چکیده :
بنابر اعتقاد شیعه مرجعیت دینی و علمی پس از پیامبر تنها در اختیار ائمه علیهم السلام است. مهم ترین سؤالی که در اینجا مطرح می شود چرایی و دلیل این گفتار و ادعاست. مکتب تشیع با توجه به نقش امام پس از پیامبر خاتم ـ که نقش هدایت گسترده است ـ امام را دارای ارتباط و آگاهی از منابع عظیم الهی می داند و دانش او را فراتر از علم عادی، دارای مجاری و مبادی غیبی و لدنی برمی شمارد. قرآن و روایات، بر اثبات دیدگاه اتصال علم امام به خداوند سبحان دلالت می کنند. سرچشمه و منابع علم امام گسترده و متعدد هستند؛ از مهم ترین آن ها می توان به قرآن، روح القدس، جامعه مصحف فاطمه علیهم السلام ، صحف و کتب انبیا، عمود نور، الف باب، تحدیث (نقر و نکت) و اسم اعظم اشاره کرد.
مطابق رهنمود آیات و روایات، علم به احکام شریعت و نیز علم به قرآن توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به ائمه اطهار علیهم السلام منتقل گردیده است؛ لذا نقش امام نسبت به این علوم، تبیینی و تفسیری است؛ یعنی امام شاخصی برای رفع اختلافات و ارائه و تبیین علوم انتقالی از پیامبر است.
امام علاوه بر جایگاه کمال بخشی و تحقق بخشیدنِ استمرار ختم نبوت، نقش هدایت خاص یا همان امامت به معنای ویژۀ آن را هم برعهده دارد و جایگاه و شأن هدایتی مخصوص امام، اقتضای علم و آگاهی مناسب با آن را می نماید. روایات، ارتباط با ملائکه و طرق دیگر مجاری علم امام را در همین راستا تبیین نموده اند. مسائلی مانند شهود و عرضۀ اعمال به امام و خبررسانی روزانه ای که آیات و روایات بر آن تاکید می کنند، از مصادیق جریان این هدایت و نقش امام در آن هستند.
کلید واژه ها: منابع علم، امام، روح القدس، پیامبر، ملک
طرح مسأله
در روایات، لزوم آگاهی و علم امام از مسائل گوناگون، به یکی از ویژگی های امام نسبت به امت و جامعه گره خورده است: «لزوم اطاعت»؛ مسأله ای که از لوازم عقلی و نقلی مفهوم امامت است. امام باقر علیه السلام در تفهیم لزوم علم برای رهبر و امام جامعه، علاوه بر تأکید به آگاهی امام، جهل به برخی از امور را نیز منافی با شأن امام می داند و آن را به مسأله طاعت پیوند می زند و می فرماید:
«والله لا یکون عالم جاهلاً أبداً، عالماً بشیءٍ و جاهلاً بشیءٍ، ـ ثمّ قال: الله أجلّ و أعزّ و أعظم و أکرم من أن یفرض طاعه عبد یحجب عنه علم سمآئه و أرضه ـ ثم قال: لایحجب ذلک عنه».۱
ضرورت علم و آگاهی امام منحصر در آگاهی های مربوط به مدیریت عمومی جامعه نیست؛ بلکه شئونات امام نسبت به دین و دنیای انسان ها مقتضی برخورداری از دانش های مربوط به آن است؛ از این رو شیعه معتقد است علم امام شبیه علم پیامبر است و آیات و روایات فراوانی از فریقین هم بر این تبیین دلالت می نمایند.۲پس از پذیرش و روشن شدن ضرورت علم الهی امام، این سؤال مطرح می شود که وسایط و ابزار حصول علوم ویژه (خدادادی و علم لدنی) امام چیست؟
مجاری علم امام
مجاری علم امام (علم امام از کجا می آید) را می توان در سه گروه دسته بندی کرد:
۱ـ عنایت خداوند متعال یا علوم بی واسطه؛
۲ـ علوم انتقالی از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ؛
۳ـ علوم ایصالی به واسطۀ روح و ملک.
موارد دوم و سوم قسیم هم هستند؛ اما دسته اول را می توان مقدمه و سبب تحقّق دو دسته دیگر به شمار آورد؛ هر چند خود آن ها بالاستقلال، عامل تحقق معارف و علومی برای امام هستند ـ که در ادامه به تبیین چرایی آن می پردازیم ـ مبنای این جداسازی، محل صدور و طریق دریافت علم و عرضه کنندۀ معرفت است؛ نه زمان یا مکان آگاهی امام۳ و یا نحوه و کیفیت دریافت.۴
طبق مبنایی که از روایات به دست می آید، علم هر امامی به امام بعد از خود ـ به طور جامع ـ منتقل می شود. پس آگاهی یابی و معرفت امام علی علیه السلام ـ به عنوان جانشین اول پیامبرـ از علوم نبوی به طریق عادی و غیرعادی و به گونه های گوناگون نتیجه بخش و ثمردهندۀ آگاهی تمامی ائمه علیهم السلام از آن علوم خواهد بود. گرچه در زمان این آگاهی یابی بیان روایات متفاوت است.
عناوینی که از احادیث به عنوان منابع علم امام به دست می آید و در این نوشته مورد بررسی قرار گرفته اند عبارتند از: روح القدس، جامعه، مصحف فاطمه علیهم السلام ، صحف و کتب انبیا، عمود نور، الف باب، تحدیث (نقر و نکت)، قرآن، اسم اعظم. برخی از این عناوین با عناوین مشهور دیگری نیز هم پوشی دارند ـ که در ادامه به آن ها اشاره خواهد شد ـ از عناوین مطرح شده، عمود نور، مسأله تحدیث و مصحف فاطمه علیهم السلام ـ از آن جهت که در اختیار ائمه علیهم السلام قرار گرفته ـ تحت قسم علوم ایصالی به واسطۀ روح و ملک قرار دارند. جامعه، صحف وکتب انبیاء، الف باب و علم به قرآن، تحت قسم علوم انتقالی از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم جا می گیرند. روح القدس و اسم اعظم را نیز می توان در قسم عنایات الهی مطرح نمود.
الف) عنایات و علوم بی واسطه
در ذیل عنوان عنایات و علوم بی واسطه دو موضوع روح القدس و اسم اعظم قرار می گیرند؛ موضوعاتی که واسطه ای مانند فرشته یا پیامبر در آن نقشی ندارند و به گونه ای، نقش مقدمه را دارند برای تحقق ذی المقدمه.
روح القدس
برای درک مسأله روح القدس ابتدا باید به این نکته توجه نمود که بنابر تصریح روایات، علم امام علمی انباشته شده از خواندن و شنیدن آن هم به صرف انتقال و وساطت نیست؛۵ بلکه شهود و فهم به همراه آگاهی است که تعالی روحی ایشان آن را میسّر و فراهم می نماید؛ زیرا خاستگاهِ درک و فهم ـ مطابق روایات ـ روح و قلب است.۶
روح القدس عنوانی است که بر کل مسأله علم و سرچشمۀ علم امام سایه می افکند؛ به تعبیر دیگر، روح القدس لازمه و شرط شئِ برای تحقق و تبلور آگاهی و ایجاد مجاری علم برای امام است. این دیدگاه با بررسی گروه های برخوردار از روح القدس و تشریح مراد از روح القدس تبیین می گردد. از جمله برداشت های غلط درباره روح القدس و در نتیجه علم امام، ملک انگاری روح القدس است. در حالیکه مجموعه روایات مرتبط، بر این امر دلالت می کنند که روح القدس نیروی غیبی و مرموز الهی است که نشان گر مرتبه ای بلند و والا از مقام علمی و معنوی و دلیل بر قرب فراوان به پروردگار متعال می باشد. در روایات، روح القدس هم بر جبرئیل و حتی سایر ملائکه اطلاق می شود و همه انبیا بهره مند از آن دانسته شده اند.
