سرزمین شام از صدر اسلام، محل تجمع و سکونت پیروان فرقه‌های مختلف اسلامی بوده است. فرق مختلف شیعه نیز از سده‌های اولیه هجری در این سرزمین حضور داشتهاند و حتی در برخی دورههای تاریخی، موفق به ایجاد حکومت شیعی شدهاند. از نظر فکری نیز در برهه‌ای از تاریخ، منطقه جبل عامل، یکی از مهمترین مراکز علمی و فقهی شیعه بوده است. این مطالب نشاندهنده اهمیت بررسی تاریخ و اعتقادات شیعیان این سرزمین است. یکی از راههایی که می‌تواند به شناخت تاریخ، جامعه و اعتقادات دینی مردم یک منطقه کمک کند، مطالعه و بررسی زیارتگاهها و نقاط مقدس آن مردم است. از این‌رو در این نوشتار مهمترین مزارات فرق مختلف شیعه در سرزمین شام به اجمال معرفی و بررسی شدهاند. به این منظور، مقاله در چهار بخش، به معرفی مزارات هر فرقه پرداخته است: ۱٫ مزارات شیعیان امامیه؛ ۲٫ مزارات علویان؛ ۳٫ مزارات اسماعیلیان؛ ۴٫ مزارات حروفیان. در هر بخش نیز با اشاره به مناطقِ اصلی حضور و تمرکز فرقه موردنظر، به معرفی و بررسی مزارات مورد احترام آنان پرداخته شده است. در پایان نیز دو نکته گذرا در باب اهمیت و کارکردِ مطالعه این مزارات بیان شده است.
زیارتگاهها، شام، فرق شیعه، شیعه امامیه، علویان، اسماعیلیان، حروفیه
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۴۹)
بـررسی اجمالی مزارات فرق شیعه در شام
احمد خامه‌یار۱*
- کارشناس ارشد مطالعات اسلامی.
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۵۰)
مقدمه
سـرزمین شـام، نـام منطقه جغرافیایی وسیعی است که کشورهای سوریه، لبنان، فلسطین و اردن امروزی را شامل میشود. وجود مناطق کـوهستانی فراوان در این سرزمین، از قبیل کوههای لبنان و جبل عامل (در جنوب لبنان)، کوههای لاذقیه (در غرب سـوریه)، جبل اللکام (در منطقه انـطاکیه)، جـبل الشیخ (در مرز لبنان و سوریه)، جبل العرب (در جنوب سوریه) و… در دورههای مختلف تاریخی، عاملی برای جذب و حضور پیروان فرق دینی مختلف در این مناطق بوده است.
سرزمین شام، از نخستین سالهای ورود اسلام به آن، شاهد پیدایش تعدادی از فرق اسـلامی، و محل تجمع و سکونت پیروان این فرق بوده است. فرق مختلف شیعه نیز، از جمله اسماعیلیان، نُصیریان و شیعیان امامی، از سده‌های اولیه هجری در این سرزمین حضور داشتهاند و حتی در برخی دورههای تاریخی نقش تأثیرگذاری را در تاریخ سیاسی آن ایفا کردهاند.
در طـول تـاریخ، در سرزمین شام همواره غلبه با اهل سنت بوده و به استثنای برخی دورههای تاریخی کوتاهمدت که حاکمانی از فرق اقلیت توانستند دولتهایی را در بخشهایی از آن تأسیس کنند، پادشاهان و امرای سنی‌مذهب بر آن حاکم بودهاند، لذا اقـلیت‌ها غـالباً از سوی این حکومتها مورد مضایقه و آزار قرار می‌گرفتند و به ناچار به زندگی در مناطق کوهستانی پناه می‌بردند. به همین دلیل بسیاری از جزئیات تاریخ این فرقهها در پرده ابهام قرار گرفته و از دید بیشتر مورخان، که عمدتاً در شـهرها و مـراکز علمی بزرگ آن زمان، مانند دمشق و حلب، می‌زیستند پنهان مانده‌اند.
یکی از راههایی که می‌تواند به شناخت تاریخ، جامعه و باورها و اعتقادات دینی مردم یک منطقه کمک کند، مطالعه و بررسی زیارتگاهها و اماکن مـقدس آنـان اسـت. از این‌رو، تلاش نگارنده آن اسـت تـا بـا معرفی و بررسی اجمالی زیارتگاههای فرق مختلف شیعه در شام، گام کوچکی در مسیر آشنایی با تاریخ، فرهنگ و باورهای جوامع این فرق ــ صرفنظر از آنچه در کـتب و مـنابع آنـان بیان شده است ــ بردارد. فرقه‌هایی که مزاراتشان مـورد بـررسی قرار خواهد گرفت، عبارتاند از: شیعیان امامی، علویان، اسماعیلیان و حروفیان. در معرفی مزارات هر فرقه، تأکید بر زیارتگاههایی است که بـیش از پیروان سـایر فـرق مورد توجه پیروان آن فرقه است. همچنین در این نوشتار، بنا
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۵۱)
بر بیان تـاریخچه و زندگینامه اصحاب مزارات مورد اشاره و بررسی اعتبار و صحت و سقم آن نیست. بدیهی است که بررسی تفصیلی و همه‌جانبه این زیارتـگاهها، فـرصت دیگـر و پژوهش میدانی عمیقتری را می‌طلبد.
۱٫ مزارات شیعه امامیه
درباره چگونگی و زمان پیدایش و انـتشار تـشیع امامی در بلاد شام، میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد و نظر قطعی و ثابتی در این باره وجود ندارد (برای آگـاهی بـیشتر، رک: المـهاجر، ۱۹۹۲)؛ اما مسلم است که در نخستین سالهای هجری برخی شخصیتهای شیعه از اهل بیت و صـحابه پیامـبر(ص) در این سـرزمین حضور یافتهاند و شخصیتهای شیعهای نیز در قرون اولیه هجری از این سرزمین برخاستهاند. در آغاز قرن چهارم هـجری، یکـی از نـخستین دولت‌های شیعی غیرعلوی یعنی حمدانیان (۳۳۳-۴۰۷ه) در مناطق شمالی شام به مرکزیت شهر حلب تـأسیس شـد، و پس از آن در قرن پنجم هجری، بنی‌مرداس (۴۱۴-۴۷۱ه) بر این منطقه حاکمیت یافتند. در طرابلس لبنان نـیز در نـیمه دوم قـرن پنجم هجری، امرای شیعه‌مذهب بنی‌عمار (۴۶۲-۵۰۲ه) حکمرانی می‌کردند. تشکیل این دولتها عامل مهمی در گسترش تـشیع در شـام بود. البته به علت روی کار آمدن حکومتهای متعصب سنی‌مذهب در دورههای بعد، حکومت و فـضای کلی در دسـت سـنیان قرار داشت؛ اما با این حال در قرن هشتم هجری، منطقه جبل عامل در جنوب لبنان شاهد پیدایش یکـی از مـهمترین مراکز علمی و فقهی شیعه در طول تاریخ تشیع بود.
در حال حاضر تمرکز و حـضور عـمده شـیعیان در سرزمین شام، در کشور لبنان و به میزان کمتری در کشور سوریه است. در دو کشور اردن و فلسطین حضور چندان آشـکار و مـتمرکزی از شـیعیان دیده نمیشود.
۱-۱٫ کشور سوریه
مناطق اصلی حضور و تمرکز شیعیان در سوریه را میتوان به چـهار مـنطقه زیر تقسیم کرد: (۱) شهر دمشق (عمدتاً در سه محله الامین، جعفر صادق، و زینالعابدین) و برخی نقاط اطراف آن از جمله شـهرک «السـیده زینب»؛ (۲) منطقه حمص شامل تعدادی از
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۵۲)
روستاهای واقع در نواحی شرق و شمال‌شرقی شهر حـمص؛ (۳) مـنطقه ادلب شامل شهر شیعهنشین «فوعه» و روستای «کـَفَریا» و نـیز اقـلیت چند هزار نفری در شهر «معره مصرین»، این سـه نـقطه نزدیک به هم و در امتداد هم واقع شدهاند و از مراکز قدیمی تشیع در شام به شـمار مـی‌آیند؛ و (۴) دو شهرک شیعهنشین «نُبُّل» و «الزهراء» در فـاصله حـدود ۴۰ کیلومتری شـمال حـلب. در مـناطق دیگری از جمله شهر بصری (در جنوب سـوریه) و تـعدادی از روستاهای دیرالزور و … نیز اقلیتهایی شیعه وجود دارند.
