد:

الحسین الأشعری القمی ، أبو عبد الله ، ثقه.

الحلی الأسدی، جمال الدین أبو منصور الحسن بن یوسف بن المطهر (متوفاى۷۲۶هـ) خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال، ص۱۱۹، تحقیق: فضیله الشیخ جواد القیومی، ناشر: مؤسسه نشر الفقاهه، الطبعه: الأولى، ۱۴۱۷هـ.

حسین اشعری قمی کنیه اش ابو عبد الله ثقه است.

علماء بحث کرده اند که ‌آیا این «حسین اشعری قمی»‌ که علامه توثیقش کرده، همان احمد بن ادریس است یا نه؟ سید محسن امین و برخی دیگر گفته اند که آنها یک نفر هستند. سید محسن می‌نویسد:

الحسین الأشعری القمی أبو عبد الله ذکره العلامه فی الخلاصه وقال ثقه وفی منهج المقال الظاهر أنه ابن أحمد بن إدریس المتقدم لا ابن محمد بن عمران الآتی اه وفی التعلیقه کونه ابن أحمد لا یخلو من بعد لان النجاشی نص على توثیق ابن محمد واما ابن أحمد فلم ینص على توثیقه مع أن ابن أحمد لعله أشهر وأکثر ورودا فی الاخبار من ابن محمد فکیف یترک الأول ویذکر الثانی موثقا .

الأمین، السید محسن (متوفای۱۳۷۱هـ)، أعیان الشیعه، ج ۵، ص ۴۵۸، تحقیق وتخریج: حسن الأمین،  ناشر: دار التعارف للمطبوعات – بیروت – لبنان، سال چاپ : ۱۴۰۳ – ۱۹۸۳ م

ابو عبد الله حسین اشعری قمی را علامه حلی در کتاب «خلاصه الاقوال» ذکرکرده و او را توثیق نموده است. در کتاب «منهج المقال» نیز آمده است: ظاهرا حسین اشعری همان احمد بن ادریس است که گذشت نه حسن بن محمد بن عمران که بعدا ذکر می کنیم. در کتاب «تعلیقه بر منهج المقال » آمده که اگر مراد از حسین اشعری، احمد بن ادریس باشد بعید نیست؛ چرا که نجاشی حسین بن محمد بن عمران را صراحتا توثیق کرده اما  حسین بن احمد بن ادریس را صراحتا توثیق نکرده است، با این که حسین بن احمد از حسین بن محمد مشهور تر است و نامش در روایات بیش از حسین بن محمد آمده؛ پس چگونه ممکن است که علامه حلی، حسین بن احمد را رها کند و حسین بن محمد بن عمران را توثیق کند.

در نتیجه حسین بن احمد بن ادریس از نظر علامه موثق است و از نظر بزرگان دیگر ترحم و ترضی شیخ صدوق، جلالت و عظمت و وثاقت ایشان را ثابت می‌کند.

۲٫ احمد بن ادریس القمی:

ایشان پدر حسین بن احمد بن ادریس است که راوی قبل بود و از نظر علمای رجال شیعه ثقه است. نجاشی درباره ایشان می‌نویسد:

أحمد بن إدریس بن أحمد أبو علی الأشعری القمی کان ثقه ، فقیها ، فی أصحابنا ، کثیر الحدیث ، صحیح الروایه.

النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفاى۴۵۰هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب‍ رجال النجاشی، ص۹۲، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی ـ قم، الطبعه: الخامسه، ۱۴۱۶هـ.

احمد بن ادریس بن احمد، ابو علی اشعری قمی، وی فردی مورد وثوق و از فقیهان شیعه می باشد، احادیث بسیاری دارد و روایتش صحیح است.

۳٫ احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی:

ایشان نیز از بزرگان شیعه و مورد اعتماد و موثق است. نجاشی درباره او می‌نویسد:

أحمد بن محمد بن عیسى … الأشعری. …. یکنى أبا جعفر، وأبو جعفر رحمه الله شیخ القمیین، ووجههم، وفقیههم،

النجاشی الأسدی الکوفی، أحمد بن علی ، رجال النجاشی، ص ۸۲٫

احمد بن محمد بن عیسی اشعری، کنیه اش ابو جعفر است. و ابوجعفر رحمه‌ الله علیه بزرگ علمای قم و فردی موجه می باشد (داری جایگاه رفیعی است) و فقیه آنان است.

۴٫ علی بن الحکم الانباری:

نجاشی ایشان را این گونه معرفی کرده است:

علی بن الحکم بن الزبیر النخعی أبو الحسن الضریر …

النجاشی الأسدی الکوفی، أحمد بن علی ، رجال النجاشی ، ص ۲۷۴

علی بن حکم بن زبیر نخعی کنیه اش ابو الحسن ضریر است.

و شیخ طوسی به صراحت ایشان را توثیق کره و می‌نویسد:

علی بن الحکم الکوفی ، ثقه ، جلیل القدر .

الطوسی، الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفاى۴۶۰هـ)، الفهرست، ص۱۵۱، تحقیق: الشیخ جواد القیومی،‌ ناشر: مؤسسه نشر الفقاهه،‌ چاپخانه: مؤسسه النشر الإسلامی، الطبعه الأولى۱۴۱۷

علی بن حکم کوفی مورد اطمینان و شخصی عالی مقام است.

در میان علمای رجال، اختلاف است که آیا علی بن حکم انباری همان علی بن الحکم کوفی است که شیخ توثیق کرده، یا آنها دو نفر هستند؟.

مرحوم کلباسی تصریح می‌کند که قول به اتحاد این دو راوی، عقیده متأخرین است و به اسامی دوازده تن از علمای متأخرین اشاره نموده که این عقیده را داشته اند:

فعن المتأخرین القول بأنه متحد، وحدیثه صحیح. وعن شیخنا البهائی القول بالاتحاد، وتخطئه القول بالتعدد . …

متأخرین عقیده دارند که آنها یک نفر هستند و روایتش صحیح است. شیخ بهایی عقیده به اتحاد  دارد و تعدد را باطل می‌داند. …

بعد از ذکر اسامی علماء خودش نیز عقیده بر اتحاد دارد و می‌گوید:

والأظهر القول بالاتحاد ؛ لوجوه : …

الکلباسی، أبی المعالی محمد بن محمد ابراهیم (متوفای ۱۳۱۵هـ)، الرسائل الرجالیه، ج ۳ ، ص۳۱۰، تحقیق : محمد حسین الدرایتی،‌ ناشر: دار الحدیث للطباعه والنشر ـ قم، چاپ : الأولى ۱۴۲۳ – ۱۳۸۱ش

اظهر عقیده اتحاد است به چند دلیل …

مرحوم حاجی نوری در «خاتمه المستدرک» آنها را یک نفر می‌دانند و احتمال تعدد را یک توهم فاسد تلقی کرده است:

وعلی بن الحکم هو الکوفی الأنباری الثقه الجلیل ، کثیر الروایه ، ابن أخت داود بن النعمان بیاع الأنماط ، وتلمیذ ابن أبی عمیر ..

 واحتمال التعدد فیه لأن الکشی ذکره ووصفه بالأنباری ، والنجاشی بالنخعی، والفهرست بالکوفی، توهم فاسد ، وقرائن الاتحاد کثیره مذکوره فی الکتب المبسوطه.