در توضیح این مطلب باید گفت که مقصود از روح القدس جایگاه و مرتبه ای برتر از روح الایمان است که مؤمن در آن حالت، جز حق نمی گوید و در دفاع از حق کوشاست؛ همچنان که ویژگی های روح القدس چنین دلالتی را می رسانند:
«وَ رُوحُ الْقُدُسِ لَا یَنَامُ وَ لَا یَغْفُلُ وَ لَا یَلْهُو وَ لَا یَزْهُو وَ الْأَرْبَعَهُ الْأَرْوَاحِ تَنَامُ وَ تَغْفُلُ وَ تَزْهُو وَ تَلْهُو»؛
«روح القدس نمی خوابد، غفلت ندارد، لهو ندارد؛ اما چهار روح دیگر می خوابند، دچار غفلت می شوند و لهو دارند».
از این رو خصیصه و ویژگی عام و مشترک میان دارندگان مقام روح قدسی، عصمت و دوری از لغزش و گناه کبیره است و به همین دلیل در روایات آمده که هرکس روح القدس با او باشد، هرگز گناه کبیره نمی کند: «و روح القدس من سکن فیه فإنّه لا یعمل بکبیره أبدا».۷
ثمره تسدید، توفیق و تأییدی که روح القدس به همراه خود دارد، نلغزیدن، به خطا نرفتن و مؤدب شدن به آداب الهی است که همۀ این ها ریشه در معرفت و علم (وَ بِهَا عَلِمُوا الْأَشْیَاءَ)۸ و رؤیت حقایق (وَ رُوحُ الْقُدُسِ کَانَ یَرَی بِهِ)۹ و جایگاه آن ـ یعنی روح ـ دارد و نشان می دهد منشأ آن نتایج را باید در تعالی روحی جستجو نمود. در مجموع آنچه از روایات استفاده می شود آن است که روح القدسِ اعطایی از جانب خداوند، نیرو و توانی غیبی است که تحقق یا امکان تحقق اموری را به ارمغان می آورد.
برخی از احادیث که دلالت بر اعظمیّت روح از مقرب ترین فرشتگان الهی (یعنی جبرئیل و میکائیل) می نمایند۱۰ و تعدادی از روایات که علاوه بر بیان این مطلب، بر اختصاصی بودن این روح به پیامبراکرم و ائمه اطهار علیهم السلام تأکید دارند؛ دراین روایات تصریح شده که روح القدس امری مختص به ایشان است و هیچ کس، حتی انبیای سابق، از آن بهره مند نیستند.۱۱ این احادیث با توجه به روایاتی که از برخورداری همه انبیا و فرشتگان از روح القدس خبر می دهند، می توانند از ادله ذومراتب بودن و وجود تشکیک در مقام روح القدسی باشند که بالاترین مرتبۀ وجودی آن به پیامبر اکرم و ائمه علیهم السلام اعطا شده است؛۱۲ مقامی که در تبیین آن از برتر بودن نسبت به جبرائیل و میکائل سخن رفته است. فیض کاشانی رحمه الله ذیل روایات روح مخصوص پیامبر عظیم الشأن و ائمه علیهم السلام احتمال ذو مراتب بودن روح القدس را نیز مطرح می نماید؛ ۱۳ از این رو تمام آگاهی ها و علوم امام علیه السلام ریشه در بهره مندی ایشان از روح قدسی و مطهری دارد که خداوند به او عطا می نماید.
با پذیرفتنِ این مطلب که نتیجه روح قدسی علم و معرفت است ـ که روایاتی نیز بر آن دلالت داشتند ـ باید گفت که دو اثر بر این روح قدسی و پاک مترتب اند:
ـ علم و معرفتی که روح القدس بدون واسطه، آن ها را کسب و مزین به آگاهی از آن می شود؛ به تعبیر دیگر، به همراه بهره مندی از روح القدس این آگاهی ها هم برای دریافت کننده روح وجود یافته است.
ـ علم و معرفتی که ممکن است واسطه هایی الهی در رسیدن و بهره مندی روح القدس به آن ها نقش داشته باشند؛ مانند وحی و جبرئیل یا آگاهی و دانش کامل از حلال و حرام و نقش پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در آن. ۱۴
اسم اعظم
اسم اعظم عنوانی است که برخی روایات برای بیان سرچشمه علم امام و آگاهی ها و توانایی های او به آن اشاره دارند. در روایات، یکی از ویژگی های پیامبر و اهل بیت علیهم السلام بهره مندی کامل تر از اسم اعظم الهی بیان شده است. روایات در این نکته مشترکند که اسم اعظم پروردگار هفتاد و سه حرف دارد: «اسم الله الأعظم ثلاثه و سبعون حرفاً».۱۵ همچنین روایات در این مطلب مشترک اند که بهره مندی خاتم المرسلین و خاندان ایشان از اسم اعظم، کامل تر از سایر انبیا و اوصیاست؛ یعنی آگاهی به هفتاد و دو حرف، به ایشان عطا شده است.۱۶
در احادیث، اعمال و رفتار خارق العادۀ عیسی بن مریمc که قرآن به آن ها اشاره دارد و همچنین واکنش آصف به درخواست سلیمان برای احضار تخت بلقیس، ثمره و نتیجۀ عطا شدن اسم اعظم به ایشان دانسته شده است؛۱۷ لذا نباید تصور کرد که مراد از اسم اعظم، صرفاً لفظ یا کلمه ای مانند سایر کلمات رایج باشد؛ بلکه مراد حقیقت عظیمی است که حقایق متعددی را در بر می گیرد؛ به تعبیر دیگر، واقعیت های متعددی تشکیل دهندۀ اسم اعظم الهی هستند. علامه طباطبایی رحمه الله نیز معتقد است اسم اعظم از قبیل الفاظ و یا مفاهیمی که الفاظ بر آنها دلالت می کنند نیست و اعتقاد به اینکه اسم اعظم ترکیبی از حروف لفظی باشد، سخن صحیحی نمی باشد.۱۸
ب) علوم انتقالی از پیامبر
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به عنوان سرچشمه ای برای علم امام شناخته می شود که علوم و معارف گوناگون و مخصوصی را به جانشینان پس از خود انتقال داده است؛ در این قسمت به بیان موارد این مسأله می پردازیم.
قرآن
قرآن آخرین کتاب تشریع خداست که به برترین خلق خدا و خاتم پیامبران نازل گشت و خود را صلی الله علیه وآله وسلم تبیاناً لکلّ شیءٍ)معرفی نمود؛ اما آیا آگاهی از قرآن به افراد خاصی عطا شده است؟ یعنی ابتدا باید به این سؤال پاسخ گفت که آیا قرآن دارای علوم ویژه و مخصوصی است که دست همۀ انسان ها در رسیدن به آن معارف باز نیست؟
برخی از آیات قرآن تصریح دارند که علم و آگاهی از قرآن به گروه خاصی عطا شده است: صلی الله علیه وآله وسلم ( بل هو آیات بینات فی صدور الذین أوتوا العلم).۱۹ این گروه (افراد خاصی که آیه به آن ها اشاره دارد) همان کسانی هستند که خداوند اطاعت و پیروی از ایشان را قرین اطاعت خود و پیامبرش قرار داده و پلیدی ها و انواعِ گوناگون و کوچک و بزرگِ زشتی و رجس را از ایشان دور نموده است. گونه های تبیین ارتباط اهل بیت علیهم السلام با قرآن را می توان در موارد ذیل دسته بندی نمود:
۱ـ روایاتی که قرآن را نیازمند به تفسیر می داند؛ توسط انسانی دانا که از تمامی آیات آن آگاه باشد. این دسته از روایات ضمن تبیین این نیاز، ائمه اطهار علیهم السلام را آگاهان و عالمان به قرآن معرفی می نمایند و جدایی میان قرآن و امام را نفی می کنند.۲۰
۲ـ برخی دیگر از روایات، با اشاره به آیاتی از قرآن که بر آگاهی عده ای (خاص) به حقایق قرآن و تأویل آن دلالت می کنند ـ و البته در آن ها نامی از ایشان برده نشده ـ مصداق اکمل و اتم این روایات را اهل بیت علیهم السلام معرفی می نمایند و حتی در مواردی مصادیق این روایات را منحصر در اهل بیت علیهم السلام می دانند. آیاتی که در این مقام مورد استناد قرار گرفته اند عبارتند از: عنکبوت/۴۹، بقره/۱۲۱ و ۲۶۹، رعد/۴۳، آل عمران/۷ و ۱۸، نحل/۴۳ ، انبیاء/۷، دخان/۳۲، فاطر/۳۲، حدید/۲۸ و انعام/۱۹ . در این روایات۲۱ ائمه با استناد به آیات مذکور، اهل بیت پیامبر علیهم السلام را آگاه از علم قرآن معرفی کرده و مردم را مأمور به پرسش و سؤال از ایشان نموده اند. در یکی از این روایات محمد بن یحیی از عبدالرحمان نقل می کند که امام باقر علیه السلام فرمود:
«انّ هذا العلم انتهی الی آیٍ فی القرآن، ثم جمع اصابعه ثم قال: صلی الله علیه وآله وسلم بل هو آیات بینات فی صدور الذین اوتوا العلم)»۲۲٫
ایشان، سرچشمۀ علم الهی خود را قرآن و آشنایی با معارف و آیات الهی می دانند؛ امری که خداوند آن ها را از آن بهره مند نموده است.