۱-۱-۱٫ دمشق و اطراف آن
مهمترین زیارتگاههای شیعیان در حـوزه دمـشق، که در عین حال از مهمترین زیارتگاههای کـشور سوریه نیز به شـمار مـی‌آیند و مورد توجه شیعیان از سراسر جـهان هـستند، عبارتاند از آستانه حضرت زینب دختر امام علی(ع) در شهرک «السیده زینب» در جنوب دمشق، و آسـتانه حـضرت رقیه دختر امام حسین(ع) در قـلب دمـشق. قـدمت بنای اولیه این دو زیارتـگاه دسـت کم به قرن ششم هـجری بـرمیگردد؛ که در چند دهه اخیر با پشتیبانی مراجع تقلید و بازرگانان شیعه و جمهوری اسلامی ایران، توسعه چشمگیری یافـتهاند. اخـیراً زیارتگاه دیگری یعنی آستانه سکینه دخـتر امـام علی(ع) در شـهر دارَیّا در جـنوب دمـشق، توسعه یافته و به یک زیارتـگاه مهم تبدیل شده است؛ ولی تا پیش از سه دهه گذشته از شهرت چندانی برخوردار نبود.
قبرستان بـابالصغیر دمـشق، که قدمت آن به نخستین سالهای ورود اسـلام بـه سـرزمین شـام بـرمیگردد، از دیگر نقاط زیارتـی مـهم شیعیان است. این قبرستان به علت اینکه بسیاری از اهل بیت، صحابه، علما و مشاهیر اسلام در آن دفن شدهاند، از اهـمیت تـاریخی فـراوانی برخوردار است. مزارات شیعیان در این قبرستان شامل قـبور مـنسوب بـه بـرخی از هـمسران و صـحابه پیامبر(ص)، و شخصیتهای صدر اسلام و تعدادی از فرزندان و نوادگان ائمه(ع) و نیز مزار سرهای شهدای کربلا است. بنای کنونیِ بیشتر این زیارتگاهها از اواخر دوره عثمانی است و معماری آن تقریباً شبیه یکدیگر است.
مـزار حجر بن‌عدی و یاران شهیدش در روستای عدرا در شرق دمشق، و مزار رأس الحسین(ع) و مقام امام زینالعابدین(ع) در شرق مسجد اموی، از دیگر زیارتگاههای مهم شیعیان در حوزه دمشق به شمار میآیند.
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۵۳)
۱-۱-۲٫ حلب و ادلب
در شهر حلب در شمال سوریه، دو زیارتـگاه شـیعی مهم یعنی مشهد الحسین و مشهد محسن وجود دارد (برای آگاهی بیشتر، رک: نصرالله، ۱۹۹۵). این دو زیارتگاه در دامنه کوه کمارتفاعی در میان بافت جدید شهر قرار دارند که در گذشته به کوه جوشن شهرت داشته و در وجـه تـسمیه آن گفته شده است: از زمانی که شمر بن‌ذی‌الجوشن به همراه اسرای اهل بیت و سرهای شهدای کربلا در آن توقف کرد، به کوه جوشن معروف شد (الغـزی، ۱۹۹۱: ۲/۲۱۰).
مـشهد الحسین، بنای تاریخی عظیمی اسـت کـه به تمامی از سنگ ساخته شده است و از آثار معماری اسلامی مهم در حلب به شمار میآید. درباره علت ساختن آن گفته شده است که «سر امام حـسین(ع) را در این مـحل بر زمین گذاشتهاند و قـطرهای از خـون آن حضرت(ع) بر سنگی چکیده است، پس این مشهد۲۰ را بر روی آن بنا کردهاند» (همان: ۲/۲۱۱-۲۱۲). کاوشهای باستانشناسی نشان داده که این بنا در آغاز تنها شامل یک گنبد بوده است که کاوشگر بنا، قدمت آن را از دوره عمر بن‌عبدالعزیز (۹۹-۱۰۱ه) تخمین زده اسـت. سـپس در دوره سیفالدوله حمدانی (۳۳۳-۳۵۶ه)، نخستین حاکم سلسله حمدانیان، توسعه یافته و در دورههای بعدی نیز، بارها بازسازی شده و توسعه یافته است (سماقیه، ۱۹۸۷: ۱۷۶). در داخل ضریح کوچکی در ایوان بنا، سنگی وجود دارد که گفته میشود سر امـام حـسین(ع) را بر رویـ آن گذاشتهاند. بر اساس باور رایج در میان زائران، در اوقات ویژهای (غالباً روز عاشورای هر سال)، خون امام حسین(ع) تـازه شده و از سنگ می‌جوشد.
مشهد محسن، دیگر زیارتگاه شیعی در حلب، در حدود ۳۰۰ مـتری جـنوب مـشهد الحسین قرار دارد. گفته شده است محسن فرزند امام حسین(ع) بوده که در زمان توقف کاروان اسرای اهل بـیت در کـوه جوشن، از یکی از زنان امام حسین(ع) سقط و در اینجا دفن شده است. این زیارتگاه توسط سـیفالدوله حـمدانی بـنا و سپس بارها بازسازی شده است (ابن شداد، ۱۹۸۸: ۱/۱/۱۴۷-۱۵۲).
در مناطق شیعهنشین حلب (نُبُّل و الزهراء) و روستاهای شیعهنشین حـمص، مزارات شاخصی وجود ندارد، ولی در مناطق شیعهنشین ادلب، مزاراتی متعلق به شیعه یافت مـیشود؛ از جمله در شهر «معره مـصرین»، زیارتـگاهی به نام «مشهد امام علی(ع)» وجود
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۵۴)
دارد که قدمت آن، بر اساس کتیبه سردر آن، از سال ۴۲۶ه (یعنی از دوره بنی‌مرداس) است. در شهر «فوعه» نیز چند زیارتگاه از جمله قدمگاه امام علی(ع) و مقبره سید رکنالدین ابـوسالم (از سادات بنی‌زهره حلب) و مقبره ویرانه شیخ مُهَنّا (از عرفای فوعه) وجود دارد.
۱-۱-۳٫ سایر مناطق سوریه
دیگر زیارتگاه مهم شیعی در سوریه، آستانه شهدای صفین در شهر رقه (در کنار رود فرات، در ۱۸۰ کیلومتری شرق حلب و ۵۵۰ کیلومتری دمشق) اسـت. در مـحل این زیارتگاه، قبرستانی وجود داشته است که گفته شده تعدادی از شهدای جنگ صفین در آن دفن شدهاند (رک: الهروی، ۱۹۵۳: ۶۳؛ الحموی، بی تا: ۲/۲۱۶؛ ابن‌شداد، ۱۹۷۸: ۳/۱/۷۲). از این میان، تنها قبور عمار یاسر و اویس قرنی و قبر دیگری که از آنِ ابـی‌بن‌قیس دانـسته شده، باقی مانده‌اند. دولت جمهوری اسلامی، در این محل ساختمان عظیمی دارای صحن وسیع و رواقهای دو طبقه و گنبدها و مناره‌های مرتفع ساخته است.
علاوه بر زیارتگاههای مذکور، مزارات دیگری مرتبط با ائمه(ع) و اهل بـیت وجـود دارد که از دید شیعیان متبرک و مقدس هستند، ولی امروزه به علت دور افتاده بودن از مناطق شیعهنشین و یا بیخبری عموم شیعیان از وجود آنها، مورد توجه آنان قرار ندارند. از جمله این زیارتگاهها میتوان به مشهد رأس الحـسین(ع) در شـهر حـماه (واقع در ۲۱۰ کیلومتری شمال دمشق)، مـزار اولاد جـعفر طـیار در شهر حمص (واقع در ۱۶۰ کیلومتری شمال دمشق)، و قبر محمد بن‌امام حسن(ع) و قاسم بن‌محمد بن‌امام حسن(ع) در محله «مزّه» دمشق، مزارات چند تن از شـهدای صـفّین در جـزیره و منطقه حفاظت‌شده «الثوره» در دریاچه اسد در استان رقه، و نـیز چـند منزلگاه امام علی(ع) در مسیر ایشان به صفّین در مناطق مجاور رود فرات اشاره کرد.
۱-۲٫ کشور لبنان
مهمترین مناطق شیعهنشین در لبنان عـبارتاند از مـنطقه بـقاع، در شرق این کشور، و منطقه جبل عامل، که مساحت وسیعی از دو استان لبـنان جنوبی و نبطیه را دربرگرفته است. در حال حاضر جمعیت قابل‌توجهی از شیعیان لبنان در حومه جنوبی بیروت
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۵۵)
به‌سر میبرند؛ ولی حضور شیعه در این مـنطقه نـسبتاً جـدید و عمدتاً مربوط به دوره پس از جنگهای داخلی لبنان است که بسیاری از شیعیان از روسـتاهای خـود در جنوب لبنان و بقاع به این منطقه مهاجرت کردند. چند روستای شیعهنشین نیز در مناطق کوهستانی مرکزی لبـنان یعـنی کـسروان و عالیه وجود دارد.