الطبرسی، میرزا الشیخ حسین النوری (متوفای۱۳۲۰هـ) خاتمه المستدرک، ج۴، ص۴۹۲، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ناشر: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث – قم – ایران، الطبعه الاولی ۱۴۱۵

علی بن حکم، همان کوفی انباری ثقه و جلیل القدر است که روایات فراوان دارد. وی پسر خواهر داود بن نعمان بیاع و شاگرد ابن ابی عمیر است. …

احتمال تعدد که (از توصیف کشی به انباری و نجاشی به نخعی، و شیخ به کوفی ناشی شده) یک توهم فاسد است و قرائنی که اتحاد را نشان می‌دهد در کتب به صورت مبسوط بیان شده است.

آقای نمازی شاهرودی عقیده علامه مامقانی را نیز نقل کرده که عقیده به اتحاد داشته اند:

وقال المامقانی : واختار الاتحاد جمع من الأواخر . ثم ذکرهم واستشهد للاتحاد بأمور سبعه واختار هو الاتحاد .

مقامقانی گفته است: اتحاد این دو راوی را گروه از متأخران اختیار کرده سپس نام آنها را ذکر کرده و به هفت دلیل بر اتحاد آنها استدلال کرده و عقیده خودش نیز اتحاد است.

آقای شاهرودی نیز بر این عقیده است که این دو نفر یکی هستند:

۹۹۶۴ – علی بن الحکم بن الزبیر :… وقد عرفت الاتحاد . ..

 ۹۹۶۵ – علی بن الحکم الکوفی : ثقه جلیل القدر ولا خلاف فیه .

الشاهرودی، الشیخ علی النمازی (متوفای۱۴۰۵هـ)، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۵، ص۳۶۰، ناشر: ابن المؤلف، چاپخانه: شفق – طهران، الأولى۱۴۱۲هـ

علی بن الحکم بن زبیر… اتحاد وی را با علی بن حکم کوفی شناختی ..

علی بن حکم کوفی، یک فرد ثقه، عالی مقام است و در این تردیدی نیست.

مرحوم آیت الله خویی نیز بر اتحاد آنها عقیده دارد و می‌گوید:

أقول : لا شک فی اتحاد من ترجمه النجاشی مع من ترجمه الشیخ ، وذلک لبعد أن یکون المسمى بعلی بن الحکم رجلین ، لکل منهما کتاب ، رواه سعد ، عن البرقی ، عنهما ، فیقتصر النجاشی على ذکر أحدهما ، ویقتصر الشیخ على الآخر .

الموسوی الخوئی، السید أبو القاسم (متوفاى۱۴۱۱هـ)، معجم رجال الحدیث وتفصیل طبقات الرواه، ج۱۲، ص ۴۲۶، الطبعه الخامسه، ۱۴۱۳هـ ـ ۱۹۹۲م

می‌گویم: شکی در اتحاد ترجمه نجاشی و شیخ نیست، چرا که بعید است شخصی که علی بن حکم نام دارد دو فرد باشد و هر کدام آنها یک کتاب داشته باشد که آن را سعد از برقی و از هردو نقل کرده باشد. آنگاه نجاشی به ذکر یکی از آنها اکتفا کرده و شیخ هم به ذکر دیگری.

در رجال نجاشی در شرح حال أبو شعیب المحاملی چنین آمده است:

أبو شعیب المحاملی کوفی ، ثقه ، من رجال أبی الحسن موسى علیه السلام ، مولى علی بن الحکم بن الزبیر الأنباری .

النجاشی، رجال النجاشی، ص ۴۵۶

وی اهل کوفه و مورد وثوق است ، ‌از یاران امام موسی بن جعفر علیهما السلام و غلام علی بن حکم بن الزبیر انباری، است.

این مطلب نشان دهنده این است که «علی بن حکم بن الزبیر» و «علی بن حکم انباری» از دیدگاه نجاشی، یک فرد هستند. بنابراین نه تنها عقیده متأخرین (همان طور که مرحوم استرآبادی فرمود) ،‌ بلکه عقیده متقدمین (نجاشی) نیز بر این بوده که اینها دو نفر نیستند.

۵٫ اسحاق بن عمار الصیرفی:

این راوی نیز از نظر علمای رجال شیعه موثق است. نجاشی می‌نویسد:

إسحاق بن عمار بن حیان … أبو یعقوب الصیرفی شیخ من أصحابنا ، ثقه …

النجاشی ، رجال النجاشی، ص ۷۱٫

اسحاق بن عمار بن حیان، … کنیه اش ابو یعقوب صیرفی و از بزرگان شیعه و فردی موثق است.

شیخ طوسی نیز می‌نویسد:

إسحاق بن عمار ، ثقه ، له کتاب .

الشیخ الطوسی ، رجال الطوسی، ص ۳۳۱

اسحاق بن عمار موثق است و کتابی دارد.

روایت سوم: (موثقه زراره)

 در روایت موثق دیگر نیز امام صادق (علیه السلام) جمع نمازها را توسط رسول خدا (صلی الله علیه و‌آله) گزارش کرده و دلیل آن را توسعه بر امت بیان کرده است:

 ۱ – مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ صَلَّى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِالنَّاسِ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ حِینَ زَالَتِ الشَّمْسُ فِی جَمَاعَهٍ مِنْ غَیْرِ عِلَّهٍ وَ صَلَّى بِهِمُ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَهَ قَبْلَ سُقُوطِ الشَّفَقِ مِنْ غَیْرِ عِلَّهٍ فِی جَمَاعَهٍ وَ إِنَّمَا فَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِیَتَّسِعَ الْوَقْتُ عَلَى أُمَّتِهِ .

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى۳۲۸ هـ)، الأصول من الکافی، ج ۳، ص ۲۸۶، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعه الثانیه،۱۳۶۲ هـ.ش.

زراره از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود:‌ رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز ظهر و عصر را هنگام ظهر بدون هیچ عذری (باران ، ترس ، جنگ و …) به جماعت با هم خواندند و نماز مغرب و عشاء را قبل از رفتن شفق (سرخی مغروب) بدون هیچ عذری به جماعت انجام داد. رسول خدا صلی الله علیه وآله این کار را انجام دادند تا امت از وقتشان بیشتر استفاده کنند.

این روایت را شیخ صدوق و شیخ طوسی نیز در کتابهایشان آورده اند:

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای ۳۸۱هـ)، علل الشرائع، ج ۲، ص۳۲۱، تحقیق وتقدیم: السید محمد صادق بحر العلوم، ناشر : منشورات المکتبه الحیدریه ومطبعتها – النجف الأشرف، الطبع: ۱۳۸۵ – ۱۹۶۶ م

الطوسی، محمد بن الحسن، الاستبصار (متوفای۴۶۰هـ)، ج ۱، ص۲۷۱، تحقیق وتعلیق : السید حسن الموسوی الخرسان، ناشر : دار الکتب الإسلامیه – طهران، چاپ : الرابعه، سال چاپ : ۱۳۶۳ ش

الطوسی، الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفاى۴۶۰هـ)، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۲۶۳، تحقیق: السید حسن الموسوی الخرسان، ناشر: دار الکتب الإسلامیه ـ طهران، الطبعه الرابعه،‌۱۳۶۵ ش .