ائمه علیهم السلام علت نیاز به مفسر و هادی به قرآن را وجود محکم و متشابه۲۳ و ناسخ و منسوخ در قرآن و لزوم آگاهی از زمان و مکان و شأن نزول آیات۲۴ بیان کرده اند و مردم را تشویق به پرسش از خودشان نموده اند.۲۵ به همین جهت روایات مسلمانان را از تفسیر به رأی به شدت پرهیز داده اند. از روایات می توان استفاده نمود که ائمه علیهم السلام علم تفسیر قرآن را از دیگران نفی ننموده اند؛ اما برای علم و آگاهی خود از تفسیر قرآن دو ویژگی را برشمرده اند:
۱ـ عمومیت و جامعیت آگاهی ایشان در برابر آگاهی برخی از بعضی از آیات (یعنی نسبت به آگاهی ناقص دیگران)؛
۲ـ متقن بودن تفسیر خود در برابر آگاهی ناصحیح و فهم نادرست و یا تفسیر ظنّی از قرآن. ۲۶
بر این ادعا چند دلیل می توان اقامه کرد:
اوّلاً: روایاتی هستند که اهل بیت علیهم السلام و قرآن را عِدل هم و جدا ناشدنی از یکدیگر می داند؛۲۷ حدیث ثقلین۲۸ بهترین و متقن ترین سند این دسته از روایات است.
ثانیاً: در برخی روایات، خود ائمه علیهم السلام ، علم و آگاهی خویش از قرآن را الهی و به واسطۀ پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم معرفی می کنند؛ مانند این روایت:
«سلونی عن کتاب الله فوالله ما نزلت آیه من کتاب الله فی لیل ولا نهار و لا مسیر و لا مقام إلاّ و قد أقرانیها رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم … فعلمنی تأویله و تنزیله».۲۹
ثالثاً: همانطور که قرآن کریم خود، از وجود تأویل برای آیاتش خبر می دهد، روایات نیز این حقیقت را بازگو می کنند؛ در روایات از این مسأله بیشتر به «بطن» یا «بطون» یاد شده است؛۳۰ البته در روایات اهل سنت بیشتر با تعابیری چون «سبعَه اَحرُف» و «تأویل کتاب» بیان شده است.۳۱
مصحف علی علیه السلام
در زمان حیات حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم و پس از آن، تدوین قرآن که با نام مصحف صورت می گرفت، امری رایج بوده است؛ به گونه ای که نام ۲۳ صحابی که دارای مصحف بوده اند ثبت شده است.۳۲در روایات از قرآنی به نام مصحف علی علیه السلام نام برده شده است که علاوه بر ترتیبی ویژه، توضیحاتی نیز نسبت به آیات قرآن دارد. ویژگی های این مصحف را می توان به دو گروه تقسیم کرد:
الف) ویژگی های کلی: شامل تمام قرآن بوده است؛ کتابت آن به دست امیرالمؤمنین علیه السلام صورت پذیرفته است؛ قرآن مذکور در بین دو لوح جمع شده است؛ شامل مطالبی ذیل آیات بوده است؛ بر اساس صحیفه های نزد پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و به دستور حضرت گرد آوری شد؛ برای استفاده مسلمانان تدوین شد؛ هرچند با عدم استقبال از طرف غاصبان خلافت مواجه شد.۳۳
ب) ویژگی های خاص: تدوین آن براساس ترتیب نزول؛ ذکر ناسخ و منسوخ؛ اشتمال بر تأویل و تنزیل؛ بیان محکم و متشابه؛ تفصیل احکام؛ ذکر اسامی اهل حق و باطل؛ املای پیامبر و خط علی علیهما السلام.۳۴
جامعه
«جامعه» یکی از عنوان های مورد تأکید روایات درباره علم امام و نشانه ای از پیوند عمیق میان امامت و نبوت است. «جامعـه» اثری از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم خوانده شده است: «انما هو اثر عن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم ؛۳۵ همانا جامعه اثری از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم است».
ویژگی های جامعه در احادیث این گونه برشمرده شده اند:
ـ املای آن توسط پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و نگارش آن توسط امیرالمؤمنین علیه السلام است؛ به عبارت دیگر سخنان خصوصی پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم بوده است که به قلم امیرالمؤمنین علیه السلام نوشته شده است.
ـ بر روی پوست شتر یا گوسفند نوشته شده است.۳۶
ـ اندازۀ آن از نظر طول هفتاد ذراع (به اندازۀ ذراع پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ) است.۳۷
ـ موضوع و محتوای آن با عبارت های نسبتاً متفاوتی در کتاب های حدیثی ثبت شده است:۳۸ «فیها کل حلال و حرام و کلّ شیء یحتاج إلیه النّاس حتّی الأرش من الخدش».۳۹ تعبیر «تمام نیازمندی های مردم» و «تمام حلال و حرام ها» نقطۀ تعارض گونۀ عبارات احادیث است با محتوا و موضوع جامعه. شواهد این گفتار عبارتند از:
الف) روایاتی که ائمه علیهم السلام را به دلیل داشتن جامعه، از فقها و بزرگان فقهی دیگر مذاهب و گروه ها برتر دانسته اند. در این روایات، ائمه علیهم السلام خود را با توجه به در اختیار داشتن و تمسک به جامعه بی نیاز و برتر از سایر فقها دانسته اند و علم فقهای دیگر نحله ها را، به علت عدم دسترسی به جامعه، علمی ناقص و آن ها را نیازمند به ائمه علیهم السلام معرفی نموده اند.۴۰
ب) عبارات پایانی تقریباً تمام احادیث ـ که به اتفاق در تمام این روایات به یک مضمون آمده ـ طرح مسأله جریمۀ خدشه را بیان می کنند؛ این مسأله نشان می دهد که محتوای این صحیفه یا کتاب شامل تمام مسائل فقهی مورد نیاز مردم است؛ زیرا اجماع احادیث بر این مثال و نیاوردن مثالی از علوم دیگر می تواند قرینه ای باشد بر اینکه محتوای جامعه، شامل تمامی ابواب و مسائل احکام و عبادات است؛ نه چیزی دیگر؛ وگرنه لازم بود جزئی ترین مسأله از علوم و موضوعات دیگر نیز حداقل در برخی روایات ذکر شوند.
ج) در برخی احادیث، قطعات و جملاتی از جامعه بیان شده اند که ملاحظه و دقت در آن ها ـ که تنها بازگویی مسائلی چند از احکام و عبادات است ـ نشان دهنده محتوای جامعه است.۴۱
این قرینه ها، نشان می دهند که محتوای اصلی و محوری مسائل جامعه را ابواب حلال وحرام در برگرفته است. البته قرینه های متعدد دیگری را نیز می توان بر این تعداد افزود.