در روستاهای مسلماننشین لبنان، چه سنی‌نشین و چه شیعهنشین، مزارات فراوانی وجـود دارد. در بـیشتر روسـتاها حداقل یک زیارتگاه، و در برخی روستاها نیز چند زیارتگاه وجود دارد. کمتر روستایی را میتوان یافت کـه دارای زیارتـگاه نـباشد. بیشتر این مزارات از یک اتاق کوچک گنبددار تشکیل شدهاند اما برخی از آنها اتاق‌ها و یا بخشهای دیگری نـیز دارنـد. برخی زیارتگاهها نیز در داخل مساجد یا متصل به آنها قرار دارند. زیارتگاههای اسلامی لبـنان، عـمدتاً شـامل مزارات پیامبران الاهی و نزدیکان آنان، و یا شخصیتهای مجهول‌الهویه و اولیای محلی ناشناخته است.
۱-۲-۱٫ مزارات اهل بیت
در لبـنان مـزارات اندکی به اهل بیت تعلق دارند که اینها نیز چند زیارتگاه منسوب به فـرزندان امـام حـسین(ع) در منطقه بعلبک، و چند مقام و قدمگاه مرتبط با ائمه(ع) هستند.
مزارات منسوب به فرزندان امام حـسین(ع) عـبارتاند از: خوله دختر امام حسین(ع) در شهر بعلبک، صفیه دختر امام حسین(ع) در روستای «حـوش تـلصفیه»، و مـزار عبدالله فرزند امام حسین(ع) در روستای «حورتعلا». به اعتقاد اهالی، اینان فرزندان خردسال امام حسین(ع) بـودهاند کـه در زمـان عبور کاروان اسرای اهل بیت به سمت دمشق، در این منطقه از دنیا رفتهاند. از این مـیان، مـزار خوله شهرت بیشتری دارد و علاوه بر زائران محلی، زائرانی از کشورهای دیگر نیز دارد. این مزار اخیراً با پشتیبانی جمهوری اسـلامی تـوسعه یافته و برای آن گنبد و گلدسته و حسینیه ساخته شده است و میتوان آن را مهمترین زیارتگاه شـیعی لبـنان به شمار آورد.
همچنین در کنار چشمه «رأس العین» بـعلبک، بـقایای مـسجدی از دوره مملوکی وجود دارد که شیعیان منطقه آن را مـسجد رأس الحـسین(ع) میدانند.
از جمله قدمگاههای مرتبط با ائمه و اهل بیت در لبنان میتوان به قدمگاههای
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۵۶)
حـضرت مـهدی(ع) و حضرت عباس و شتر امام عـلی(ع)، در مـنطقه بقاع، و مـقام امـام زینـالعابدین(ع) و مسجد شجره، در جنوب لبنان اشاره کـرد.
۱-۲-۲٫ مـزارات پیامبران و شخصیتهای قرآنی
در بسیاری از مناطق شیعهنشین لبنان، مزاراتی منسوب به شخصیتهای قـرآنی و انـبیای مذکور در قصص الانبیاء وجود دارد. از جمله پیامـبران دارای مزار در منطقه بقاع مـیتوان بـه شیث، نوح، هود، صالح، اسـماعیل، یوسـف، شعیب، موسی، یوشع، یونس، الیاس، سلیمان، عیسی و … اشاره کرد. در این زمینه میتوان از مزارات سـام و حـام (فرزندان نوح)، نون (پدر شعیب) و «اسـباط» نـیز نـام برد. قبور مـنسوب بـه حضرت شیث (در روستای النـبی شـیت) و حضرت نوح (در روستای کرک نوح) به‌طور غیرعادی بزرگ هستند که این امر باعث شهرت این دو زیارتـگاه گـشته است. قبر حضرت شیث حدود ۲۳ مـتر، و قـبر حضرت نـوح حـدود ۴۰ مـتر طول دارد.
از جمله پیامبران و نـزدیکان آنان که در جنوب لبنان دارای مزار هستند، میتوان به نوح، اسماعیل، نون (پدر شعیب)، بنیامین (بـرادر یوسـف)، حزقیل، دانیال، یونس، عمران، یحیی و شـمعون اشـاره کـرد. هـمچنین مـزاراتی به نام سـُجُد، صـیدون، عازر، صالیم و… در جنوب لبنان وجود دارد که اهالی منطقه آنان را از پیامبران بنی‌اسرائیل میدانند. سجد و صیدون را از فرزندان حـضرت یعـقوب(ع) دانـستهاند و مزار آنان، تا پیش از مهاجرت یهودیانِ لبنان بـه فـلسطین اشـغالی، زیارتـگاه آنـان بـوده است (رک: الامین العاملی، ۱۹۸۳: ۲۶۱؛ المجذوب، ۱۹۸۴: ۸۴).
همچنین در روستای قماطیه (در منطقه عالیه) مزاری منسوب به حضرت موسی(ع)، و در روستای لاسا (در منطقه کسروان) مزار پیامبری به نام هَدْوان، که او را از نوادگان حضرت نـوح میدانند، وجود دارد. در شهر هِرْمِل (در شمال بقاع) نیز مزاری از آنِ جبرئیل فرشته وحی وجود دارد!
برخی از مزارات منسوب به پیامبران، در واقع قبور شخصیتهایی اسلامی هستند که همنام این پیامبران بودهاند و به‌تدریج عبارت «نـبی» (= پیامـبر) بر آنان اطلاق شده و مزار آن پیامبران دانسته شدهاند؛ به‌عنوان مثال، در روستای «یونین» در شمال بعلبک دو مزار به نام «نبی عیسی» و «نبی سلیمان» وجود دارد که در واقع قبور دو صوفی مسلمان به
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۵۷)
نـامهای عـیسی بن‌احمد یونینی (م ۶۵۴ه) (برای آگاهی از زندگینامه وی، رک: الذهبی، ۱۹۹۹: ۴۸/۱۷۴-۱۷۸) و سلیمان بن‌مهدی یونینی هستند («مزارات دینیه فی لبنان»، ۲۰۰۶).
علاوه بر پیامبران و شخصیتهای قرآنی شناخته‌شده، مزاراتی نـیز مـنسوب به پیامبران ناشناخته وجود دارد. بـرای مـثال، میتوان به این مزارات اشاره کرد: سُرَیج و علوان و عطریف (در روستای خُرَیبه)، ساما (در روستای بیت شاما)، و رشاده (در روستای نبی رشاده) در منطقه بقاع؛ آثا (در روستای حَدّاثا)، یاثِر (در روسـتای یاطـِر) و جَلیل (در دو روستای شرقیه و قـانا) در جـنوب لبنان. تشابه نام برخی روستاها با صاحبان مزارات واقع در آنها قابل‌توجه است. برخی از این مزارات دارای زیارتنامهاند که در آن به نبوت صاحب آن مزار تصریح شده است.
در این میان، حضرت شیث، که نزد اهـالی «شـیت» تلفّظ میشود، دارای جایگاه خاصی در منطقه است و در برخی از روستاهایی که در ترکیب نام آنها، کلمه «شیت» به کار رفته، اماکن و مزارات مختلفی منتسب به وی وجود دارد؛ روستاهای النبی شیت (نزدیک بعلبک)، جـَبشیت (نـزدیک شهر نـبطیه)، بَرَعْشیت (نزدیک شهر بنت جبیل) و عَدْشیت (بین نبطیه و بنت جبیل) از این جمله‌اند.
برای حضرت خضر نیز مزارات مـتعددی وجود دارد، از جمله در روستاهای حَرَبتا، خضر، دَکوه و کَفَردبش در بقاع، و روستاهای حومین، دیر مـیماس و صـرفند در جـنوب لبنان. با اینکه از دیدگاه عموم مسلمانان حضرت خضر زنده و غایب از انظار است، در بیشتر این مزارات، مقام منسوب بـه او بـه صورت قبری برجسته از زمین، نمایش داده شده است.
۱-۲-۳٫ قبور شخصیتهای شناخته‌شده
بخش دیگر مـزارات شـیعیان لبـنان، قبور و مزارات شخصیتهای اسلامی و علمای جبل عامل است. مزار مالک اشتر در بعلبک، مزار تمیم داریـ (م ۴۰ه) (از صحابه پیامبر) در روستای دُوَیر (در منطقه نبطیه)، قبر شیخ کفعمی در روستای جبشیت (نزدیک نـبطیه)، قبر ابن‌العودی (از شاگردان شـهید ثـانی) در روستای کَفَرکلا (نزدیک مرجعیون)، و قبر و صخره محل شهادت «ناصیف نَصّار»۲۱ در روستای یارون (نزدیک بنت جبیل) از این جمله‌اند.
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۵۸)
در دو روستای «میس الجبل» و «صَرفَند» در جنوب لبنان، دو مقام منسوب به ابوذر وجود دارد. بر اساس باور رایج در میان شـیعیان جبل عامل، عامل پیدایش تشیع در این منطقه، حضور و تبلیغات شیعی ابوذر در شام و جبل عامل بوده است (المهاجر، ۱۹۹۲: ۲۱).