تصحیح سند روایت:

این روایت سندش موثق است و علمای شیعه بر آن تصریح کرده اند:

محقق بحرانی می‌نویسد:

وما رواه الشیخ فی الموثق الذی هو کالصحیح عن عبد الله بن بکیر عن زراره عن أبی عبد الله (علیه السلام) قال : صلى رسول الله (صلى الله علیه وآله) بالناس الظهر والعصر …

البحرانی، الشیخ یوسف، (متوفای۱۱۸۶هـ)، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره،‌ ج ۶، ص ۱۹۲، ناشر : مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه،‌ طبق برنامه مکتبه اهل البیت.

آنچه را شیخ در روایت موثق که همانند روایت صحیح است از عبد الله بن بکیر از زراره از امام صادق علیه السلام نقل کرده این است که رسول خدا صلی الله علیه و‌آله نماز ظهر و عصر را هنگام ظهر بدون (کوچک ترین) عذری به جماعت با هم خواندند…

صاحب معالم نیز سند روایت را موثق می‌داند و می‌نویسد:

وروى بإسناد من الموثق معلق عن أحمد بن محمد ، عن علی بن الحکم ، عن عبد الله بن بکیر ، عن زراره ، عن أبی عبد الله علیه السلام قال : صلى رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم بالناس الظهر والعصر …

حسن بن زین الدین الشهید، منتقى (متوفای ۱۰۱۱هـ)، الجمان فی الأحادیث الصحاح والحسان، ج۱، ص۳۹۰، تصحیح وتعلیق : علی أکبر الغفاری، ناشر : مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، چاپ : الأولى، سال چاپ : ۱۳۶۲ ش

با سند موثق از احمد بن محمد، از علی بن الحکم از عبد الله بن بکیر از زراره از امام صادق علیه السلام نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه و‌آله نماز ظهر و عصر را ظهر بدون هیچ عذری به جماعت با هم خواند…

علامه حلی در کتاب «مختلف الشیعه» نیز بر موثق بودن سند روایت تصریح می‌کند:

وفی الموثق، عن زراره، عن الصادق – علیه السلام – قال : صلى رسول الله – صلى الله علیه وآله – بالناس الظهر والعصر حین زالت الشمس فی جماعه من غیر عله ،…

الحلی، الحسن بن یوسف (متوفای۷۲۶هـ)، مختلف الشیعه، ج۲، ص۲۶، تحقیق : مؤسسه النشر الإسلامی، تحقیق : مؤسسه النشر الإسلامی، چاپ : الثانیه، سال چاپ : ذى القعده ۱۴۱۳

در روایت موثق از زراره از امام صادق علیه السلام نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه و‌آله…

و در کتاب دیگرش می‌نویسد:

ومن طریق الخاصه: ما رواه الشیخ فی الموثق، عن زراره، عن أبی عبد الله علیه السلام، قال: (صلى رسول الله صلى الله علیه وآله: الظهر والعصر حین زالت الشمس فی جماعه من غیر عله)

الحلی الأسدی، الحسن بن یوسف بن المطهر (متوفاى۷۲۶هـ)،‌ منتهى المطلب فی تحقیق المذهب،‌ ج ۴ ص ۱۱۹، تحقیق: قسم الفقه فی مجمع البحوث الإسلامیه،‌ ناشر: مجمع البحوث الإسلامیه – إیران – مشهد، چاپخانه: مؤسسه الطبع والنشر فی الآستانه الرضویه المقدسه، چاپ: الأولى۱۴۱۲

از طریق شیعه، شیخ طوسی در روایت موثق از زراره از امام صادق علیه السلام نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و‌آله..

محقق سبزواری این روایت را صحیح می‌داند و می‌نویسد:

وفی الصحیح عن عبد الله بن بکیر عن زراره عن أبی عبد الله علیه السلام قال صلى رسول الله صلى الله علیه وآله بالناس الظهر والعصر حین زالت الشمس فی جماعه من غیر عله …

السبزواری، ملا محمد باقر(متوفای ۱۰۹۰هـ)، ذخیره المعاد ، ج ۱ ق ۲ ص ۱۹۶، ناشر : مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، طبق برنامه مکتبه اهل البیت.

در روایت صحیح از عبد الله بن بکیر از زراره از امام صادق علیه السلام نقل شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و‌آله…

البته سخنان علمای شیعه در اثبات معتبر بودن این روایت فراوان است و ما به خاطر اختصار به همین مقدار اکتفا می‌کنیم.

دسته دوم، تأیید جمع بین دو نماز از سوی امام باقر و امام صادق (علیهما السلام)

دسته دیگری از روایات، حاکی از این مطلب هستند که جمع بین دو نماز را امام صادق (علیه السلام) تأیید کرده اند.

روایت اول : (سند معتبر)

در روایت معتبر آمده که زراره از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) در باره نماز شخصی سؤال کرده که او نماز عشاء را قبل از محو شدن سرخی مغرب به جا آورده است، آیا این کار صحیح است یا خیر؟ آن دو بزرگوار در جوابش فرموده اند: اشکالی ندارد. متن روایت به نقل شیخ طوسی در دو کتابش این است:

۹۷۸ – ۳۹ فأما ما رواه سعد بن عبد الله عن أحمد بن محمد عن أبی طالب عبد الله بن الصلت عن الحسن بن علی بن فضال عن الحسن بن عطیه عن زراره قال : سألت أبا جعفر وأبا عبد الله علیهما السلام عن الرجل یصلی العشاء الآخره قبل سقوط الشفقفقال : لا بأس به .

الشیخ الطوسی، الاستبصار، ج ۱، ص ۲۷۱ ؛ الشیخ الطوسی، تهذیب الأحکام ، ج ۲ ، ص ۳۴، ح ( ۱۰۴ ) * ۵۵

زراره می‌گوید: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام در باره شخصی سؤال کردم که نماز عشاء را قبل از محو شدن شفق (سرخی مغرب) به جا آورده است. حضرت فرمودند: اشکالی ندارد.

در توضیح این روایت ذکر این نکته لازم است که فقهاء فرموده اند وقت اختصاصی نماز مغرب به اندازه همان سه رکعت نماز مغرب است و بعد از آن، اول وقت نماز عشاء فرا می‌رسد و از این به بعد تا نصف شب وقت مشترک محسوب می‌شود (البته به جز وقت اختصاصی عشاء). علامه حلی در این باره می‌نویسد:

مسأله : أول وقت العشاء الآخره إذا مضى من الغروب مقدار ثلاث رکعات فیشترک الوقت بینها وبین المغرب إلى أن یبقى لانتصاف اللیل مقدار إداء العشاء فیختص بها.

العلامه الحلی، مختلف الشیعه، ج ۲ ص ۲۴

اول زمان نماز عشاء دوم زمانی است که از زمان غروب به مقدار سه رکعت نماز بگذرد، پس از آن وقت مشترک میان مغرب و عشاء است تا مقداری که از نصف شب به اندازه اداء نماز عشاء باقی بماند که وقت اختصاص نماز عشاء است.

حال با توجه به این مطلب، وقتی انسان بعد از نماز مغرب بخواهد نماز عشاء را انجام دهد در وقت مشترک می‌شود و جمع بین دو نماز مغرب و عشاء صدق می‌کند و در این روایت از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) در باره همین مطلب سؤال شد و حضرت فرموده اشکالی ندارد.

