تلخیص و تنظیم: نشریه معارف

درآمد

نومعتزله که به نوعی احیاگر تفکر معتزلی در دو قرن اخیر محسوب می شود، دارای شباهت ها و نیز تمایزاتی با جریان تاریخی معتزله است. این نوشتار به بررسی وجوه تشابه و تمایز این دو می پردازد. با توجه به تقسیمی که در مقاله جریان شناسی نومعتزله گذشت، منظور از نومعتزله در اینجا معنای عام آن است.

وجوه تشابه معتزله قدیم و جدید[۱]

۱٫ شباهت در عقل گرایی

تفکر اعتزالی در واقع از همان ابتدا با نوعی تکیه بر عقل، سعی در تفسیر آموزه های دینی داشت. [۲]احمدامین مصری در تبیین عقل گرایی افراطی معتزله می گوید: «معتزله عنان عقل را برای بحث در همه مسائل رها کرده و به عقل این حق را دادند که درباره آسمان و زمین، خدا و انسان و. .. بحث کند و دایره مشخصی را برای غوص در آن مشخص نکردند.»[۳]

جریان فکری نومعتزله نیز که در ابتدا با طلوع سیدجمال الدین و شاگردش محمد عبده یکی از راه های خروج از انحطاط مسلمین را باز گشت به عقل و عقلانیت اسلامی دانسته، در تبیین عقلی آموزه های اعتقادی اسلام، تلاش فراوان نمودند، اما در ادامه، این جریان عقل گرایی در عالم اهل سنت از حالت اعتدال خارج و با افراط ها و انحرافاتی مواجه شد. در مقاله جریان شناسی به نگاه نومعتزله افراطی به عقل پرداختیم که از تکرار پرهیز می شود. البته بین عقل گرایی معتزله با نومعتزله تفاوت هایی نیز وجود دارد که در بخش وجوه تمایز به آن اشاره خواهد شد.

۲٫ شباهت در مقابله با شبهات سایر ادیان

یکی از عوامل توسعه و بسط تفکر اعتزالی، تلاش برای پاسخ گویی به شبهات و سؤالاتی بود که اسلام در مواجهه با سایر ادیان و ملل با آن روبرو می شد. با گسترش اسلام به سایر کشورها، مسلمانان به طور طبیعی در مجاورت صاحبان ادیان دیگر و اعتقادات آنها قرار گرفته و بیم آن بود که شبهات ملحدان و مشرکان در عقاید آنان تأثیر و ایمان آنان را متزلزل نماید. مذهب کلامی معتزله با شیوه عقلانی ای که داشت توانست در این راه توفیق هایی کسب نموده و در مواجهه با اندیشمندان سایر ادیان با این قبیل افکار مبارزه کرده و برای شبهات مطروحه پاسخ فراهم آورد.[۴]

با بررسی زمینه های پیدایش جریان فکری نومعتزله نیز در این زمینه، می توان به مشابهت های او با معتزله دست یافت. تاریخ نشان می دهد که تمدن اسلامی از حدود دو قرن پیش دچار تقابلی جدید و جدی با جهان غرب شده و این سؤال که چرا مسلمانان در مقایسه با غرب تا این اندازه دچار انحطاط و عقب ماندگی شده اند، ذهن بسیاری از متفکران اسلامی را به خود مشغول کرد. از سوی دیگر عده ای از مستشرقان مورد حمایت استعمار، مانند ارنست رنان و فرح انطوان، با حمله به عقاید مسلمانان و مطرح نمودن شبهات و مسائلی، اسلام را مانع پیشرفت مسلمانان و دینی مخالف با علم و پیشرفت معرفی کردند.[۵]