در سالهای اخیر، آرامگاه برخی از شهدای مقاومت اسلامی لبنان از جمله شیخ راغب حرب (در روستای جبشیت) و سید عـباس مـوسوی، دبیر کل سابق حزبالله لبنان، (در روستای النبی شیت) به زیارتگاههایی برای شیعیان تبدیل شده است.
۱-۲-۴٫ مزارات اولیای محلی و شخصیتهای ناشناخته
مزارات نیکان و اولیای محلی ناشناخته که غالباً اطلاعات چندانی از آنان در دست نـیست، بـخش عمدهای از زیارتگاههای منطقه را تشکیل میدهند. نکته قابل‌توجه درباره بسیاری از این مزارات آن است که نام صاحبان آنها «محمد» است، و یا این نام به پیش از نام آنان افزوده شده است؛ به‌عنوان مثال میتوان از مزارات مـحمد اعـسر، محمد خطّار، محمد عدسی، محمد علاّق، محمد القاسم و محمد ناصری در بقاع، و مزارات محمد انصاری، محمد ابوالاَنوار (یا ابونَوّار)، محمد الرشید، محمد الشهید، محمد الظریف، محمد الهاشم و محمد بن‌یعقوب در جنوب لبـنان نـام بـرد.
نامهای برخی دیگر از مزاراتِ شـخصیتهای نـاشناخته عـبارتاند از: احمد الضایع، علی الزُهری و عوسجی در بقاع، و ابورکاب، رُوَیسه، صِدّیق، علی الطاهر، فارس البطاح و ناصر بونَصیر در جنوب لبنان. این احتمال را باید در نظر گـرفت کـه بـسیاری از این‌گونه مزارات، قبور اشخاص حقیقی بودهاند که در مـنابع نـامی از آنان برده نشده و یا نام واقعی آنان تحریف و یا فراموش شده است. در این باره، از یکی از علمای جبل عامل چنین نقل شده اسـت کـه: «گـنبدهای جبل عامل بر روی قبر عالم و یا حاکمی بنا شدهاند» (الامـین العاملی، ۱۹۸۳: ۲۷۳).
در برخی موارد، تشخیص این مزارات از مزارات منسوب به پیامبران ناشناخته مشکل است؛ زیرا با توجه به فراوانی مزارات انـبیا در مـنطقه شـام، بر مزارات بسیاری از نیکان و اولیا و شخصیتهای حقیقی پس از اسلام نیز عبارت «نبی» اطـلاق مـیشود. از این موارد میتوان به مزار «نبی عثمان»، در روستایی به همین نام در شمال بعلبک، اشاره
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۵۹)
کرد که احـتمالاً قـبر عـثمان بن‌محمد تنوخی بعلبکی (م ۶۵۱ه) است (درباره وی، رک: الذهبی، ۱۹۹۹: ۴۸/۱۰۲-۱۰۴).
درباره بسیاری از زیارتگاههای مناطق شـیعهنشین لبـنان، بـاورهای مختلفی در میان اهالی وجود دارد. بارها از برخی اهالی این مناطق شنیده و یا نقل شده است که شـب‌هنگام، انـواری را مـشاهده کردهاند که از آسمان به مزار واقع در روستا یا محل سکونت آنان پایین آمده‌اند یا از مزاری بـه مـزاری دیگر منتقل شدهاند. این‌گونه باورها درباره سایر زیارتگاهها نیز وجود دارند و حتی در بـرخی مـنابع تـاریخی نیز به آنها اشاره شده است (از جمله، رک: ابن‌شدّاد، ۱۹۹۱: ۱/۱/۱۳۳؛ الطباخ الحلبی، ۱۹۸۹: ۲/۳۴۷)؛ ولی شیوع آن درباره مزارات این مـنطقه، بـیشتر است.
باور دیگری که در بین برخی از اهالی وجود دارد آن است که از سوی برخی مزارات بـه کـسانی کـه به آن مزار بیاحترامی کردهاند یا شأن آن را نگاه نداشتهاند، هشدار و یا حتی عقوبتی رسیده است.
۲٫ مزارات علویان
در دوران مـعاصر، بـه فرقی که از غلات شیعه به شمار میآمدهاند، نام علویان اطلاق میشود. این فـرق عـبارتاند از: نـُصَیریان، که مرکز اصلی آنان سوریه است؛ بکتاشیان، که به‌طور عمده در دو کشور ترکیه و آلبانی حضور دارنـد؛ اهـل حـق، که عمدتاً در کردستان ایران و نیز آذربایجان زندگی میکنند؛ و کاکائیان، که سرزمین اصلی آنـان کـردستان عراق است. این فرق ــ چه از نظر پیدایش و پیشینه تاریخی، و چه از نظر اعتقادات و متون مقدّس ــ با یکدیگر اختلافات اسـاسی دارنـد، ولی با توجه به اشتهارشان به غلوّ در حق امام علی(ع)، تحت عنوان عـمومی عـلویان قرار گرفتهاند. مقصود از علویان در این نوشتار، که بـه حـوزه جـغرافیایی شام مرتبط است، فرقهای است که در گـذشته بـه نام نُصیریان شناخته میشدند. در دوره معاصر، تعدادی از مشایخ این فرقه، با صدور بیانیه‌ای خود را تـابع مـذهب جعفری دانستهاند.
علویان سوریه، تـاریخ پیدایش خـود در سرزمین شـام را قـرن چـهارم هجری ــ یعنی زمان حضور حسین بـن‌حمدان خـصیبی (م ۳۵۸ ه)، صاحب کتاب مشهور الهدایه الکبری، و جانشینان وی در این سرزمین ــ میدانند (برای آگـاهی بـیشتر، رک: حسن یونس
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۶۰)
حسن، بی‌تا). از منابع تـاریخی و کتب جهانگردان مسلمان بـرمیآید کـه علویان حداقل تا قرن شـشم و هـفتم هجری در بسیاری از شهرهای شام از جمله حلب، حمص و… حضور داشتهاند؛۲۲ ولی ظاهراً پس از روی کار آمـدن حـکومتهای متعصب اهل سنت (ایوبیان و مـمالیک و عـثمانیان) در شـام و سختگیریهای آنان نـسبت بـه فرق شیعه، به مـناطق کـوهستانی به‌ویژه جبال نُصَیریه (کوههای لاذقیه کنونی در غرب سوریه) مهاجرت کردهاند.
در حال حاضر علویان عـمدتاً در مـناطق کوهستانی غرب سوریه یعنی منطقه سـاحلی سـوریه (دو استان لاذقـیه و طـرطوس) و جـلگه غاب در غرب حماه (کـه رود العاصی در آن جریان دارد) حضور دارند. این مناطق، اصلیترین و مهمترین مناطق علوینشین در گذشته و حال بودهاند. همچنین در دوران اخـیر، عـلویان در محله جدید «الزهراء» شهر حمص حـضور قـابل‌توجهی یافـتهاند و جـمعیتی از آنـان نیز در برخی روسـتاهای مـنطقه اشغالی جولان در جنوب غربی سوریه زندگی میکنند. علاوه بر سوریه، علویان در منطقه انطاکیه در جنوب ترکیه،۲۳ و در مـنطقه عـکار و جـبل محسن (نزدیک شهر طرابلس) در شمال لبنان نـیز حـضور دارنـد.
۲-۱٫ مـزارات مـناطق سـاحلی سوریه
علویان در مناطق تاریخی خود، یعنی ساحل سوریه و کوهستانهای لاذقیه، مزارات متعدد و فراوانی دارند. این مزارات در داخل یا حاشیه روستاها و شهرها، در میان دشتها، دامنه تپهها و قله کوهها به چـشم میخورند. گستردگی این مزارات تا جایی است که به‌سختی میتوان روستا یا منطقهای خالی از زیارتگاه یافت و تقریباً در هر روستای این منطقه یک یا چند مزار وجود دارد. گاهی چندین گنبد و مزار در کنار هم یا با فـاصله کـمی از یکدیگر به چشم میخورند.
علویان به زیارتگاههای خود بسیار وابستهاند و معمولاً در روزهای جمعه و تعطیل، به‌ویژه در اعیاد و مناسبت‌های دینی، به صورت خانوادگی و دستهجمعی به زیارت مزارات مورد علاقه خود میروند. در بـیشتر مـزارها یک صندوق «زکات» وجود دارد و اموالی که از سوی زائران به‌عنوان زکات در این صندوقها ریخته می‌شوند، برای تأمین مخارج مزار و خادمان آن، که معمولاً از مشایخ هستند، مصرف میگردند.