تصحیح سند این روایت:

این روایت از سوی علمای شیعه تصحیح شده است.

علامه حلی این روایت را صحیح می‌داند و در بحث جواز خواندن نماز قبل از محو سرخی مغرب، می‌نویسد:

ولما رواه زراره فی الصحیح، عن الباقر، والصادق – علیهما السلام – وقد سألهما عن الرجل یصلی العشاء الآخره قبل سقوط الشفق؟ فقالا: لا بأس.

العلامه الحلی، مختلف الشیعه، ج ۲ ص ۲۶

به دلیل روایت صحیح زراره که از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) …

محقق بحرانی سند روایت را «موثق» می‌داند:

وما رواه الشیخ فی الموثق عن زراره قال : سألت أبا جعفر وأبا عبد الله ( علیهما السلام ) عن الرجل یصلی العشاء الآخره قبل سقوط الشفق ؟ فقال لا بأس به .

البحرانی، الشیخ یوسف، الحدائق الناضره ، ج ۶ ص ۱۹۰

آنچه شیخ در روایت موثق آورده که زراره از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) …

مرحوم شیخ انصاری، آقا رضا همدانی و محقق سبزواری نیز سند روایت را موثق می‌دانند و در کتابهایشان تصریح کرده اند:

کتاب الصلاه – الشیخ الأنصاری، ج ۱، ص ۹۴ ؛ مصباح الفقیه (ط.ق) – آقا رضا الهمدانی، ج ۲ ، ص ۲۳ ؛ ذخیره المعاد (ط.ق) – المحقق السبزواری – ج ۱۲، ص ۱۹۶

در نتیجه سند روایت معتبر است و بر جمع بین نمازها دلالت دارد.

روایت دوم (سند معتبر)

طبق روایت معتبری دیگری که آن را شیخ طوسی نقل کرده، امام صادق (علیه السلام) در مقام پاسخ از پرسش جمع بین دو نماز،‌ این کار را تأیید کرده است:

 [۹۸۲] ۴۳ – سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام نَجْمَعُ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ فِی الْحَضَرِ قَبْلَ أَنْ یَغِیبَ الشَّفَقُ مِنْ غَیْرِ عِلَّهٍ قَالَ لَا بَأْسَ.

الشیخ الطوسی، الاستبصار، ج ۱، ص ۲۷۲، الشیخ الطوسی، تهذیب الأحکام ، ج ،۲ ص ۲۶۳، ح ( ۱۰۴۷ )

اسحاق بن عمار می‌گوید:‌ از امام صادق علیه السلام پرسیدم ما در وطن (نه در مسافرت) بدون عذر(مانند باران،‌ ترس، جنگ و…)، نماز مغرب و عشا را قبل از اینکه شفق (سرخی مغرب)از بین برود،‌ با هم می خوانیم ، آیا این کار اشکال دارد؟ حضرت صادق علیه السلام فرمودند: اشکالی ندارد.

سند این روایت معتبر است و از سوی علمای شیعه تأیید شده است.

 علامه حلی در کتاب «مختلف الشیعه» بر صحت سند روایت تصریح می‌کند:

وفی الصحیح ، عن إسحاق بن عمار قال : سألت أبا عبد الله – علیه السلام – نجمع بین المغرب والعشاء فی الحضر قبل أن یغیب الشفق من غیر عله ؟ قال : لا بأس.

العلامه الحلی ، مختلف الشیعه ، ج ۲ ، ص ۲۶

در روایت صحیح از اسحاق بن عمار نقل شد که از امام صادق علیه السلام سؤال کردم…

مرحوم صاحب جواهر نیز سند این روایت را معتبر می داند :

وسأل إسحاق بن عمار الصادق (علیه السلام) أیضا فی الموثق (عن الجمع بین المغرب والعشاء فی الحضر قبل إن یغیب الشفق من غیر عله فقال: لا بأس).

محمد حسن نجفی، جواهر الکلام ، ج ۷ ، ص ۱۵۵

اسحاق بن عمار از امام صادق علیه السلام در روایت موثق در باره جمع نماز مغرب و عشاء …

روایت سوم: (سند معتبر)

در روایت دیگر آمده است که برخی از پیروان امام صادق علیه السلام نماز ظهر و عصر را در وقت نماز ظهر می‌خوانده اند و عبید بن زراره این مطلب را از ایشان سؤال کرده و حضرت پاسخ داده اند که اشکالی ندارد:

۶۰۱ – وبهذا الاسناد عن علی بن رئاب قال : سمعت عبید بن زراره یقول لأبی عبد الله علیه السلام : یکون أصحابنا مجتمعین فی منزل الرجل منا ، فیقوم بعضنا یصلی الظهر ، وبعضنا یصلی العصر ، وذلک کله فی وقت الظهر. قال : لا بأس ، الامر واسع بحمد الله ونعمته.

الحمیری القمی، أبی العباس عبد الله بن جعفر، قرب الاسناد، ص ۱۶۵، تحقیق : مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ناشر : مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث ، چاپخانه : مهر – قم، چاپ : الأولى، سال چاپ : ۱۴۱۳

علی بن رئاب می‌گوید، از عبید بن زراره شنیدم که به امام صادق علیه السلام می‌گفت: شیعیان در منزل یکی از شیعیان جمع بودند، برخی از ما نماز ظهر و برخی دیگر نماز عصر را در وقت نماز ظهر خواندیم. حضرت فرمود: اشکالی ندارد.

بهذ الاسناد در این روایت به این افراد بر می‌گردد که شش روایت قبل آمده است:

۵۹۵ – احمد وعبد الله ابنا محمد بن عیسى ، عن الحسن بن محبوب ، عن علی بن رئاب قال : سألت أبا عبد الله علیه السلام عن الخمر والنبیذ … .

بررسی سند روایت:
احمد بن محمد بن عیسی

نجاشی ایشان را از بزرگان و فقهای شیعیان قم معرفی کرده است:

أحمد بن محمد بن عیسى … الأشعری. …. یکنى أبا جعفر، وأبو جعفر رحمه الله شیخ القمیین، ووجههم، وفقیههم.

النجاشی، رجال النجاشی، ص ۸۲٫

احمد بن محمد بن عیسی اشعری، کنیه اش ابو جعفر است. و ابوجعفر رحمه‌ الله علیه بزرگ قمییان و داری جایگاه در میان آنها و فقیه آنان است.

حسن بن محبوب:

شیخ طوسی این راوی را شخص موثق و انسان جلیل القدر می‌داند:

الحسن بن محبوب السراد، ویقال له: الزراد، ویکنى أبا علی، مولى بجیله، کوفی، ثقه . … وکان جلیل القدر، ویعد فی الأرکان الأربعه فی عصره.

الشیخ الطوسی، الفهرست، ص ۹۶

حسن بن محبوب سراد،‌ که به او « زراد» می‌گویند، کنیه اش ابو علی ، اهل کوفه و مورد وثوق و اعتماد است. وی انسان عالیقدری است و در زمان خودش از ارکان اربعه شمرده می‌شد (یکی از برترین علمای چهارگانه عصر خویش بود).

علی بن رئاب:

شیخ طوسی این شخص را نیز موثق می‌داند:

[ ۳۷۵ ] ۲ – علی بن رئاب الکوفی ، له أصل کبیر ، وهو ثقه جلیل القدر .