ألف باب
روایات مشهور به «ألف باب»، از روایات پرتعدادی هستند که یکی از منابع و مجاری علوم ائمه علیهم السلام را تبیین می کنند. در مناقب آمده است که ابن بابویه در خصال از ۲۴ طریق و صفار در بصائرالدرجات از ۶۶ طریق این خبر را روایت نموده اند.۴۲در کتب اهل سنت نیز این روایت نقل شده است.۴۳بر خلاف سایر مجاری علوم اهل بیت علیهم السلام که غالباً در زمان امام باقر علیه السلام و به صورت گسترده تر در زمان امام صادق علیه السلام تبیین گردیده اند ، روایات « الف باب» در موارد متعددی از زبان امیرالمؤمنین علیه السلام و برخی از صحابه و تعدادی از همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم بیان و نقل شده است. همۀ روایاتی که در این زمینه وارد شده اند، انتقال دهندۀ علوم را پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و دریافت کنندۀ آن ها را حضرت امام علی علیه السلام بیان نموده اند.
روایت اصبغ بن نباته از امیرالمؤمنین علیه السلام دلالت می کند که ابواب تعلیمی به آن حضرت توسط پیامبر اکرم (صلوات الله علیهما و آلهما)، شامل حلال و حرام الهی و آگاهی هایی نسبت به گذشته و آینده است؛ هرچند باید ادعا نمود طبق روایات، تعلیمات پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به امام علی علیه السلام منحصر به این امور نبوده است.۴۴ از این روایت استفاده می شود که هزار باب علم، منحصر به علم حلال و حرام نیست؛ بلکه علومی گسترده را شامل می شود.۴۵
از نکات دیگری که روایات به آن اشاره نموده اند، آشکار شدن و ظهور تنها یک باب یا دو باب از آن ابواب است.۴۶ این امر نیز دلیلی است بر گستردگی و عظمت این ابواب.۴۷ ابن عباس که راوی روایت « ألف باب» در چند مورد است،۴۸ خود در عظمت این دانش و عجز نسبت به درک و فهم آن می گوید:
«سمعت من علی حدیثاً لم أدر ما وجهه و لم أنکره، سمعته یقول: ان رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم أسر إلیّ فی مرضه فعلّمنی مفتاح ألف باب من العلم یفتح کل باب ألف باب».۴۹
غزالی نیز در توصیف این دانش امیرالمؤمنین علیه السلام و طبیعی بودن و یا فوق طبیعی بودن آن، با پذیرش این روایت و صحیح دانستن آن، معتقد به الهی و لدنی بودن این معرفت و آگاهی است و با تجلیل واحترام از این امر یاد می کند.۵۰
نکته ای که برخی علما و اندیشمندان را به تبیین و توضیح دربارۀ روایت الف باب واداشته است، استدلال برخی از عامه و معتزله به صحت قیاس و اجتهاد با استناد به همین روایات است. این گونه برداشت باعث شده است علمای شیعه به تبیین مقصود و منظور روایات الف باب بپردازند.۵۱ دربارۀ اینکه ابواب مترتب بر هر بابی از هزار باب چگونه محقق شده است، چهار دیدگاه مشهور از قدما مطرح است:
ـ توسط خود پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم ؛
ـ با تفکر و جستجوی حضرت علی علیه السلام ؛
ـ هزار باب اصلی، نشانه های هزاران باب بوده اند؛
ـ شیوۀ حکم نمودن را به صورت اجمالی تعلیم داده است.۵۲
هر چند با توجه به محتوا و شاکلۀ موضوعات علم « ألف باب» در روایات بیان شده، می توان بیش از یکی از این اقوال را متناسب با آگاهی و معرفتی که برای امیرالمؤمنین علیه السلام حاصل شده، صحیح دانست.
صحف انبیا (جفر ابیض)
آیه ۱۳۳ سورۀ طه بیان گر این است که قرآن از حقایق کتب آسمانی گذشته خبر می دهد.۵۳ آیۀ مذکور از آگاهی غیبی و الهی پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم از صحف اُولی خبر می دهد و قرآن را مشتمل بر عقاید حق و اصول احکامی که تمامی پیامبران بر آن اجماع و اتفاق داشتند معرفی می کند و این امر را بیّنه و شاهدی برای حقانیت قرآن و ادعای پیامبر می داند.۵۴ مفسرین مراد از صحف اولی را تورات و انجیل و سایر کتب آسمانی بیان نموده اند.۵۵
روایات فراوانی دلالت می کنند که علم هر پیامبری به پیامبر پس از خود و اوصیای او منتقل می گردد. از این انتقال، به «ارث رسیدن» و «ارث بردن» تعبیر شده است.۵۶ طبق روایات، این انتقال علم، تنها مخصوص به علوم مکتوب نیست؛ بلکه علمی که با آدم ابوالبشر به زمین آمد، علمی ماندگار و باقی در زمین است که به انبیا و ائمه علیهم السلام به ارث رسیده است.۵۷
کتاب های آسمانی پیامبران گذشته مانند تورات، زبور، انجیل و صحیفه هایی مثل صحف موسی و ابراهیمc از جملۀ علوم مکتوبی هستند که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم واسطۀ انتقال آن به امام علی علیه السلام و هر امامی واسطه در انتقال به امام بعدی است.۵۸ از این کتاب ها و صحیفه ها در برخی روایات با عنوانِ مختصرِ «جفر ابیض» یاد شده است. طبق برخی روایات، «جفر ابیض» شامل: زبور، تورات، انجیل و صحیفه های موسی و ابراهیمc است. برخی روایات مصحف فاطمه علیهم السلام را نیز ذیل این عنوان نام برده اند.۵۹در برخی دیگر از روایات، تمام کتاب های الهیِ قبل از تورات و انجیل زیرمجموعه جفر ابیض قرار گرفته اند.۶۰همچنین برخی روایات با عنوان «جفر» (بدون صفت ابیض)، سلاح و کتب رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم و مصحف فاطمه علیهم السلام را مشمول عنوان جفر بیان نموده اند.۶۱ از روایات استفاده می شود که آن صحیفه ها حاوی مطالبی ارزشمند و دربرگیرندۀ مبانی و دلایل معارف الهی بوده اند.۶۲همچنین در روایات بیان شده که ولایت امیرالمؤمنین در تمام صحف انبیا مکتوب است؛۶۳همان گونه که شواهدی از کتب انبیای سابق طبق روایات بر این امر دلالت دارند.۶۴
شاید بتوان گفت که عنوان جفر ابیض شامل دو دسته از کتب است: دسته ای که قابل مشاهده بودند؛ به گونه ای که آگاهان به زبان آن کتاب می توانستند آن را قرائت کنند و مطالب آن را درک نمایند؛ مانند تورات و انجیل که اکنون نیز موجودند.۶۵ دسته دیگر، نوشته هایی هستند که به صورت رمز و اشاره بوده اند.
به هر حال از روایات چنین برداشت می شود که جفر (کتب و صحف انبیا) شامل علم گسترده و فراوانی بوده است. ابوعبیده از امام صادق علیه السلام نقل می کند که حضرت در پاسخ به سؤالی درباره جفر فرمود: «هو جلد ثور مملوّ علماً».۶۶ آگاهی و اطلاع ائمه علیهم السلام از مضمون و محتوای کتب انبیا به گونه های مختلفی بیان شده است.۶۷
شاید علل نیاز آگاهی امام از علوم انبیای سابق، علاوه بر مشتمل بودن آن کتب بر حقایق و هدایت های الهی ـ همان گونه که قرآن تورات را با عنوان هدایت می خواند ـ۶۸ نیاز سایر امتها یا اثبات حقانیت دین خاتم المرسلین با کمک نشانه ها و دلایلی از کتب انبیای سابق باشد.۶۹ نشانۀ این دیدگاه علاوه بر تصریح آیات،۷۰ بروز و ظهور این حقایق از زبان امامانی است که شرایط و امکانات لازم را برای تبیین این امور به دست آورده اند.
ج) علوم با واسطه ملک
یکی از راه ها و مبادی دانش ائمه علیهم السلام ارتباط ملائکه با ایشان است. در این بخش نشان خواهیم داد که ارتباط ملائکه با انسان های برجسته پس از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم پایان نیافته؛ بلکه ضرورتی است که استمراربخش برنامۀ نظام هستی، به ویژه خلقت انسان می باشد؛ هرچند جهت این ارتباط تغییر نموده و آن ارتباط وحیانی ای که جبرئیل برای انزال شریعت و قرآن با پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم داشت، پایان یافته است.