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۶۱)
سـاختمان بـیشتر مزارات جدید است و قدمت آنـها از پنـجاه، صد و یا دویست سال فراتر نمیرود. اغلب این مزارات از اتاقی ساده و گنبددار، تشکیل شدهاند اما برخی از آنها، دو گنبد یا بیشتر و یا بخشهای دیگری از قبیل آشپزخانه و… نیز دارند. قـبور مـوجود در این مزارات معمولاً به ارتـفاع حـدود یک متر یا بیشتر، از کف مزار بالا آمده و با پارچههایی به رنگ سبز یا دیگر رنگها پوشیده شدهاند.
مزارات منطقه ساحل سوریه را میتوان بر اساس صاحبان این مزارات، بدین ترتیب تقسیمبندی کرد: مـزارات مـنسوب به پیامبران و خضر و اولیای پیش از اسلام، مزارات منسوب به اهل بیت و بنی‌هاشم و صحابه، و قبور و مزارات اعلام و مشایخ علویان.
۲-۱-۱٫ مزارات پیامبران
از جمله پیامبران و اولیای پیش از اسلام که در منطقه ساحل سوریه دارای مزاراتی هستند، مـیتوان بـه حضرت شـیث و یوشع، صالح، یوسف، یونس، متّی (پدر حضرت یونس)، متّی (از حواریان حضرت مسیح)، و اربعین (= چهل تن) اشاره کرد. بـسیاری از این مزارات بر قلهها و کوههای مرتفع واقع شده و از چشماندازهای زیبایی برخوردارند. البـته قـرار داشـتن مزارات بر کوههای بلند در این منطقه، منحصر به پیامبران نیست.
خضر نیز دارای مزارهای فراوانی در منطقه است. مزار مـعروف بـه «خضر الدیر» در روستای «عرامو» در منطقه صلنفه از مشهورترین آنها است. این مزار که در واقع یک فرورفتگی در دیواره صـخرهایِ کـوه اسـت، در اصل منسوب به «جرجس قدیس» یا «سنت جورج» (St. George) ــ از مشهورترین قدیسهای تاریخ مسیحیت ــ بوده است. در خارج آن، مـزار دیگری منسوب به حضرت مریم(س) وجود دارد و قدمت هر دو مزار، از دوره بیزانس است. هـنوز هم بر سردر مـزار و بـر روی قبر و دیوار مجاور آن، تعدادی نقش صلیب باقی مانده است و در عین حال، تعدادی قرآن نیز در آن به چشم میخورد (عمیری، ۱۹۹۵: ۲۴۰-۲۴۱).
۲-۱-۲٫ مزارات شخصیتهای دینی صدر اسلام
در منطقه ساحلی سوریه، مزاراتی منسوب به شخصیتهایی از بنی‌هاشم، صـحابه
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۶۲)
پیامبر(ص) و حتی ائمه(ع) وجود دارد که ممکن است حضورشان در این منطقه از نظر تاریخی قابل اثبات نباشد. البته علویان از این‌گونه مزارات به‌عنوان «تشریفه» یاد میکنند. «تشریفه» نزد اهالی منطقه، زیارتگاه نمادینی است که تـنها بـه قصد یادبود و تبرک جستن از صاحب مزار و زیارت از راه دور، ایجاد شده است.
مشهورترینِ این مزارات، زیارتگاه معروف به «مقامات بنی‌هاشم» است که در رأس یکی از بلندترین کوههای سلسله جبال لاذقیه، به نام کوه جعفر طـیار، در ۲۰ کـیلومتری شرق قرداحه قرار دارد. در این مزار، که دارای چندین اتاق و گنبد در امتداد یکدیگر است، قبور نمادین چند تن از بنی‌هاشم از جمله حمزه عموی پیامبر(ص)، و جعفر، طالب و عقیل ــ فرزندان ابوطالب و برادران حضرت علی(ع) ــ وجـود دارد. این مـزار توسط شیخ خلیل بن‌معروف نُمَیله (م ۱۲۳۱ه)، از مهمترین مشایخ علویان در زمان خود، به اعتبار خوابی که دیده بود، ایجاد شده است. او در خواب جعفر طیار را دیده بود که به وی دستور ساخت این زیارتگاه را داده بـود (خـونده، ۲۰۰۴: ۱۴۸). مـزار بنی‌هاشم یکی از مهمترین مزارات عـلویان در سـاحل سـوریه به شمار میآید و ظاهراً در مرتفعترین نقطه نسبت به سایر مزارات واقع در کوهستانهای لاذقیه قرار دارد.
جعفر طیار، که اهل ساحل غالباً از او بـه‌عنوان «المـَلَک جـعفر الطیار» یاد میکنند، در سال هفتم هـ در جنگ مؤته بـه شـهادت رسید و مزار وی در محل شهادتش در اردن واقع است. با این حال، مزارات نمادین متعددی در این منطقه برای او وجود دارد که از این میان، میتوان به مـزار واقـع بـر قله کوه جعفر طیار در منطقه قسطل معاف در شمال لاذقیه اشـاره کرد که بر قله کوه دیگری نزدیک آن، مزاری منسوب به حضرت حمزه وجود دارد.
از دیگر مزارات منسوب بـه شـخصیتهای صـدر اسلام، میتوان از مزار غیداق بن‌عبدالمطلب، عموی پیامبر(ص)، در روستای «جوبه برغال» در شـرق قـرداحه (که در واقع یک درخت بلوط کهنسال و تنومند است)، مزار نمادین عبدالله بن‌رواحه، از صحابه پیامبر و شهدای غزوه مـؤته، در روسـتای حـواز (در منطقه جبله)، و چند مزار نمادین امام زینالعابدین(ع) که غالباً در روستاهای منطقه بـانیاس قـرار دارنـد، نام برد.
شایان ذکر است که در شمال شهر حماه بر بالای کوهی به نـام «زینـالعابدین»، مـزاری منسوب به امام زینالعابدین(ع) وجود دارد که به‌شدت مورد توجه علویان است
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۶۳)
و از مهمترین مزارات آنـان در خـارج از منطقه ساحلی سوریه به شمار میآید. ظاهراً مزارات نمادین آن حضرت در منطقه ساحل سـوریه نـیز، در واقـع با هدف زیارت از راه دور مزار واقع در حماه ساخته شده است.
۲-۱-۳٫ مزارات اعلام و مشایخ علویان
علاوه بـر مـزارات اشاره شده، بخش عمده مزارات منطقه ساحلی سوریه را مزارات منسوب به اعلام و مـشایخ این فـرقه، از آغـاز تاریخ ورود آنان به منطقه تا به امروز، تشکیل میدهد که بیشتر این مشایخ، برای سایر مـسلمانان نـاشناخته و یا کمتر شناخته شدهاند. برای برخی از این مشایخ، به‌ویژه آنانی که برای علویان اهـمیت بـیشتری دارنـد، چندین مزار وجود دارد که یکی از این مزارات قبر واقعی آنان است و مزارات دیگر، «تشریفه» یا مزار نـمادین بـه شـمار میآیند. البته گاهی نیز مزار واقعی مشخص نیست و در اینکه کدام مزارْ واقـعی و کـدام نمادین است اختلاف نظر وجود دارد. برخی از این مزارات ممکن است به اعتبار خوابنما شدن مشایخ دیگر بـه وجـود آمده باشند.
از جمله مزارات مشاهیر علویان میتوان به مسجد و زیارتگاه ابراهیم ادهـم (مـ ۱۶۱ه)، از عرفای مشهور صدر اسلام، در شهر جـبله، مـزار حـسن بن‌یوسف سنجاری ملقب به «مکزون» (۵۸۳-۶۳۸ه)، از مـهمترین شـخصیتهای دینی و سیاسی تاریخ علویان، در روستای حَمین (در شرق طرطوس)۲۴ و مزار عمادالدین حموی۲۵ در روستای بـلوزه بـانیاس اشاره کرد.
زیارتگاههای برخی از مـشایخ عـلویان، از قبیل مـزار «شـیخ یوسـف ردّاد» در روستای سویده (در جنوب مصیاف) و مزار «شـیخ یوسـف ربعو» در روستای ربعو (در شرق مصیاف)، به علت رواج برخی باورهای عجیب درباره آنـها در مـیان اهالی، شهرت فراوانی یافتهاند.
از ذکر مـزارات سایر مشایخ به‌علت عـدم شـهرت آنان نزد سایر مسلمانان خـودداری مـیگردد.
۲-۲٫ مزارات سایر مناطق علوینشین
علاوه بر منطقه ساحل، در برخی مناطق دیگر سوریه نـیز مـزاراتی وجود دارند که مورد
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۶۴)
تـوجه عـلویان هـستند. از این میان میتوان از مـزار امـام زینالعابدین(ع) در شمال حماه و مـزار مـحمد بن‌ابی‌حذیفه، از یاران امام علی(ع)، در روستای عالقین (در ۴۰ کیلومتری جنوب دمشق) نام برد.
علویان در دو منطقه عکار (در شـمال لبـنان) و جولان اشغالی نیز دارای مزاراتی هستند کـه غـالباً از آنِ مـشایخ این فـرقه هـستند و از اهمیت و شهرت چندانی بـرخوردار نیستند.