الشیخ الطوسی ، الفهرست، ص ۱۵۱

در نتیجه این روایت نیز معتبر است.

دسته سوم: دستور امام باقر (ع) به جمع بین نمازها (با سند معتبر)

دسته دیگر از روایات حاکی از این مطلب هستند که امام باقر (علیه السلام) به کودکان دستور دادند که نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشاء را با هم بخوانند.

روایت اول: (با سند صحیح)

این روایت را مرحوم حمیری با سند صحیح نقل کرده است:

 [۴۹۶۸] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَأْمُرُ الصِّبْیَانَ یَجْمَعُونَ بَیْنَ الصَّلَاتَیْنِ الْأُولَى وَ الْعَصْرِ وَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ یَقُولُ مَا دَامُوا عَلَى وُضُوءٍ قَبْلَ أَنْ یَشْتَغِلُوا.

الحمیری القمی، قرب الاسناد، ص ۲۳

امام صادق علیه السلام فرمودند پدرم امام باقر علیه السلام به کودکان دستور می‌دادند مادامى که در حال وضو هستند و مشغول کار دیگرى نشده اند، نماز ظهر را با نماز عصر، و نماز مغرب را با نماز عشاء بخوانند.

بررسی سند روایت:
۱٫ محمد بن عیسی بن عبید:

نجاشی ایشان را توثیق نموده و می‌نویسد:

محمد بن عیسى بن عبید بن یقطین بن موسى … أبو جعفر، جلیل فی (من) أصحابنا، ثقه، عین، کثیر الروایه، حسن التصانیف.

النجاشی، رجال النجاشی، ص ۳۳۳

محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین بن موسی، … در میان اصحاب ما فردی عالی مقام ، مورد اعتماد، چشم و چراغ امامیه است و دارای روایات فراوان و مطالبی نیکوست.

شیخ طوسی این شخص را تضعیف کرده و مستند خودش را نیز بیان کرده است:

محمد بن عیسى بن عبید الیقطینی، ضعیف، استثناه أبو جعفر محمد بن علی بن بابویه عن رجال نوادر الحکمه، وقال: لا أروی ما یختص بروایاته، وقیل: إنه کان یذهب مذهب الغلاه …

الشیخ الطوسی ، الفهرست، ص ۲۱۶

محمد بن عیسی بن عبید یقطینی ضعیف است، ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه او را از رجال نوادر الحکمه استثنا کرده و گفته است: من روایاتی را که مختص به اوست روایت نمی‌کنم. و گفته شده : وی مذهب غالیان را داشته است.

همانگونه که مشاهده می‌شود،‌ شیخ طوسی مستند تضعیفش را استثناء ابن بابویه و قول قیل ذکر کرده است؛ اما این تضعیف نسبت به تمامی روایات او نیست. مرحوم آیت الله خویی در رد تضعیف اول ،‌ می فرماید:

والذی ظهر لنا من کلامهما ، أنهما لم یناقشا فی محمد بن عیسى بن عبید نفسه ، فإنما ناقشا فی قسمین من روایاته ، وهما : فیما یروی صاحب نوادر الحکمه عنه بإسناد منقطع ، … وفیما ینفرد بروایته محمد بن عیسى عن یونس ، وأما فی غیر ذلک فلم یظهر من ابن الولید ولا من الصدوق ترک العمل بروایته .

 آنچه از ظاهر کلام ابن ولید و شیخ صدوق بر می آید این است که آنها در باره خود محمد بن عبید مناقشه ای ندارند، بلکه مناقشه آنها در دو قسم از روایاتش می باشد.

قسم اول روایاتی که صاحب نوادر الحکمه از وی با سند منقطع روایت کرده و قسم دوم در روایت محمد بن عبید از یونس. اما در غیر این دو مورد ابن ولید وصدوق عمل به روایتش را ترک نکرده اند.

و در قسمتی از کلامش می‌گوید:

إلا أن الشیخ – قدس سره – قد غفل عن خصوصیه کلام ابن الولید ، وتخیل أن ترک ابن الولید روایه ما یرویه محمد بن عیسى بن عبید ، عن یونس ، بإسناد منقطع ، أو ما ینفرد بروایته عنه ، مبتن على ضعف محمد ابن عیسى ، فحکم بضعفه تبعا له ، ولکن الامر لیس کما تخیل ، وإنما الاستثناء مبنی على اجتهاد ابن الولید ورأیه ، وأما الصدوق – قدس سره – قد صرح بأنه یتبع شیخه ، فلا یروی عمن ترک شیخه الروایه عنه ،

مرحوم شیخ طوسی توجه به خصوصیت کلام ابن ولید نکرده و گمان کرده که ابن ولید اگر روایت محمد بن عیسی از یونس با سند منقطع و یا روایت منفرد او را ترک کرده، مبتنی بر ضعف محمد بن عیسی است لذا شیخ طوسی به پیروی از حسن بن ولید حکم به ضعف او کرده است. ولی حقیقت امر این نیست بلکه استثناء ابن ولید مبتنی بر نظر و اجتهاد شخصی اوست. شیخ صدوق نیز تصریح کرده که از استادش (ابن ولید) متابعت می‌کند از این جهت روایت محمد بن عبید را ترک کرده است.

و نتیجه می‌گیرد:

فالمتلخص أن ابن الولید ، والصدوق لم یضعفا الرجل ، وأما الشیخ فلا یرجع تضعیفه إیاه إلى أساس صحیح ، فلا معارض للتوثیقات المذکوره .

خلاصه این که ابن ولید و صدوق این شخص را تضعیف نکرده اند؛ تضعیف شیخ طوسی نیز نسبت به محمد بن عبید بر پایه‌ی صحیحی استوار نیست بنابراین با توثیقاتی که (از مرحوم نجاشی) ذکر شد، تعارض پیدا نمی کند.

السید الخوئی ، معجم رجال الحدیث، ج ۱۸ ص ۱۲۳

و در قسمت دیگر از مسأله غلو محمد بن عیسی نیز پاسخ داده که این هم حقیقتی ندارد:

الامر الثانی : أن الشیخ نسب القول بغلو محمد بن عیسى بن عبید إلى قائل مجهول، والظاهر أن هذا القول على خلاف الواقع ، لقول ابن نوح أنه کان على ظاهر العداله والثقه ، وقد عرفت من کلام النجاشی وغیره جلاله الرجل من دون غمز فی مذهبه .

السید الخوئی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۸ ص ۱۲۳

امر دوم این که شیخ غلو محمد بن عیسی بن عبید را به یک قائل مجهول نسبت داده و ظاهر این است که این قول خلاف واقع است؛ چرا که ابن نوح ایشان را عادل و ثقه می‌داند و از کلام نجاشی و غیر او جلالت این شخص استفاده می شود بدون اینکه ایرادی به مذهبش وارد کرده باشند.

از دیدگاه خود مرحوم آیت الله العظمی خویی نیز این شخص ثقه است:

أنک عرفت من النجاشی وثاقه الرجل ، بل هو ممن تسالم أصحابنا على وثاقته وجلالته.

السید الخوئی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۸ ص ۱۲۱

وثاقت این شخص (محمد بن عیسی بن عبید)‌ را از قول نجاشی دانستی بلکه اصحاب امامیه بر وثاقت و جلالت وی اتفاق نظر دارند.