مصحف فاطمه علیهم السلام
ذکر مصحف فاطمه علیهم السلام در شمار علوم با واسطۀ ملائکه برای ائمه علیهم السلام ـ با وجود اینکه حضرت
زهرا علیهم السلام جزو ائمه علیهم السلام نیستند ـ به دو دلیل است؛ یکی تأکید روایات به معرفی این مصحف به عنوان منبع علم امام و دیگری نقش امیرالمؤمنین علیه السلام در شکل گیری و پدید آمدن آن مصحف .
در چگونگی شکل گیری مصحف فاطمه علیهم السلام در احادیث آمده است: رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و دوری جسمی حضرت زهرای مطهره از ایشان، حزن و اندوهی فراوان برای آن بانوی بزرگ ایجاد نموده بود؛ از این رو ملکی (جبرئیل امین علیه السلام )۷۱ به جهت عرض تعزیت و آرامش روحی حضرت فاطمه علیهم السلام و خبر آوردن از جایگاه پدرشان و آگاهی دادن ایشان از آنچه برای ذریه و فرزندانشان اتفاق خواهد افتاد، به طور مکرر ـ به دستور الهی ـ به خدمت آن بانوی معظم می رسید۷۲و کلماتی از جانب خدا۷۳به آن حضرت القا می نمود.۷۴عبارت روایت این گونه است:
«فقال لها إذا أحست (أحسست) بذلک و سمعت الصوت، قولی لی فأعلمته فجعل یکتب کل ما سمع حتی أثبت من ذلک مصحفاً»؛۷۵
«[پس امام علی علیه السلام ] به او فرمود: آن گاه که احساس کردی آن را و صدا را شنیدی، به من بگو؛ پس من او را آگاه کردم. از آن به بعد او می نوشت هر آنچه می شنید [ازمن] تا اینکه مصحفی از آن نوشته ها پدید آمد».
از این عبارت استفاده می شود که رؤیت و معاینۀ ملک صورت نمی گرفته ـ نه از جانب حضرت زهرا و نه امام علیc ـ ؛ بلکه احساسی بوده که به همراه آن مطالبی از طریق صدا شنیده می شده است؛ همان گونه که روایت ابی حمزه از امام صادق علیه السلام کل این عبارات را در جملۀ «انما هو شیء القی علیها»۷۶ تعبیر و خلاصه نموده است.
خصوصیات و محتوای مصحف
۱ـ الفاظ و عبارات مصحف از صدای ملکی که حضرت فاطمه علیهم السلام می شنیده، شکل گرفته است؛ پس املاکنندۀ کلمات به حضرت زهرا علیهم السلام ملک (جبرئیل) و املاکنندۀ آنها به امام علی حضرت فاطمه مرضیهc بوده است.۷۷
۲ـ نگارش مصحف توسط امیرالمؤمنین علیه السلام صورت گرفته؛ پس مصحف به خط ایشان بوده است.۷۸
روایاتی که به تبیین محتوا و موضوع اصلی مصحف پرداخته اند را می توان به دو گروه تقسیم نمود:
ـ روایات سلبی: آنچه در روایات سلبی بالاتفاق ذکر گردیده، داخل نشدن آیه یا مطلبی از قرآن کریم در مصحف فاطمه علیهم السلام است؛ این مفهوم با کمی اختلاف در تعابیر متعددی آمده است.۷۹
ـ روایات اثباتی: این روایات، به بیان موضوع و محتوای اصلی و گاه جزئیاتی از مسائل مطرح شده در مصحف می پردازند؛ مانند: «یخبرها عن أبیها و مکانه و یخبرها بما یکون بعدها فی ذریتها».۸۰ در نتیجه مصحف شامل آگاهی و اخباری از آینده نسبت به ائمه و فرزندان حضرت زهرا علیهم السلام و پادشاهان و حاکمان و نیز بیان حوادثی است که سرانجامش استخلاف ائمه و فرزندان فاطمه علیهم السلام بر روی زمین خواهد بود.۸۱
تحدیث (نکت و نقر) و الهام
محدَّث کسی است که فرشته با او سخن میگوید؛ بدون آنکه پیامبر باشد و یا آنکه فرشته را ببیند. همچنین به کسی «محدث» گفته می شود که در او دانشی به طریق الهام و مکاشفه از مبدأ اعلی ایجاد شود یا آنکه در قلبش حقایقی پدید آیند که بر دیگران مخفی اند.۸۲برخی روایات به تقسیم بندیِ علم و دانش ائمه علیهم السلام پرداخته اند و علوم ایشان را به سه وجه یا گروه تقسیم نموده اند. هر چند روایات، اتحادی در نام گذاری عناوین این سه وجه ندارند، اما با توجه به تفسیر و معنایی که از هریک از این سه عنوان در روایات مطرح شده است، می توان مقصود و معیار تقسیم علم امام را به دست آورد. دقت در روایات نشان می دهد که علم امام با توجه به معیار زمان مورد تقسیم بندی قرار گرفته است؛ از همین رو علوم امام را با ملاحظۀ مجموعۀ این روایات می توان به «آگاهی از گذشته»، «آگاهی از حال» و «آگاهی از آینده» تقسیم بندی نمود.
علمِ روزانه یا به تعبیر روایات، «حادث»، که آگاهی از زمان حال است، در عنوان و یا تفسیر هر دو دستۀ اصلی روایات با تعبیر «نکت (یا قذف) فی القلوب و نقر فی الاسماع» بیان شده است. در روایات، «نکت و نقر» از مجاری علم امام به حوادث حال دانسته شده است. انجام دهنده نکت و نقر نیز ـ در روایات ـ ملائکه معرفی شده اند.۸۳ همچنین در روایات، نکت در قلب، نشانۀ محدث بودن معرفی شده است. ابو بصیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند: «کان علی علیه السلام محدثاً». او می پرسد؛ نشانۀ محدث بودن چیست؟ حضرت می فرماید: «یأتیه الملک ینکت فی قلبه کیت کیت؛۸۴ ملک می آید و در قلبش چیزی می افکند». شنیدن کلام ملائکه با نقر در اذن به یک معناست؛ زیرا در روایات دیگر، این دو در تفسیر هم به جای یکدیگر به کار رفته اند.۸۵
با توجه به آنچه بیان شد، هم پوشی و تساوی مفاهیمی مانند نقر و نکت و الهام که در برخی دیگر از روایات بیان شده روشن می شود؛ زیرا در تعریف الهام آمده است: مطلبی که در قلب امام آشکار و درک می گردد الهام نامیده می شود یا آنچه امام با گوش خود درک می کند و می شنود؛ که حدیث ملائکه نامیده شده و به واسطۀ مَلَک تحقق می یابد.۸۶ این گونه آگاهی که مربوط به امور حادث، روزانه و لحظه به لحظه است از طرف ائمه علیهم السلام به عنوان برترین علم و آگاهی امام معرفی شده است.۸۷ این مصدر و مجرای علم، موجب ازدیاد علم امام علیه السلام دانسته شده است: «إنّا لنزداد فی اللیل و النهار و لو لم نزد لنفد ما عندنا».۸۸ این روایات دلالت دارند که علم به قرآن و کتب انبیای گذشته و علومی مانند آن، آگاهی هایی هستند که برای امام با تحقق امامت متحقق می شوند.۸۹
اما حیطۀ وظایف و شئون امام، ملزوماتی دارد و لازمه گسترۀ قلمرو ولایت الهی امام، گسترش آگاهی و علم اوست و این تلازمی عقلی است. صفوان در این باره از امام صادق علیه السلام نقل می کند: «إن الله أجل و أعظم أن یحتج بعبد من عباده ثم یخفی عنه شیئاً من أخبار السماء و الأرض»؛۹۰ امام باقر علیه السلام با اینکه علم غیبِ امام را نفی می نماید، امّا تصریح دارد که علم امام علمی الهی است که حصول و دسترسی به آن برای دیگران ممکن نیست و این علمی که با توجه و عنایت الهی برای امام حاصل می شود را تحدیث مداوم معرفی می کند.۹۱
با توجه به آنچه بیان شد، معلوم می شود مراد روایاتی که راوی از چیزی که نزد امام نیست سؤال می کند ـ که چگونه از آن آگاه می شود ـ کدام علم و آگاهی است؛ این علم شامل علم به شریعت و حلال و حرام نیست.۹۲ تشبیه آنچه برای ائمه علیهم السلام صورت می گیرد برای اولیایی که پیامبر نبودند، همچون خضر و ذی القرنین ـ در روایات ـ نیز مؤیدی است بر آنکه در مسأله نکت و نقر در قلب و گوش، موضوع احکام و شریعت مطرح نیست.