۳٫ مزارات اسماعیلیان
اسماعیلیان فرقهای از شیعیاناند که پس از اعتقاد به امامت امام جعفر صادق(ع)، به امـامت اسـماعیل فرزند ارشد ایشان، و امامت محمد، فـرزند اسـماعیل، قـائل شـدند. بـعدها در سلسله امامان اسـماعیلی انـشعابات فراوانی ایجاد شد و در نتیجه اسماعیلیان به فرق مختلفی تقسیم شدند. در حال حاضر مهمترین این فرق، مستعلویان (بـهرهها)، و نـزاریان قـاسمشاهی (آقاخانیان) هستند (برای اطلاع تفصیلی از تاریخ و عـقاید اسـماعیلیان، رک: دفـتری، ۱۳۷۶).
سـرزمین شـام از قـدیمیترین مراکز اسماعیلیان به شمار میآید. به نظر می‌رسد نخستین امامان اسماعیلی از قرن سوم هجری در شام می‌زیستهاند. شهر سلمیه، در ۳۰ کیلومتری شرق حماه، مقر ائمه مستور اسماعیلیان بوده اسـت. بنابراین میتوان این شهر را یکی از نخستین مراکز تاریخی این فرقه دانست. در قرون پنجم و ششم هجری، اسماعیلیان در بسیاری از شهرها و مناطق شمال سوریه، از قبیل آفامیا، سُرمین، حلب، باب، بزاعه و… حضور داشته و نقش تأثیرگذاری در تـاریخ سـیاسی بلاد شام ایفا کردهاند. فداییان اسماعیلی شام مانند فداییان حسن صباح در ایران، شخصیتهای سیاسی مخالف خود از جمله امرا و پادشاهان صلیبی را ترور می‌کردند. از جمله شخصیتهای ترورشده میتوان به ریموند دوم (Raymond II of Tripoli) (م ۵۴۷ هجری / ۱۱۵۲ مـیلادی)، امـیر طرابلس، و کونراد مونتفرات (Conrad of Montferrat) (م ۵۸۸ هجری / ۱۱۹۲ میلادی) پادشاه اورشلیم، اشاره کرد. (حِتّی و جرجی و جبّور، ۱۹۹۰: ۵۲۱). در زمان راشدالدین سنان (۵۲۸-۵۸۸ه)،۲۶ شهر مصیاف (در ۴۵ کیلومتری غرب حماه) به یکی از مـهمترین مـراکز اسماعیلیه تبدیل شد. در دوره او اسماعیلیان شـام بـه اوج قدرت سیاسی
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۶۵)
و نظامی خود رسیدند. در این دوره آنان دارای دوازده قلعه نظامی مستحکم در جبال نصیریه بودند (درباره قلاع اسماعیلیان در سوریه، رک: ویلی، ۱۳۸۶).
با انتقال امامت اسماعیلیان نزاری به ایران و سـپس بـه هند، از میزان حضور و تـأثیر سـیاسی آنان در شام کاسته شد. امروزه حضور آنان به چند شهر کوچک در مرکز سوریه یعنی سلمیه، مصیاف، قدموس و برخی روستاهای اطراف این شهرها منحصر است. جمعیت بسیار اندکی از آنان نیز در شمال لبـنان بـه سر میبرند. بیشتر اسماعیلیان سوریه نزاری قاسمشاهی (آقاخانی) و جمعیت کمی نیز نزاری مؤمنشاهی هستند.
اسماعیلیان در مقایسه با سایر فرق، دارای مزارات نسبتاً کمی در سوریه هستند که این مزارات عمدتاً شامل قـبور امـامان اسماعیلی و بـرخی داعیان آنان است. از مهمترین این مزارات، قبری است منسوب به مؤسس فرقه اسماعیلیه یعنی محمد بن‌اسماعیل بن‌امام جـعفر صادق(ع) نزدیک شهر تدمر (در ۲۴۵ کیلومتری شمال شرقی دمشق). البته در محل وفـات و دفـن مـحمد بن‌اسماعیل اختلاف نظر وجود دارد و تعدادی از محققان معتقدند او بخش آخر زندگی خود را در خوزستان گذرانیده است (دفتری، ۱۳۷۶: ۱۲۳). ولی پژوهشگران اسـماعیلی سـوریه تأکید میکنند که وی در پایان عمر خود به تدمر آمد و در این شهر از دنیا رفت (غالب، ۱۹۶۴: ۴۵۰؛ تـامر، ۱۹۹۸: ۱۷۳).
مـزار مـحمد بن‌اسماعیل بر قله کوهی در حدود پنج کیلومتری شمال شرقی تدمر واقع شده که راه دسترسی بـه آن نسبتاً دشوار است و به پیادهروی طولانی‌مدت نیاز دارد. این مزار نزد اهالی تدمر به «مـحمد بن‌علی» شناخته میشود. سـلیمان بـن‌حیدر (۱۱۱۶-۱۱۲۰ه)، داعی ارشد نزاریان مؤمنشاهی در قرن دوازدهم هجری، در قصیده حیدریه خود که در آن سلسله امامان نزاری مؤمنشاهی را ذکر کرده، به مهاجرت محمد بن‌اسماعیل به تدمر و مزار وی بر قله کوه محمد بن‌علی اشـاره کرده است (تامر، ۱۹۹۴: ۱۵).
دیگر زیارتگاه مهم اسماعیلیان، مسجد و مزار «امام اسماعیل» در سلمیه است. در برخی منابع تاریخی از آن با نام مسجد هفت محراب یاد شده است (الهروی، ۱۹۵۳: ۸). محل آن پیش از اسلام، کلیسا بوده و پس از اسلام در دوره ائمـه مـستور به مسجد تبدیل شده است. در ضلع غربی مسجد، گنبد و آرامگاهی قرار دارد که داخل آن قبری متعلق به یک یا چند تن از امامان مستور وجود دارد.۲۷
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۶۶)
این مسجد در دوره متروک‌شدن سلمیه (پیش از آنکه اسماعیلیان در قرن نوزدهم مـیلادی دوبـاره به آن بازگردند)، همانند خود شهر، به ویرانه تبدیل شده بود. ولی در دوره اخیر، توسط محمد برهانالدین، داعی مطلق اسماعیلیان بهره، و با نظارت و همکاری اداره آثار تاریخی و وزارت اوقاف سوریه، مرمّت و بـازسازی شـد و در سال ۱۴۱۴ هجری افتتاح گردید. اسماعیلیان بهره هند به زیارت این مزار میآیند.
مزار احمد الوفی، از ائمه مستور، یکی دیگر از زیارتگاههای مهم اسماعیلیان است که در ارتفاعات جنوب غربی مصیاف به نام کوه «مـشهد» واقـع اسـت و نزد اهالی به «مشهد عـالی» شـهرت دارد. این زیارتـگاه، علاوه بر احمد الوفی، مزار «اخوان الصفا»، صاحب رسائل فلسفی شهیر اسماعیلیان نیز دانسته شده است.۲۸ به نظر می‌رسد این مـزار بـیشتر مـورد توجه اسماعیلیان مؤمنشاهی است و از مزارات خاص آنان بـه شـمار میآید. بنای کنونی آن جدید است و در آن دو قبر بزرگ و دو قبر کوچک وجود دارد. قبور بزرگ از آنِ احمد الوفی و راشدالدین سنان، و قبور کـوچک از آنـِ مـحمد التقی و عبدالله الرضی یا اخوان الصفا معرفی شدهاند. راشدالدین سنان در نـزدیکی قلعه کهف در جنوب قدموس مزار دیگری نیز دارد.
یکی دیگر از زیارتگاههای اسماعیلیان سوریه، مزار «مولی حسن» در بالای کوهی به هـمین نـام در شـمال شرقی قدموس است. برخی آن را مزار نمادین امام حسن بن‌نزار، نخستین امـام نـزاریان مؤمنشاهی پس از خلفای فاطمی مصر میدانند (البته ادعا شده است که او در قلعه «لمبسر» در ایران درگذشته است)؛ و برخی دیگـر نـیز آن را مـدفن جلالالدین حسن فرزند راشدالدین سنان میدانند.
در روستای «جَمّاسه قبلیه» در پنج کیلومتری جـنوب قـدموس نـیز مزاری به نام «شیخ محمد عراقی» وجود دارد که ظاهراً اهالی اسماعیلی منطقه آن را قـبر امـام رضـیالدین بن‌محمد شاه بن‌مؤمن‌شاه، از امامان سلسله مؤمنشاهی میدانند (علاوه بر تحقیقات میدانی نگارنده، رک: تـامر، ۱۹۹۸: ۱۹۳).