۲٫ عبد الله بن میمون القداح:

ایشان نیز از نظر علمای رجال موثق است. نجاشی می‌نویسد:

عبد الله بن میمون بن الأسود القداح … وکان ثقه .

النجاشی ، رجال النجاشی، ص ۲۱۳

عبد الله بن میمون بن الاسود قداح … ثقه و مورد اعتماد است.

مرحوم نمازی ثقه بودن او را مورد اتفاق می‌داند:

عبد الله بن میمون القداح بن الأسود المکی : من أصحاب الصادق علیه السلام . ثقه بالاتفاق .

النمازی الشاهرودی، الشیخ علی ، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۵ ص ۱۲۱

عبد الله بن میمون قداح بن اسود مکی: از اصحاب امام صادق علیه السلام و به اتفاق همه علماء ثقه است.

در نتیجه این روایت معتبر است و نشان می‌دهدکه از نظر امام صادق علیه السلام جمع میان دو نماز در حال عادی شکالی ندارد؛ و اگر جایز نبود، چرا حضرت به آن دستور داده است.

روایت دوم:

این روایت با سند دیگر نیز نقل شده است:

۷ – وبهذا الاسناد ، عن أبی عبد الله علیه السلام قال : إنا نأمر الصبیان أن یجمعوا بین الصلاتین الأولى والعصر وبین المغرب والعشاء الآخره ما داموا على وضوء قبل أن یشتغلوا.

الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۶ ، ص ۴۷

امام صادق علیه السلام فرمود: ما به کودکان دستور می‌دهیم که نمازهای اولی (ظهر) و عصر و مغرب و عشاء‌ را با هم بخوانند تا مادامی که وضو داشته باشند و مشغول کار دیگری نشده اند.

جمله «وبهذا الاسناد» در این روایت اشاره به سند روایت قبل دارد که این گونه آمده است:

۶ – علی بن إبراهیم ، عن أبیه ، وعده من أصحابنا ، عن سهل بن زیاد ، عن جعفر ابن محمد الأشعری ، عن ابن القداح ، عن أبی عبد الله علیه السلام قال : یفرق بین الغلمان والنساء فی المضاجع إذا بلغوا عشر سنین

الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۶، ص ۴۷

نتیجه: طبق روایات معتبر شیعه، هم رسول خدا صلی الله علیه و‌آله در حالت عادی، بین دو نماز جمع می‌کرده و هم ائمه طاهرین علیهم السلام دستور داده اند و هم امام صادق علیه السلام این مسأله را تأیید کرده اند.

بخش دوم؛ نظر اهل سنت

از دیدگاه اکثر مذاهب اهل سنت، جمع بین دو نماز «در حال سفر، شرایط بارانی، مریضی و عذر» جایز است.

اقوال مذاهب آنها در مواردی که ذکر شد، مختلف است و در این جا به صورت مختصر به ذکر آنها می‌پردازیم:

۱٫ جمع بین نمازها در سفر:

 مذاهب اهل سنت جمع بین نمازها را در  سفری که معصیت نباشد، جایز می‌دانند؛ اما مذهب ابو حنیفه جز در روز عرفه و شب مزدلفه (در سفر حج) در بقیه موارد و شرایط جمع بین نمازها را جایز نمی‌دانند. ابن قدامه در کتابش اقوال مذاهب اهل سنت را در جمع بین نمازها در سفر این‌گونه بیان کرده است:

یجوز الجمع بین الظهر والعصر والعشائین فی وقت إحداهما لثلاثه أمور: السفر الطویل … فی قول أکثر أهل العلم روی ذلک عن سعد وسعید بن زید وأسامه ومعاذ بن جبل وأبی موسى وابن عباس وابن عمر وبه قال عکرمه والثوری ومالک والشافعی وإسحق وابن المنذر وجماعه غیرهم ، وقال الحسن وابن سیرین وأصحاب الرأی لا یجوز الجمع إلا فی یوم عرفه ولیله مزدلفه بها.

المقدسی الحنبلی، شمس الدین أبی الفرج عبد الرحمن بن محمد بن أحمد بن قدامه (متوفاى۶۸۲هـ) ، الشرح الکبیر على متن المقنع، ج ۲، ص ۱۱۵، ناشر: دار الکتاب العربی للنشر والتوزیع ـ بیروت.

جمع بین نماز ظهر و عصر، مغرب و عشاء در سفرطولانی از نظر بسیاری اهل علم جایز است. این قول از سعد،‌ سعید بن زید،  اسامه، معاذ بن جبل، ابو موسی، ابن عباس، ابن عمر روایت شده و عکرمه، سفیان ثوری، مالک، شافعی، اسحاق، ابن منذر و گروهی غیر از آنها این عقیده را دارند.

حسن بصری، ابن سیرین، و اصحاب رأی (تابعان ابوحنیفه) جمع بین نمازها را تنها در روز عرفه و شب مزدلفه جایز می‌دانند.

شوکانی بعد از نقل اسامی طرفداران جواز جمع نمازها ، تصریح می‌کند که حسن بصری، نخعی و ابو حنیفه جمع نمازها را مطلقا جایز نمی‌دانند:

 وقال قوم: لا یجوز الجمع مطلقا، إلا بعرفه ومزدلفه، وهو قول الحسن والنخعی وأبی حنیفه وصاحبیه.

الشوکانی، محمد بن علی بن محمد (متوفاى ۱۲۵۵هـ)، نیل الأوطار من أحادیث سید الأخیار شرح منتقی الأخبار، ج ۳ ، ص ۲۶۱، ناشر: دار الجیل، بیروت – ۱۹۷۳٫

گروهی گفته اند: جمع بین نمازها مطلقا جایز نیست، جز در عرفه و مزدلفه و این قول حسن،‌ نخعی و ابوحنیفه است.

بنابراین، اقوال مذاهب سنت در حال سفر روشن شد.

۲٫ جمع بین نمازها در حال باران:

بارانی بودن هوا نیز در نظر اهل سنت به عنوان یکی از مجوزهای جمع خواندن نمازهای که وقت مشترک دارند، محسوب می شود. سید سابق در کتاب «فقه السنه» خلاصه اقول اهل سنت را در این زمینه این ‌گونه آورده است:

وخلاصه المذاهب فی ذلک:

 أن الشافعیه تجوز للمقیم الجمع بین الظهر والعصر وبین المغرب والعشاء جمع تقدیم فقط بشرط وجود المطر …

 وعند مالک أنه یجوز جمع التقدیم فی المسجد بین المغرب والعشاء لمطر واقع أو متوقع ، وللطین مع الظلمه إذا کان الطین کثیرا یمنع أواسط الناس من لبس النعل ، وکره الجمع بین الظهر والعصر للمطر .

وعند الحنابله یجوز الجمع بین المغرب والعشاء فقط تقدیما وتأخیرا بسبب الثلج والجلید والوحل والبرد الشدید والمطر الذی یبل الثیاب ، وهذه الرخصه تختص بمن یصلی جماعه بمسجد یقصد من بعید یتأذى بالمطر فی طریقه فأما من هو بالمسجد أو یصلی فی بیته جماعه أو یمشی إلى المسجد مستترا بشئ أو کان المسجد فی باب داره فإنه لا یجوز له الجمع .