عمود نور
یکی از مجاری علم و آگاهی امام طبق برخی روایات، «عمود نور» است که با عناوین دیگری مانند «مصباحی از نور» یا «مناری از نور» نیز ذکر شده است. روایات ذیل این عناوین، همگی در یک نکته اشتراک و اتحاد دارند ـ هرچند در ذکر عنوان، زمان یا تعبیر از این فعل، اختلاف و تفاوت هایی در عبارات روایات وجود دارد ـ ؛ این امر مشترک، ارتباط عمود یا منار یا مصباح نور با اعمال بندگان و خلایق است. به تعبیر دیگر به طور قطع می توان ادعا نمود روایات این باب، می خواهد از آگاهی امام نسبت به کُنش، رفتار و اعمال انسان ها خبر بدهد. از این رو ثمره و نتیجۀ وجود عمود نور برای امام، مشاهده و توان دیدن اعمال انسان هاست.
عمود نور امری جدا از امام نیست؛ بلکه ویژگی و توانی در امام است که خداوند آن را برای احتجاج بر خلقش برای امام فراهم نموده است؛ مانند روایتی که پس از اشاره به وجود منار نور می فرماید: «فبهذا یحتجّ الله علی خلقه». علامه مجلسی رحمه الله ذیل این روایت، ضمیر اشارۀ منفصل «هذا» را به خود امام برمی گرداند که صحیح هم همین است.۹۳ با توجه به این جمله، اگر منار یا عمود نور را امری جدا از امام بدانیم، احتجاج الهی به امام صحیح نخواهد بود. علامه مجلسی ذیل روایات عمود نور چندین احتمال برای عنوان عمود نور مطرح می کند.۹۴
مراد از عمود نور را روایتی صحیح۹۵ از امام رضا علیه السلام به روشنی بازگو می کند؛ یونس بن عبدالرحمان برای یاران خود نقل می کند که امام به من فرمود:
«تو چه می گویی؟ آیا منظور عمودی از آهن است۹۶ که برای صاحب (امام) تو برافراشته می گردد؟». من گفتم: نمی دانم . امام فرمود: «بلکه مراد از عمود نور، ملک است که در هر شهری موکل است و خدا به وسیلۀ او اعمال بندگان آن شهر را بلند و نمایان می کند».
روایت با صراحت، عمود نور را به ملک تفسیر می کند. به گفته علامه مجلسی در مرآه العقول، نامیده شدن ملک با عنوان عمود، استعاره است؛ گویی ملک عمودی از نور است که امام در آن نظر می کند. همچنین ممکن است این تشبیه به این دلیل صورت گرفته که اعتماد امام درکشف امور، به ملک است.۹۷
نتیجه گیری :
با توجه به مبادی و سرچشمه های متعدد علم امام و نیز الهی و غیرطبیعی بودن آن ها، ثابت می گردد که علم امام، علمی ویژه است و این امر، ادعای انحصار مرجعیت علمی برای ائمه علیهم السلام را ثابت می نماید.
علم امام سرچشمه های متعددی دارد و متناسب با محتوا و موضوع دانشی که به امام انتقال می یابد در زمان و مکان خاصی محقق می گردد. محتوای دانشی که هر کدام از منابع در اختیار امام قرار می دهد، نشان دهنده آن است که علم امام به شریعت و احکام از طریق پیامبر است؛ دو منبع «جامعه» و «الف باب» بیانگر این مطلب هستند. «تحدیث» و منابع دیگر علم امام، به مسائل دیگر مربوط می شوند.
ارتباط الهی با امام پس از ختم نبوت استمرار دارد و این مهم در راستای تحقق بخشی به هدف هدایت انسان است. این دانش افزایی برای امام، خللی در مسأله خاتمیت ایجاد نمی کند؛ زیرا محتوا و مضمون آنچه امام فرا می گیرد با آنچه پیامبر مسئولیت آن را برعهده دارد، از جهاتی متفاوت است؛ دریافت شریعت شأن ویژه پیامبر است؛ هرچند تبلیغ و انتشار آن پس از دریافت، از شئون خاص وی نیست.
فهرست منابع :
قرآن کریم
آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه ، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
إربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه ، تبریز، مکتبه بنی هاشمی، ۱۳۸۱ق.
ابن بابویه، کمال الدین، قم، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۹۵ق.
ـــــــــــــــــــ ، الخصال، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ق.
ـــــــــــــــــــ ، الأمالی، تهران، کتابخانه اسلامیه، ۱۳۶۲ش.
ـــــــــــــــــــ ، کتاب من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق.
ـــــــــــــــــــ ، علل الشرائع، قم، مکتبه الداوری، بی تا.
ابن طاوس، سید علی بن موسی، جمال الأسبوع، قم، رضی، بی تا.
ـــــــــــــــــــ ، سعد السعود، قم، دارالذخائر، بی تا.
ـــــــــــــــــــ ، مهج الدعوات، قم، دار الذخائر،۱۴۱۱ق.
ـــــــــــــــــــ ، الطرائف، قم، خیام، ۱۴۰۰ق.
ـــــــــــــــــــ ، الأمان، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، ۱۴۰۹ق.
امینی، محمدحسین، الغدیر، تهران، بنیاد بعثت، بی تا.
ایازی، محمد علی، مصحف امام علی علیه السلام ، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ ش.
بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق قسم الدراسات الإسلامیلآ مؤسسه البعثه قم، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامیه ، ۱۳۷۱ق.
حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، تهران، مؤسسه چاپ و نشر، ۱۴۱۱ق.
حسینی استرآبادی، سید شرفالدین، تأویل الآیات الظاهره ، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۹ق.
دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه ، قم، طلوع مهر، ۱۳۸۵ش.
رازی، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق دکتر جعفر یاحقی و دکتر محمدمهدی ناصح، راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی f، ۱۴۰۹ق.
سبحانی، جعفر، «شناخت»، مجله مکتب اسلام، ش۱٫
سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، قم، الهادى، ۱۴۱۵ق.
سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر، تحقیق میرجلال الدین حسینی ارموی (محدث)، تهران، داد،۱۳۷۳ش.
شاکر اشتیجه، محمد تقی، منابع علم امام و پاسخ گویی به شبهات پیرامون آن، (پایان نامه ارشد، دانشکده علوم حدیث قم) ۱۳۹۰ش.
ـــــــــــــــــــ ، و قیوم زاده، «چیستی روح القدس و آثار آن»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، ش۳۰، پاییز ۱۳۹۱ش.
ـــــــــــــــــــ ، و رضا برنجکار، «مصحف فاطمه علیهم السلام و پاسخ گویی به شبهات پیرامون آن»، فصلنامه پژوهش های اعتقادی کلامی، ساوه، پاییز ۱۳۹۱ش.
صفار، محمد بن حسن بن فروخ، بصائر الدرجات، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی، ۱۴۰۴ق.
طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامه ، قم، دار الذخائر، بی تا.
طبرسی، ابو منصور احمد بن علی، الإحتجاج، مشهد، مرتضی، ۱۴۰۳ق.
طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری، تهران، دار الکتب الإسلامیه ، بی تا.
طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دارالثقافه ، ۱۴۱۴ق.