در پاسخ به این شبهات، دو رویکرد در عالم اسلام پدید آمد. برخی مانند سیداحمدخان هندی(۱۳۱۶-۱۲۳۲ق) تحت تأثیر جاذبه های صنعتی و مادی غرب، راه حل آشتی دین و مدرنیته و خروج مسلمانان از انحطاط را تأویل آموزه های اسلامی دانست. او در تفسیر ناتمام خود به نام «تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان» برخی مفاهیم چون ملک و جن و روح الامین و وحی و معجزات و بهشت و جهنم را بر مبنای پوزیتیویسم رایج در غرب تفسیر نمود. در مقابل، جریان دیگری به مقاومت در برابر سیاست ها و تهاجمات استعمار غربی به اسلام و مسلمانان پرداخت. حرکت سیدجمال الدین(۱۳۱۴-۱۲۵۴ق) و محمدعبده(۱۳۲۳-۱۲۶۶ق) از این دست بود. [۶]سیدجمال الدین در مقاله ای با عنوان «تفسیر مفسر» و نیز کتاب معروفش با نام «الرد علی الدهریین» به نقد آراء احمدخان و همچنین نقد و ابطال عقاید داروین و دیموقراطیس که با شبهه افکنی های خود باعث تشکیک در باورهای مسلمانان و تضعیف ایمان آنان می شدند، پرداخت. محمدعبده نیز به شبهاتی که هانوتو و فرح انطوان و ارنست رنان مسیحی بر علیه عقاید اسلامی مطرح کرده بودند، پاسخ داد و عقاید مسیحیان و اشتباهات کلیسا را به چالش کشید.[۷] این جریانی است که هم اکنون نیز در قالب نومعتزله اعتدالی ادامه دارد. شاید بتوان محمد الغزالی(۱۹۱۷-۱۹۹۶)، محمد عماره و رمضان البوطی که اخیراً(۲۰۱۳) در حملات تکفیری ها به سوریه کشته شد، را از این قبیل دانست.

۳٫ شباهت در تلاش برای آشتی مذاهب اسلامی

یکی از زمینه های پیدایش تفکر اعتزالی وجود اختلافات عقیدتی و سیاسی در جامعه مسلمان بود. تفکر اعتزالی در پی این بود که با برطرف نمودن اختلافات مذاهب مختلف اسلامی، رویکردی معتدل در عقاید و آموزه های دینی ایجاد نماید؛ رویکردی که از تفریط مرجئی و افراط خوارجی در امان بوده و از سویی مانع سوء استفاده برخی فرصت طلبان از آموزه هایی چون جبرگرایی در جامعه اسلامی شود. چنانکه می دانیم روحیه تکفیری خوارج از سویی و روحیه ظلم پذیری مرجئه و مجبره، هر یک به نحوی در انحطاط مسلمانان مؤثر بوده است. این نوع افراط و تفریط ها همواره در طول تاریخ وجود داشته و توفیق استعمار در استثمار و استضعاف مسلمانان، خود حاکی از این حقیقت است.

از حدود دو قرن پیش کسانی پیدا شدند که این درد جوامع مسلمان را تشخیص داده و برای نجات امت اسلامی از این وضعیت، تلاش نمودند. اکثر نویسندگان، آغازگر این جریان را سیدجمال الدین اسدآبادی می دانند. مهمترین تأکیدات وی برای خروج مسلمین از انحطاط حول محور اتحاد مسلمین می گردد. از نظر وی اتحاد و همبستگی از مهمترین ارکان اسلام است که لزوم آن از بدیهیات است و نیازی به استاد یا کتابی برای تعلیم و ارشاد ندارد.[۸] وی از مذهب و قوم خود نیز دم بر نیاورد و صلای وحدت مذاهب اسلامی را سر داد. اثر کار او نه تنها در شرح و طبع نهج البلاغه توسط شاگردش عبده، بلکه سال ها بعد در «جماعه التقریب بین المذاهب الاسلامیه» که توسط روشنفکران سنی و شیعه برپا و منجر به فتوای تاریخی شیخ شلتوت(۱۳۱۱-۱۳۸۳هـ..) شد، دیده می شود.[۹]

۴٫ شباهت در فلسفه گرایی

یکی دیگر از وجوه تشابه بین معتزله و نومعتزله فلسفه گرایی آنان است. از نظر شهید مطهری «از صدر اسلام، شیعه بیش از دیگران به سوی این مسائل(فلسفه) گرایش داشته است. در میان اهل تسنن، گروه معتزله که به شیعه نزدیک تر بودند گرایشی بدین جهت داشتند؛ ولی چنانکه می دانیم مزاج اجتماعی جماعت، آن را نپذیرفت و تقریباً از قرن سوم به بعد منقرض شدند.. .. حتی در عصرهای اخیر نیز ایران که شیعه است از تمام کشورهای اسلامی دیگر، بیشتر به فلسفه عنایت داشت. سید جمال الدین اسدآبادی که تمایلات شیعی داشت و در ایران تحصیل فلسفه کرده بود، همین که به مصر آمد یک جنبش فلسفی در آنجا به وجود آورد.» [۱۰] ورود سید به مصر با تدریس دروس فلسفی همراه بود. افرادی همچون محمدعبده و سعدزغلول دور او گرد آمده و نزد او فلسفه اسلامی تعلیم می گرفتند.[۱۱]