الشیخ سید سابق (معاصر)، فقه السنه ، ج ۱ ، ص ۲۹۱ ، ناشر : دار الکتاب العربی – بیروت – لبنان

خلاصه اقوال مذاهب در این زمینه این است:

شافعیه برای کسی که مقیم است و در سفر نیست جمع بین نمازهای ظهر و عصر، مغرب و عشاء را در صورت بارانی بودن جایز می‌دانند. …

مالک جمع بین نمازهای مغرب و عشاء را در مسجد به خاطر بارانی که آمده و یا خواهد آمد، جایز دانسته و نیز در صورتی که تاریکی و گل و لای زیاد باشد به گونه مردم عادی از پوشیدن کفش معذور باشد، جایز است. اما جمع بین دو نماز ظهر و عصر به خاطر باران، مکروه است.

مذهب حنابه تنها جمع بین نمازهای مغرب و عشاء را به صورت تقدیم وتأخیر، به سبب برف، تگرگ، گل و لای، هوای سرد و بارانی که لباس را خیس می‌کند، جایز می دانند. این اجازه تنها برای کسی است که در مسجد نماز را به جماعت می‌خواند و از راه دور به مسجد آمده و در راه به خاطر باران اذیت ‌شده است. اما کسی که در مسجد است یا در خانه به جماعت می‌خواند، یا در زیر چیزی (مثلا چتر و مانند آن) به مسجد می‌رود و یا خانه اش نزدیک مسجد است، جمع نمازها برایش جایز نیست.

مقصود از این اصطلاح (تقدیم و تأخیر)‌که در عبارات فوق بیان شد این است که یا نماز عصر را قبل از وقتش خوانده شود؛ یعنی ابتدا نماز ظهر انجام شده و بلافاصله نماز عصر را اقامه شود؛ یعنی از وقت فضیلت مقدم کند و یا اینکه نماز ظهر را به تأخیر بیندازد و قبل از رسیدن زمان فضیلت نماز عصر،‌ نماز ظهر را بخواند و بلافاصله نماز عصر را بخواند؛ یعنی اول وقت فضیلت  عصر.

نظر سه مذهب رسمی اهل سنت بیان شد و قول ابو حنیفه هم روشن است که وی جز در مزدلفه و عرفه در بقیه موارد، جمع بین نمازها را جایز نمی‌داند.

۳٫ جمع بین نمازها در صورت مریضی و عذر:

مریضی و عذر نیز مجوز جمع بین نمازها است. مذاهب اهل سنت در این مورد به شدت اختلاف نظر دارند. حنابله در صورت مریضی و خوف و خطر جمع را جایز دانسته و ابو حنیفه و شافعی جایز نمی‌دانند و لی برخی از طرفداران شافعی، حکم به جواز جمع کرده اند.

سید سابق در این باره نیز می‌نویسد:

ذهب الإمام أحمد والقاضی حسین والخطابی والمتولی من الشافعیه إلى جواز الجمع تقدیما وتأخیرا بعذر المرض لان المشقه فیه أشد من المطر . …

وتوسع الحنابله فأجازوا الجمع تقدیما وتأخیرا لأصحاب الاعذار وللخائف . …

الشیخ سید سابق (معاصر)، فقه السنه،ج۱، ص ۲۹۲

عقیده احمد بن حنبل، قاضی حسین، خطابی، و برخی از طرفداران شافعی، این است که جمع بین نمازها به صورت تقدیم یا تأخیر در صورت بیماری جایز است؛ چرا که مشقت بیماری بیشتر از مشقت باران است.

حنابله عقیده خود را توسعه داده و جمع نمازها را به صورت تقدیم یا تأخیر برای کسانی که عذر دارند و یا خوف و خطری وجود دارد، جایز دانسته اند.

ابن قدامه عقیده مالکیه ، ابو حنیفه و شافعی را این گونه بیان کرده است:

ویجوز الجمع لأجل المرض وهو قول عطاء ومالک وقال أصحاب الرأی والشافعی لا یجوز .

المقدسی الحنبلی، ابومحمد عبد الله بن أحمد بن قدامه (متوفاى۶۲۰هـ)، المغنی فی فقه الإمام أحمد بن حنبل الشیبانی، ج ۲ ص ۱۱۷، ناشر: دار الفکر – بیروت، الطبعه: الأولى، ۱۴۰۵هـ.

جمع بین نمازها به خاطر مریضی جایز است و این قول عطا و مالک است. اما اصحاب رأی (پیروان ابوحنیفه) و شافعی، جمع بین دو نماز را در این صورت جایز نمی دانند.

تا اینجا مهمترین اقوال مذاهب اهل سنت بیان شد و بیان اختلاف در جزئیات آن را باید در کتابهای فقهی آنها جستجو و مطالعه کرد. طرفداران این اقوال، به روایاتی استناد کرده اند که مورد بحث ما نیست از این جهت از بررسی آنها نیز صرف نظر می‌کنیم.

نتیجه:

اقوال فوق، این مطلب را اثبات می‌کند که در حال مسافرت و عذرهای دیگر، جمع بین دو نماز جایز است و روایات هم این مطلب را تأیید می‌کنند.

اما نکته مهم این است که ‌آنها جز در این موارد، جمع بین دو نماز را جایز نمی‌دانند که این قول بر خلاف روایات صحیح آنها است که جمع بین دو نماز را در غیر موارد فوق هم ثابت می‌کند و این روایات موافق نظر شیعه است و در بخش دوم خواهد آمد.

روایات صحیح اهل سنت در جمع بین الصلاتین در غیر سفر و عذر

در مقابل روایات اهل سنت که جمع بین دو نماز را در حال سفر، شرایط بارانی، عذر و مریضی و خوف و خطر جایز می‌دانند، برخی از روایات صحیح آنها سیره رسول خدا (صلی الله علیه وآله) را در جمع بین نمازها در غیر این موارد و در وطن و بدون عذرهای مذکور ثابت می‌کند که موافق مذهب شیعه است.

مسلم نیشابوری در صحیحش یک باب را تحت عنوان «بَاب الْجَمْعِ بین الصَّلَاتَیْنِ فی الْحَضَرِ» آورده که برخی از این روایات، جمع نماز را در حال سفر و جنگهای پیامبر بیان می‌کنند، اما برخی دیگر دلیل بر جواز جمع در حال حضر، و بدون عذر هستند:

روایت اول: جمع بین نمازها در غیر خوف و سفر

نخستین روایت مسلم که از ابن عباس نقل شده، سیره رسول خدا (صلی الله علیه وآله) را در جمع بین دو نماز در غیر خوف و سفر بیان می‌کند:

۷۰۵ حدثنا یحیى بن یحیى قال قرأت على مَالِکٍ عن أبی الزُّبَیْرِ عن سَعِیدِ بن جُبَیْرٍ عن بن عَبَّاسٍ قال صلى رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ جمیعا وَالْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ جمیعا فی غَیْرِ خَوْفٍ ولا سَفَرٍ.

النیسابوری القشیری، ابوالحسین مسلم بن الحجاج (متوفاى۲۶۱هـ)، صحیح مسلم، ج ۱، ص ۴۸۹، ح۷۰۵، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت.

ابن عباس می‌گوید:‌ رسول خدا صلی الله علیه وسلم نمازهای: ظهر وعصر، مغرب و عشاء را بدون خوف و سفر با هم خواند.