از مـیان دیگر مزارات اسماعیلیان در سوریه، میتوان این مزارات را نام برد:
ـ مقبره شیخ سلیمان بن‌حیدر و امـیر مـزید حـلّی (م ۵۸۴ه)، شاعر اسماعیلی معاصر راشدالدین سنان، نزدیک مزار احمد الوفی در کوه مشهد مصیاف.
ـ مـقبره شـمسالدین مینقی (۸۷۲-۹۳۷ه)، داعی ارشد اسماعیلیان نزاری قاسمشاهی در
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۶۷)
شام و معاصر مراد میرزا، در «قلعه مـینقه» (یا مـنیقه) در حـدود ۳۰ کیلومتری شهر جبله.
ـ مقبره علی‌خان، فرزند ارشد آقاخان سوم، در کنار مجلس اسماعیلیان شهر سلمیه.
ـ مـزار مـنسوب به امام جعفر صادق(ع) در روستای اسماعیلینشین «تل الدره» (بین حماه و سلمیه).
اسماعیلیان بـهره هـند، عـلاوه بر مزارات خاص اسماعیلیان، به سایر مزارات اهل بیت در شام نیز توجه نشان میدهند و دو ضـریح کـنونی مـوجود بر مقام رأس الحسین در مسجد اموی دمشق، و مزار سرهای شهدای کربلا در بـابالصغیر دمـشق، و نیز ضریح موجود بر قبر جعفر طیار در مؤته اردن، توسط داعی مطلق بهرهها نصب شدهاند.
۴٫ مزارات حـروفیان
جـنبش حروفیه، در اصل یکی از طرق تصوف بود که توسط فضلالله استرآبادی (۷۴۰-۷۹۶ه) در قـرن هـشتم هجری به وجود آمد، ولی طولی نکشید کـه بـه یکـ نهضت اجتماعی تبدیل شد. درباره میزان انـتشار و تـأثیرگذاری این طریقت در شام اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی قدر مسلم آن است که عمادالدین نسیمی، از مـهمترین خـلفای فضلالله استرآبادی، وارد شهر حلب شـد و در آنـجا پیروانی یافـت؛ و سـرانجام بـه فتوای علمای این شهر به قتل رسـید. در این بـاره، صاحب شذرات الذهب در ذیل حوادث سال ۸۲۰ هـ نوشته است: «در این سال، شیخ نـسیم‌الدین تـبریزی، شیخ حروفیان، و ساکن حلب، کشته شـد. او در حلب سکونت گزید و پیروانـش افـزایش یافتند و بدعت وی آغاز شد و گـسترش یافـت؛ و امر او مشهور گشت تا اینکه سلطان به قتل وی دستور داد. پس گردنش را زدند و پوستش را کـندند و او را بـه صلیب کشیدند» (ابن‌عماد الحنبلی، ۱۹۹۳: ۹/۲۱۱). صـاحب کـنوز الذهـب نیز جزئیات بـیشتری از مـحاکمه نسیمی و فتوای علمای حـلب بـه مهدورالدم بودن او و چگونگی قتل وی را بیان کرده و زمان وقوع آن را دوره نیابت امیر یشبک بن‌عبدالله یوسفی بـر شـهر حلب (۸۲۰-۸۲۴ه) ذکر کرده است (رک: سـبط ابـن‌العجمی، ۱۹۹۶: ۲/۱۲۵-۱۲۶).
قبر عـمادالدین نـسیمی در داخـل مسجد کوچکی در شمال قـلعه حلب قرار دارد. این مسجد در حال حاضر «زاویه نسیمی» نامیده میشود و مقبره نسیمی در ضلع غربی آن
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۶۸)
قرار دارد. در گوشهای از حـیاط مـسجد، قبور تعدادی از مشایخ طریقت «خواجکیه» بـه چـشم مـی‌خورد.۲۹
نـتیجهگیری
بـا توجه به بـررسی صـورت گرفته، میتوان به اهمیت و جایگاه ویژه زیارتگاهها نزد فرق مختلف شیعه پی برد. مطالعه این زیارتگاهها حداقل از دو جهت حـائز اهـمیت اسـت:
از یک سو، مزارات هر فرقه را میتوان جلوهای از پیشـینه تـاریخی آن فـرقه و زیسـت‌گاههای پیروان آن قـلمداد کـرد. قبور و مزارات شخصیتهای مقدس هر فرقه، نشاندهنده مناطق حضور و انتشار آن فرقه از گذشته تاکنون، و بازگوکننده گوشههایی از تاریخ آن است؛ به‌عنوان مثال، وجود مزارات متعدد امام زینالعابدین(ع) در شام را میتوان یادآور حـضور و نقش تاریخی مهم ایشان در این سرزمین دانست. وجود مقام‌هایی برای ابوذر در جبل عامل نیز مستمسکی است برای کسانی که وی را عامل پیدایش تشیع در این سرزمین میدانند. همچنین ملاحظه شد که در کوهستانهای لبنان و سـوریه، مـزارات متعددی برای پیامبران وجود دارد، تا جاییکه برای برخی از آنان چندین مزار یافت میشود. این امر ناشی از وجود این باور است که بسیاری از پیامبران الاهی (به‌ویژه پیامبران بنی‌اسرائیل) در این منطقه زیستهاند. در واقـع وجـود این مزارات، نشاندهنده پیشینه تاریخی این مناطق، پیش از ظهور این فرقهها است.
از سوی دیگر، با بررسی زیارتگاههای فرق شیعه میتوان به اطلاعات قابل‌توجهی درباره باورها و اعتقادات دینـی پیروان این فـرق دست یافت. این امر به‌ویژه دربـاره مـزارات نمادین، بیشتر صادق است. برای درک بهتر این مسئله، برای نمونه به این موضوع اشاره میشود که وجود مزارات نمادین متعدّد برای برخی از شخصیتهای بنی‌هاشم به‌ویژه فـرزندان ابـوطالب و عبدالمطلب در مناطق علوینشین، مـی‌تواند نـشان‌دهنده جایگاه ویژه آنان در باورها و اعتقادات علویان باشد. شاهد بر این مدّعا آن است که شیخ سلیمان الاحمد (۱۲۸۸-۱۳۶۳ه)، عالم علوی، در شرح بیتی از مکزون سنجاری که در آن به طالب، عقیل و جعفر، فرزندان ابوطالب، اشاره شـده اسـت۳۰ می‌‌نویسد: «به عقیل، در خشکی، و به جعفر، در دریا استغاثه میشود» (المکزون السنجاری، ۲۰۰۹: ۴۷۳). نیز به نوشته مصحِّح دیوان منسوب به حسین بن‌حمدان خصیبی، عبارت
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۶۹)
«الدجاجات العشر» که در چندین بیت تکرار شده، تعبیری است رمـزی بـرای شخصیتهایی حـقیقی که جعفر، عقیل و طالب از جمله آناناند (رک: الخصیبی، ۲۰۰۱: ۸۴). این امر وجود مزاری برای ایشان در یکی از مرتفعترین نقاط منطقه سـاحل سوریه را تفسیر می‌‌کند. اعتقاد علویان به عبدالله بن‌رواحه به‌عنوان یکی از «اَیتـام خـمسه» (رک: حـسن یونس حسن، بی‌تا: ۵۹) نیز می‌تواند تفسیرگر وجود مزاری نمادین برای وی در این منطقه باشد.
همچنین، وجود مزارات نمادین بـرای شـخصیتهایی از قبیل مکزون سنجاری و ابوالفدای ایوبی در مناطق علوینشین، و امام جعفر صادق(ع) و حسن بن‌نزار در مـناطق اسـماعیلینشین، بـیانگر اهمیت این شخصیتها در تاریخ این فرق و نزد جوامع آنان است. فراوانی مزارات منسوب به برخی شخصیتها نـیز نشاندهنده تقدس و محبوبیت بالای آنان در جوامع فرق مورد اشاره است؛ برای مثال، خـضر و جعفر طیار برای عـلویان، و خـضر و امام علی(ع) برای شیعیان امامی.
آنچه بدان اشاره شد، نتیجهگیری کلی و مختصری است که با بررسی نسبتاً سریع و اجمالی مزارات فرق مورد اشاره در منطقه شام به دست آمده است. بدون شـک نتیجهگیری جامع و دقیق در این زمینه، نیازمند پژوهش میدانی‌عمیق و مفصل‌تری است.
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۷۰)
پی‌نوشت
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۷۱)
کتابنامه
ابن‌جبیر، محمد بن‌احمد (بی‌تا)، رحله ابن‌جبیر، بیروت: دار صادر.
ابن‌شدّاد، عزالدین محمد بن‌علی (۱۹۷۸ـ۱۹۸۸)، الاعلاق الخطیره فی ذکر امراء الشام و الجـزیره، تـحقیق: یحیی عبّاره، دمشق: وزاره الثقافه.
ابن‌عماد الحنبلی، عبدالحی بن‌احمد (۱۹۹۳)، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق محمود الارناؤوط، دمشق و بیروت: دار ابن‌کثیر.