ـــــــــــــــــــ ، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
ـــــــــــــــــــ ، رجال کشی (اختیار معرفه الرجال)، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
عاملی کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الأمین، چاپ سنگی.
عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعلآ، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، ۱۴۰۹ق.
عیاشی محمد بن مسعود ، تفسیر، تهران، چاپخانه علمیه، ۱۳۸۰ق.
فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، قم، رضی، بی تا.
فیض کاشانی، ملا محسن، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، الصدر، ۱۴۱۵ق.
ـــــــــــــــــــ ، الوافی، تحقیق سید ضیاء الدین علامه، اصفهان، کتابخانه امیر المؤمنین علیه السلام ، ۱۴۰۶ق.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر، قم، مؤسسه دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیه ، ۱۳۶۵ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.
ـــــــــــــــــــ ، مرآه العقول، تحقیق سید هاشم رسولی، تهران، دار الکتب الإسلامیه ، ۱۴۰۴ق.
مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
نهج البلاغه، قم، دار الهجره، بی تا.
مازندرانی، ملا صالح، شرح اصول الکافی، با تعلیقات محقق شعرانی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۸۸ق.
مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الإسلامیه ۱۴۲۴ ق.
مفید، محمد بن محمد، الإرشاد، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
ـــــــــــــــــــ ، الأمالی، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه ، ۱۳۷۴ش.
نباطی بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم، نجف، کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۴ق.
پی نوشت ها :
۱٫ کلینی، کافی، ۱/۲۶۲؛ صفار، بصائرالدرجات، ۱۲۴٫
۲٫ از آیات: احزاب/۳۳ ، نساء/۵۹ ، انبیاء/ ۷، نحل/ ۴۳، آل عمران/ ۱۰۳، توبه/ ۱۱۹، رعد/ ۴۳، واقعه/ ۷۷ تا ۷۹، عنکبوت/ ۴۹ و فاطر/ ۳۱ تا ۳۳؛ روایاتی مانند: کساء، ثقلین، مدینهالعلم، سفینه، امان، علی علیه السلام مع الحق و … (ر.ک رضوانی، مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام ، ۳۱ ـ ۲۳۵؛ تسخیری، مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام ، ۱۵ـ ۳۰٫
۳٫ اشاره به روایتی که علم امام را سه نوع ماضی، غابر و حادث می داند (که در ادامه مطلب خواهد آمد) .
۴٫ اشاره به حالت خواب، بیداری یا عالم سابق یا این عالم و بر قلب امام یا دیدن و شنیدن و… .
۵۱٫ کلینی، کافی، ۱/۲۷۳٫
۶٫ همان، ۱/۹۷؛ ابن بابویه، منلایحضره الفقیه، ۱/۳۷۹؛ نهجالبلاغه، ۴۹۵٫
۷٫ صفار، بصائرالدرجات، ۴۴۷٫
۸٫ کلینی، کافی، ۲/۲۸۱٫
۹٫ همان، ۱/۲۷۲٫
۱۰٫ برقی، محاسن، ۲/۳۱۴؛ عیاشی، تفسیر، ۲/۳۱۷؛ استرآبادی، تأویلالایاتالظاهره، ۵۳۶؛ صفار، بصائرالدرجات، ۴۶۱، ۴۶۲ و ۴۶۴٫
۱۱٫ کلینی، کافی، ۱/۲۷۳؛ صفار، همان، ۴۶۰٫
۱۲٫ مازندرانی، شرح اصول الکافی، ۶/۶۶ و ۶۹٫
۱۳٫ فیض کاشانی، وافی، ۳/۶۳۰ .
۱۴٫ برای مطالعه بیشتر ر.ک: قیوم زاده، «چیستی روح القدس و آثار آن»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، ش۳۰٫
۱۵٫ کلینی، کافی، ۱/۲۳۰٫
۱۶٫ همان، ۱/۲۳۰؛ صفار، بصائرالدرجات، ۲۰۸، ۲۰۹ و ۲۱۲؛ طبری، دلائل الإمامه، ۲۱۹٫
۱۷٫ کلینی، کافی، ۱/۲۳۰؛ طبری، همان؛ صفار، همان، ۲۰۸، ۲۰۹ و ۲۱۲٫
۱۸٫ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۵/۳۶۳٫
۱۹٫ عنکبوت/۴۹؛ همچنین ر.ک: آل عمران/۷؛ رعد/۴۳٫
۲۰٫ طوسی، امالی، ۴۷۸ و ص۵۰۶٫
۲۱٫ برای دیدن روایاتی که به این آیات اشاره دارند ر.ک: مجلسی، بحارالانوار، ۲۳/۱۷۲، ۱۷۳، ۱۷۴، ۱۷۶، ۱۷۷، ۱۸۹، ۱۹۱، ۱۹۲، ۱۹۳،۲۰۰، ۲۰۲ و ۲۰۳، ۲۰۴ و ۸۹/۱۰۱؛ کلینی، کافی، ۱/۲۵۷؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱/۱۳۵، ۴۰۰ ـ ۴۰۵ و ۴۳۲ ـ ۴۳۷ و ۲/۱۵۵ ـ ۱۵۶ و ۳۰۸ ـ ۳۱۰٫
۲۲٫ صفار، بصائرالدرجات، ۲۰۶؛ عاملی، وسائلالشیعه، ۲۷/۱۹۹؛ مجلسی، همان، ۲۳/۲۰۳٫
۲۳٫ قمی، تفسیر، ۲/۴۵۱ .
۲۴٫ مجلسی، بحارالانوار، ۸۹/۸۸ ؛ صفار، بصائرالدرجات، ۱۳۶؛ عیاشی، تفسیر، ۱/۱۴٫
۲۵٫ قمی، تفسیر، ۱/۲؛ کلینی، کافی، ۱/۶۰ و ۵/۳۰۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۳۶/۱۹۰؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱/۴۱٫
۲۶٫ برای اطلاع بیشتر ر. ک: ابن بابویه، امالی، ۲۷۶؛ طوسی، امالی، ۱۷۰؛ کلینی، کافی، ۱/۶۴ و ۲۱۳؛ طبرسی، احتجاج، ۱/۸۲ و ۲۶۱؛ ابن بابویه، کمال الدین، ۱/۲۸۴؛ سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، ۵۸۱ و ۶۲۴ و ۸۰۲؛ عیاشی، تفسیر، ۱/۱۶؛ صفار قمی، بصائرالدرجات، ۱۹۴٫
۲۷٫ طوسی، امالی، ۴۷۹٫
۲۸٫ کلینی، کافی، ۱ /۲۹۳ و ۲/۴۱۴٫
۲۹٫ طوسی، امالی، ۵۲۳؛ کلینی، همان، ۱/۶۴ و ۲۲۴ و ۷ /۴۴۲ ؛ صفار، بصائرالدرجات، ۴۷ و ۵۱۳؛ عیاشی، تفسیر، ۱/۱۷ و ۱/۱۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۸۹/ ۷۹، ۸۱، ۸۸ و ۹۷٫
۳۰٫ عیاشی، همان، ۱/۲ و ۱۱؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱/۵۹۸؛ سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، ۷۶۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۸۹/۸۳ و۹۰٫
۳۱٫ برای اطلاع بیشتر ر.ک: سیوطی، در المنثور، ۲/۶ ـ ۸٫
۳۲٫ ایازی، مصحف امام علی علیه السلام ، ۷۰ .
۳۳٫ همان، ۶۲ ـ ۷۳ .
۳۴٫ همان، ۸۱ ـ ۱۴۲ .
۳۵٫ صفار، بصائرالدرجات، ۱۳۹ و ۱۴۶٫
۳۶٫ همان، ۱۴۵ و ۱۴۹٫
۳۷٫ همان، ۱۵۳؛ کلینی، کافی، ۱/۲۴۱٫
۳۸٫ صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۲، ۱۴۴ و ۱۵۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ۲۶/۲۲، ۲۳، ۲۵ و ۴۱٫
۳۹٫ کلینی، کافی، ۱/۲۳۸؛ صفار، همان، ۱۴۴، ۱۴۸ و ۱۵۱٫
۴۰٫ صفار، همان، ۱۴۵، ۱۵۷ و ۱۶۱٫
۴۱٫ همان، ۱۴۳، ۱۴۵، ۱۵۷، ۱۵۸ و ۱۶۵؛ کلینی، کافی، ۱/۲۴۱٫
۴۲٫ مناقب، ۲/۳۶٫
۴۳٫ حلی، نهج الحق، ۲۴۰ .