روایت دوم: جمع بین نمازها در غیر خوف و باران

در روایت دیگر که از ابن عباس نقل شده باز هم قضیه جمع بین نمازهای ظهر و عصر، مغرب و عشاء در غیر حالت ترس و باران مطرح شده و در پایان به علت جمع نیز اشاره شده است:

وحدثنا أبو بَکْرِ بن أبی شَیْبَهَ وأبو کُرَیْبٍ قالا حدثنا أبو مُعَاوِیَهَ ح وحدثنا أبو کُرَیْبٍ وأبو سَعِیدٍ الْأَشَجُّ واللفظ لِأَبِی کُرَیْبٍ قالا حدثنا وَکِیعٌ کلاهما عن الْأَعْمَشِ عن حَبِیبِ بن أبی ثَابِتٍ عن سَعِیدِ بن جُبَیْرٍ عن بن عَبَّاسٍ قال: جَمَعَ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم بین الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ وَالْمَغْرِبِ وَالْعِشَاءِ بِالْمَدِینَهِ فی غَیْرِ خَوْفٍ ولا مَطَرٍ فی حدیث وَکِیعٍ قال قلت لابن عَبَّاسٍ لِمَ فَعَلَ ذلک؟ قال کَیْ لَا یُحْرِجَ أُمَّتَهُ وفی حدیث أبی مُعَاوِیَهَ قِیلَ لابن عَبَّاسٍ ما أَرَادَ إلى ذلک قال أَرَادَ أَنْ لَا یُحْرِجَ أُمَّتَهُ.

النیسابوری القشیری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۴۹۰، ح۷۰۵،

ابن عباس می‌گوید:‌ رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز ظهر و عصر، مغرب و عشاء را در مدینه بدون ترس و شرایط بارانی با هم خوانده است. در روایت وکیع آمده‌است که به ابن عباس گفتم:‌ چرا رسول خدا بین دو نماز جمع کرد؟ گفت: تا این‌ که بر امتش حرجی نباشد. و در روایت ابو معاویه آمده که به ابن عباس گفته شد منظور رسول خدا از این کار چه بود؟ گفت: رسول خدا اراده کرده‌است که تا بر امتش حرجی نباشد.

روایت سوم: جمع بین نمازها در وطن (بدون عذر و مشکل)

در روایت دیگر، ابن عباس جمع نماز را توسط رسول خدا (صلی الله علیه وآ‌له) در مدینه به صورت مطلق و بدون این که اشاره به خوف، باران و سفر بکند، گزارش کرده است که آن را بخاری و مسلم این گونه آورده اند:

۵۱۸ حدثنا أبو النُّعْمَانِ قال حدثنا حَمَّادٌ هو بن زَیْدٍ عن عَمْرِو بن دِینَارٍ عن جَابِرِ بن زَیْدٍ عن بن عَبَّاسٍ أَنَّ النبی صلى الله علیه وسلم صلى بِالْمَدِینَهِ سَبْعًا وَثَمَانِیًا الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ وَالْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ.

البخاری الجعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل (متوفاى۲۵۶هـ)، صحیح البخاری، ج۱، ص۲۰۱، تحقیق: د. مصطفی دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامه – بیروت، الطبعه: الثالثه، ۱۴۰۷ – ۱۹۸۷ ؛ النیسابوری القشیری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم ج ۱، ص ۴۹۱

از ابن عباس نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه و‌آله در مدینه هفت رکعت و هشت رکعت نمازهای ظهر و عصر، مغرب و عشاء را انجام داد.

روایت چهارم: (ابن عباس: در زمان رسول خدا بین نمازها جمع می کردیم)

در این روایت نیز ابن عباس بدون اشاره به علت جمع میان دو نماز، تصریح می‌کند که ما در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله بین نمازها جمع می‌کردیم:

۷۰۵ وحدثنا بن أبی عُمَرَ حدثنا وَکِیعٌ حدثنا عِمْرَانُ بن حُدَیْرٍ عن عبد اللَّهِ بن شَقِیقٍ الْعُقَیْلِیِّ قال قال رَجُلٌ لابن عَبَّاسٍ الصَّلَاهَ فَسَکَتَ ثُمَّ قال الصَّلَاهَ فَسَکَتَ ثُمَّ قال الصَّلَاهَ فَسَکَتَ. ثُمَّ قال لَا أُمَّ لک أَتُعَلِّمُنَا بِالصَّلَاهِ وَکُنَّا نَجْمَعُ بین الصَّلَاتَیْنِ على عَهْدِ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم.

النیسابوری القشیری، ابوالحسین مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۴۹۲،

عبد الله بن شقیق عقیلی می‌گوید:‌ مردی به ابن عباس سه مرتبه گفت: نماز، نماز، نماز (یعنی اعلام نمود که وقت نماز است) و ساکت شد. ابن عباس گفت: ای بی‌مادر ! آیا تو نماز را به ما یاد می‌دهی؟ در حالی‌که ما در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله دو نماز را با هم می‌خواندیم.

در این روایت، عبارت: «وَکُنَّا نَجْمَعُ بین الصَّلَاتَیْنِ على عَهْدِ رسول اللَّهِ»، به صورت مطلق و بدون قید آمده؛ یعنی ابن عباس نگفته‌است که ما در زمان رسول خدا، در حال خوف و یا در حال باران آمدن، بین دو نماز جمع می‌کردیم.

نتیجه:

از مجموع این روایات استفاه می‌شود که:

۱٫  رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بین نمازها در حالی که مسافر نبوده، مریضی، خوف و خطر وباران هم نبوده، جمع می‌کرده است و این دلیل است که جمع بین نمازها تنها در مواردی که اهل سنت آن را عذر می‌دانند، جایز نیست بلکه در همه احوال جایز است.

۲٫ این روایات نظر شیعه را تأیید می‌کنند که جمع بین نمازها در صورتی که عذرهای فوق هم نباشد، جایز است؛

۳٫ اهل سنت تنها به روایاتی که سیره رسول خدا را در جمع بین نمازها در صورت عذرهای فوق بیان می‌کنند، عمل می‌ کنند و این روایات را که مطابق مذهب شیعه است، مطرح نمی‌کنند.

 

موفق باشید

گروه پاسخ به شبهات

 

 

شبکه بین المللی مطالعات ادیان

اینفورس (شبکه بین المللی مطالعات ادیان)،‌ بخشی از یک مجموعه فعالیت های فرهنگی است که توسط یک گروه جهادی مجازی انجام می شود. این گروه  بدون مرز، متشکل از اساتید، طلاب، دانشجویان و کلیه داوطلبان باایمان و دغدغه مندی است که علاقمند به فعالیت علمی جهادی در عرصه جنگ نرم هستند. شما هم می توانید یکی از اعضای این گروه باشید(اینجا کلیک کنید). فعالیت های سایت زیر نظر سید محمد رضا طباطبایی، مدرس ادیان و کارشناس صدا و سیماست. موضوعات سایت نیز در زمینه سیر مطالعاتی با رویکرد تقویت بنیه های اعتقادی و پاسخ به شبهات است.

0 0 رای ها
شما هم امتیاز بدهید..
اشتراک در
اطلاع از
guest
0 نظر
بازخورد (Feedback) های اینلاین
View all comments
دکمه بازگشت به بالا
0
افکار شما را دوست دارم، لطفا نظر دهیدx
()
x