الامین العاملی، محسن (۱۹۸۳)، خطط جبل عامل، تحقیق حسن الامین، بـیروت: الدار العـالمیه.
ـــــــــــ (۱۹۸۶)، اعیان الشیعه، تحقیق حسن الامین، بیروت: دار التعارف.
تامر، عارف (۱۹۹۴)، مراجعات اسماعیلیه، بیروت: دار الاضواء.
ـــــــــــ (۱۹۹۸)، الامامه فی الإسلام، بیروت: دار الاضواء.
حِتّی، فیلیب، ادوَرد جرجی و جبرائیل جبّور (۱۹۹۰)، تاریخ العرب، چاپ هشتم، بیروت: دار غـندور.
حـسن یونس حسن (بی‌تا)، منابع العرفان عند المسلمین العلویین، [بی‌جا].
الحموی، یاقوت (بی‌تا)، معجم البلدان، بیروت: دار صادر.
الخصیبی، حسین بن‌حمدان (۲۰۰۱)، دیوان الخصیبی، تحقیق وشرح س. حبیب، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
خونده، مـحمد (۲۰۰۴)، تـاریخ العـلویین و أنسابهم، بیروت: دار المحجه البیضاء.
دفـتری، فـرهاد (۱۳۷۶)، تـاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدرهای، چاپ دوم، تهران: فرزان روز.
دیب علی‌حسن (۱۹۹۸)، اعلام من المذهب الجعفری (العلوی)، چاپ سوم، بیروت: دارالساحل للتـراث.
الذهـبی، مـحمد بن‌احمد (۱۹۹۹)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عـمر عـبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی.
رزق، عاصم محمد (۲۰۰۰)، معجم مصطلحات العماره و الفنون الاسلامیه، قاهره: مکتبه مدبولی.
سبط ابن‌العجمی، احمد بن‌ابراهیم (۱۹۹۶)، کـنوز الذهـب فـی تاریخ حلب، حلب: دار القلم العربی.
سماقیه، محمدعلی (۱۹۸۷)، «مشهد الامام الحـسین بحلب»، الثقافه الاسلامیه، شماره ۱۴٫
الطباخ الحلبی، محمد راغب (۱۹۸۹)، اِعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، تصحیح محمد کمال، چاپ دوم، حـلب: دار القـلم العـربی.
الطویل، محمد امین غالب (۱۹۲۴)، تاریخ العلویین، لاذقیه: مطبعه الترقی.
عمیری، ابـراهیم (۱۹۹۵)، سـلسله الجبال الساحلیه، دمشق: دانیه للدراسات.
غالب، مصطفی (۱۹۶۴)، اعلام الاسماعیلیه، بیروت: دار الیقظه العربیه.
الغزی، کامل (۱۹۹۱)، نهر الذهـب فـی تـاریخ حلب، تحقیق شوقی شعث و محمد فاخوری، چاپ دوم، حلب: دار القلم العربی.
«مزارات دینـیه فـی لبـنان» (۲۰۰۶)، رساله النجف، شماره ۵، http://www.al-najaf.org/resalah/5/2-mazarat.htm
هفت آسمان » شماره ۵۰ (صفحه ۷۲)
المجذوب، طلال (۱۹۸۴)، «المواقع الدینیه فی صیدا: المساجد ومقامات الاولیاء والقدّیسین»، العرفان، شـماره ۷۲۳٫
المـکزون السـنجاری، حسن بن‌یوسف (۲۰۰۹)، دیوان المکزون السنجاری، شرح سلیمان الاحمد، بیروت: مؤسسه البلاغ.
المهاجر، جعفر (۱۹۹۲)، التأسیس لتـاریخ الشـیعه فی لبنان و سوریه، بیروت: دار الملاک.
نصرالله، ابراهیم (۱۹۹۵)، آثار آل محمد(ص) فی حلب، حلب: مـطبعه الوطـن العـربی.
ویلی، پیتر (۱۳۸۶)، آشیانه عقاب: قلعههای اسماعیلی در ایران و سوریه، ترجمه فریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
الهروی، علی بـن‌ابی‌بکر (۱۹۵۳)، الاشـارات الی معرفه الزیارات، تحقیق جانین سوردیل ـ طومین، دمشق: المعهد الفرنسی.
- اصطلاح «مشهد»، در قرون اولیه هجری مـترادف بـا آرامـگاه یا زیارتگاه استعمال میشده است، ولی به تدریج به‌طور ویژه بر قبور و مزارات اهل‌بیت(ع) دلالت یافته است (رک: رزق، ۲۰۰۰: ۱۷۶-۱۷۷).
- از امرای شـیعه جـبل عامل که در سال ۱۱۹۵ هجری در جنگ با احمد الجزّار ـ حاکم شهر عکّا در شـمال فـلسطین ـ در روسـتای یارون کشته شد (رک: الامین العاملی، ۱۹۸۶: ۱۰/۲۰۵).
- از جمله در معجم البلدان آمده است: اهل حمص به غلات شیعه تـبدیل شـده‌اند؛ تـا جاییکه بسیاری از آنان به مذهب نصیریه اعتقاد دارند و اصل آنان امامیه اسـت کـه سبّ سَلَف میکنند (الحموی، بی‌تا: ۲/۳۰۴). در سفرنامه ابن‌جبیر نیز به وجود فرق مختلف شیعه، از جمله نصیریه، در دمـشق اشـاره شده است (ابن‌جبیر، بی‌تا: ۲۵۲). ابن‌شدّاد نیز به نقل از ابن‌عدیم درباره «مشهد النـور» از مـزارات حلب گفته است: نصیریان به مشهد النـور اعـتقاد عـظیمی دارند و به زیارت آن میروند و برای آن نذر میکنند (ابـن‌شداد، ۱۹۹۱: ۱/۱/۱۳۷)؛ کـه این امر نشاندهنده حضور علویان در حلب در قرن ششم هجری است.
- استان انطاکیه (Hatay) ترکیه، تـا پیشـ از اشغال سوریه توسط فرانسه بـخشی از خـاک سوریه بـوده اسـت و نـزد مردم این کشور به استان «اسکندرون» شـهرت دارد.
- پژوهـشگران علوی درباره محل قبر مکزون اختلاف نظر دارند، برخی آن را منطقه «کفرسوسه» دمـشق و بـرخی دیگر، زادگاه وی یعنی سنجار عراق دانـستهاند (رک: دیب علی حسن، ۱۹۹۸: ۱/۹۳).
- ابوالفدای ایوبـی (م ۷۳۲هـ)، حاکم شهر حماه در دوره مملوکی و مـورخ و جـغرافیدان مسلمان. علویان او را به نام عمادالدین حموی می‌شناسند و معتقدند در اواخر عمر خود با مـشاهده اسـتجابت دعای ده تن از مشایخ علویان بـه نـام «رجـال دعوت»، که بـا دعـای آنان خشکسالی سه‌ساله در زمـان ویـ به پایان رسید، به مذهب اهل بیت(ع) گرویده است (رک: الطویل، ۱۹۲۴: ۳۱۴؛ عمیری، ۱۹۹۵: ۳۵۲-۳۵۳؛ دیب علی حسن، ۱۹۹۸: ۱/۶۹). شایان ذکـر اسـت که قبر وی در مسجدی در شهر حماه قـرار دارد.
- راشـدالدین سنان، مـلقّب بـه «شـیخ الجبل»، از مهمترین داعیان و شـخصیتهای تاریخ اسماعیلیه در شام و قابل مقایسه با حسن صبّاح در ایران است. گروهی از اسماعیلیان شام به امامت او قـائل شـدند.
- پژوهشگران اسماعیلی توافق نظر دارند کـه در این گـنبد امـام عـبدالله رضـی مدفون شده اسـت. ولی در تـرتیب قرار گرفتن او در سلسله ائمه، و در اینکه آیا تنها این امام در این گنبد دفن شده یا امام دیگری نیز در کنار وی مـدفون اسـت، بـا یکدیگر اختلاف نظر دارند.
- پژوهشگران اسماعیلی، در نـام احـمد الوفـی و تـرتیب قـرار گـرفتن او در سلسله ائمه، و اینکه آیا در کنار وی امام دیگری نیز دفن شده است یا نه، با یکدیگر اختلاف نظر دارند (رک: غالب، ۱۹۶۴: ۱۱۰ و ۳۴۴؛ تامر، ۱۹۹۸: ۱۷۵).
- نگارنده در یکی از سفرهای میدانی خود از برخی اهالی محل شـنیده است که مقبره نسیمی، زائرانی از روسیه دارد. اما از اینکه این زائران از کدام فرقه یا طریقت هستند، اطلاعی نیافته است.
- معتقلاً رمحَ عقیل طالباً ـ لطالبٍ و جعفراً من البحر
پایان مقاله