۴۴٫ ابن بابویه، خصال، ۲/۶۴۷ ؛ صفار، بصائرالدرجات، ۳۰۵ (با کمی تفاوت).
۴۵٫ ابن بابویه، همان، ۶۵۱؛ صفار، همان، ۳۰۶، ۳۰۹ و ۳۵۸؛ راوندی، خرائج و الجرائح، ۲/۷۴۶؛ ابن بابویه، همان، ۲/۶۴۴؛ سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، ۸۰۱٫
۴۶٫ ابن بابویه، همان، ۶۴۵ و ۶۵۰؛ صفار، همان، ۳۰۷ و ۳۰۸٫
۴۷٫ کلینی، کافی، ۱/۲۹۷٫
۴۸٫ نباطی، صراط المستقیم، ۲/۱۵۱٫
۴۹٫ سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، ۸۰۱٫
۵۰٫ ابن طاووس، سعد السعود، ۲۸۴؛ همو، طرائف، ۱/۱۳۶٫
۵۱٫ مجلسی، بحارالانوار، ۴۰/۱۲۹٫
۵۲٫ نباطی، صراط المستقیم، ۳/۲۰۹٫
۵۳٫ مکارم، تفسیر نمونه، ۱۳/۳۴۴؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴/۲۴۰؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۳/۳۲۸٫
۵۴٫ آلوسی، روح المعانی ۸ /۵۹۳ ؛ رازی، روض الجنان، ۱۳/۱۹۹؛ زمخشری، کشاف، ۵/۲۵۷٫
۵۵٫ طباطبایی، المیزان، ۱۴/۲۴۰؛ فیض کاشانی، تفسیرالصافی، ۳/۳۲۸؛ آلوسی، همان، ۸/۵۹۳٫
۵۶٫ کلینی، کافی،۱/۲۲۱ـ۲۲۳ و ۲۲۵٫
۵۷٫ همان.
۵۸٫ همان،۲۲۳، ۲۲۵ و ۲۵۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۲۶/۲۰٫
۵۹٫ کلینی، همان،۲۴۰؛ صفار، بصائرالدرجات،۱۵۰٫
۶۰٫ طبرسی، احتجاج،۲/۳۷۲؛ مفید، ارشاد القلوب، ۲/۱۸۶؛ طبرسی، إعلامالوری، ۲۸۴؛ اربلی، کشفالغمه، ۲/۱۷۰؛ فتال نیشابوری، روضهالواعظین، ۱/۲۱۰؛ راوندی، خرائج و الجرائح، ۲/۸۹۴٫
۶۱٫ صفار، بصائرالدرجات، ۱۵۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ۲۶/۴۵٫
۶۲٫ کلینی، کافی، ۱/۱۶۹؛ ابن بابویه، امالی، ۵۸۹٫
۶۳٫ کلینی، کافی، ۱/۴۳۷؛ صفار، بصائرالدرجات، ۷۲٫
۶۴٫ ابن بابویه، توحید، ۱۸۰ و ۴۱۷ ؛ کلینی، همان، ص۵۱۵٫
۶۵٫ صفار، بصائرالدرجات، ۱۳۷ و ۳۲۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۲۶/۱۸۶٫
۶۶٫ صفار، همان، ۱۵۳؛ کلینی، همان، ۱/۲۴۱؛ مجلسی، همان، ۴۱٫
۶۷٫ ابن بابویه، امالی، ۳۴۱؛ صفار، بصائرالدرجات، ۱۳۲ ـ ۱۳۴، ۳۴۰ و ۳۴۱؛ حاکم حسکانی، شواهدالتنزیل، ۱/۳۶۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۲۶/۱۸۰٫
۶۸٫ مائده / ۴۴٫
۶۹٫ مفید، الأرشاد، ۲/۳۰۶٫
۷۰٫ بقره/ ۱۴۶؛ انعام/ ۲۰٫
۷۱٫ کلینی، کافی، ۱/۲۴۱؛ صفار، بصائرالدرجات، ۱۵۳؛ مجلسی؛ بحارالانوار، ۲۶/۴۳٫
۷۲٫ کلینی، همان، ۱/۲۴۰؛ صفار، همان، ۱۵۷٫
۷۳٫ صفار، همان، ۱۵۵٫
۷۴٫ همان، ۱۵۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۲۶/۴۸٫
۷۵٫ همان.
۷۶٫ صفار، بصائرالدرجات، ۱۵۹٫
۷۷٫ همان،۱۵۳ و ۱۵۶٫
۷۸٫ همان .
۷۹۷٫ همان، ۱۵۱، ۱۵۳، ۱۵۴، ۱۵۶، ۱۵۷ و ۱۵۹٫
۸۰٫ کلینی، کافی، ۱/۲۴۱؛ صفار، بصائرالدرجات،۱۵۳٫
۸۱٫ شاکر و برنجکار، «مصحف فاطمه و پاسخ به شبهات پیرامون آن»، فصلنامه پژوهش های اعتقادی کلامی، پاییز ۱۳۹۱ش.
۸۲٫ امینی، الغدیر، ۵/۶۸ ـ ۷۸٫
۸۳٫ راوندی، خرائج و الجرائح، ۲/۸۳۰؛ اختصاص، ۲۸۷ و ۳۲۸؛ صفار، بصائرالدرجات، ۳۲۴ و ۳۶۸؛ تأویل الآیات الظاهره، ص ۳۴۲٫
۸۴٫ راوندی، خرائج و الجرائح، ۲/۸۳۰؛ و در جواب این عبارت هم نقل شده: «یبعث الله ملکاً یوقر فی اذنه کیت و کیت و کیت» (مجلسی، بحارالانوار، ۲۶/۷۱).
۸۵٫ مفید، ارشادالقلوب،۲/۱۸۶؛ صفار، بصائرالدرجات، ۲۳۲، ۳۱۸، ۳۲۴ و ۳۷۳؛ مجلسی، همان، ۶۰؛ طوسی، امالی، ۴۰۷٫
۸۶٫ مفید، همان، ۲/۱۸۶؛ کلینی، کافی، ۱/۲۶۴؛ صفار، بصائرالدرجات، ۳۱۸ و ۳۶۸٫
۸۷٫ کلینی، همان، ۱/۲۶۴٫
۸۸٫ همان، ۲۳۲ و ۳۹۵٫
۸۹٫ همان، ۴۶۴ و ۴۶۵٫
۹۰٫ صفار، بصائرالدرجات، ۱۲۵٫
۹۱٫ همان، ۳۲۵؛ راوندی، خرائج و الجرائح، ۲/۸۳۱ .
۹۲٫ طوسی، امالی، ۴۰۸؛ صفار، بصائرالدرجات، ۳۱۶٫
۹۳٫ کلینی، کافی، ۱/۳۸۷؛ صفار، همان، ۴۳۲؛ مازندرانی، شرح اصول الکافی، ۶/۳۶۰ .
۹۴٫ مجلسی، بحارالانوار، ۲۵/۴۰٫
۹۵٫ همو، مرآه العقول، ۴ /۲۶۸٫
۹۶٫ ملاصالح مازندرانی درباره این جمله امام علیه السلام می نویسد: «ذکر الحدید علی سبیل التمثیل و إلاّ فقد یکون العمود من خشب و نحوه» (مازندرانی، شرح اصول الکافی، ۶/۳۶۴).
۹۷٫ تسمیه الملک عموداً علی الاستعاره، کأنه عمود نور ینظر فیه الإمام أو لأن اعتماده فی کشف الأمور علیه (مجلسی، مرآه العقول، ۴/۲۶۸).
نوسینده : محمد تقی شاکر اشتیجه(. دانشآموخته حوزه؛ دانشجوی دکتری کلام امامیه دانشگاه قرآن و حدیث)