البته چنانکه در جریان شناسی نومعتزله گذشت جریانات عقل گرایی نومعتزله نیز به سه دسته قابل تقسیمند: گروهی همچون سیدجمال الدین و شاگردان نزدیکتر وی مانند محمدعبده با فلسفه اسلامی به تبیین و پاسخگویی به مسائل می پردازند و برخی نیز مثل محمد ارکون و محمد عابدالجابری که جزو نومعتزله به معنای خاص هستند، با مبانی فلسفه غرب در پی تبیین آموزه های دینند. در این بین معدودی، از جمله سیدقطب، الکواکبی، طنطاوی و. .. علم گرا و مخالف فلسفه و کلامند.

۵٫ شباهت در اعتقاد به اصول خمسه

معتزله به پنج اصل معتقد شدند؛ اصولی که قاضی عبد الجبار همدانی ضمن بیان آنها اشاره نمود که هر کس به این پنج اصل معتقد باشد، معتزلی است: «توحید، عدل، وعد و وعید، منزله بین المنزلتین، و امر به معروف و نهی از منکر». با گذاری در آثار نومعتزله می توان اذعان نمود که تقریباً آنان که به این بحث وارد شده اند، اجمالاً اصل توحید و عدل و فروعات آن را با تقریر معتزله می پذیرند؛ به عنوان نمونه در اصل توحید، ابن عاشور، عیناً به همان چیزی معتقد است که معتزله معتقدند.[۱۲]

حسن حنفی نیز که مدون کلام اعتزالی در قرن اخیر است در مورد نفی صفات از ذات [۱۳] و نفی رویت [۱۴] با همان ادبیات معتزلی سخن می گوید. او به صورت مشروح مسأله اختیار انسان را مورد بررسی قرار داده و عقیده معتزلی خویش را ابراز نموده است. [۱۵] محمدعبده نیز در «رساله التوحید» به تبیین این اصل از اصول معتزله پرداخته است.

تطبیق اصول خمسه در آثار نومعتزله از حوصله این مقال خارج است اما با بررسی آثار نومعتزله می توان اذعان نمود که تنها آموزه ای که به صورت فراگیر، تقریباً در آثار تمامی نومعتزلیان به چشم می خورد مسأله «اختیار و آزادی انسان» است. برخی نومعتزله غرب گرا چنان با مبانی انسان شناختی غرب به تبیین آزادی انسان پرداخته اند که نتیجه آن چیزی جز امانیسم و اصالت انسان نیست.

۶٫ شباهت در تقریب به شیعه

به اعتراف احمد امین، معتزله در اکثر آراء کلامی خود به جز در مسأله امامت، شباهت بسیاری به آراء شیعه دارد. این قرابت به حدی است که سلفی های متعصب از آن به «تواخی» تعبیر نموده اند. ذهبی می گوید: «از سال ۳۷۰ هـ تا کنون رفض و اعتزال تصادق و تواخی دارند.» [۱۶] ابن حجر عسقلانی(۷۷۳-۸۵۲هـ ق) در لسان المیزان با اصلاح قول ذهبی می گوید: «(شیعه و معتزله) همیشه از زمان مأمون(۱۷۰-۲۱۸هـ ق) تا کنون متواخی بوده اند.»[۱۷] ابو علی جبایی می گوید: «ما و شیعه در توحید و عدل موافق یکدیگر هستیم و اختلاف بین ما فقط در امامت است و واجب است که اجتماع کنیم تا ید واحدی شویم.»[۱۸] شرح ابن ابی الحدید معتزلی بر نهج البلاغه نیز شاهد دیگری بر این مدعا است.

این تمایل به ایجاد اتحاد با شیعه در میان برخی نومعتزله نیز به چشم می خورد. چنانکه گفتیم بعد از سیدجمال، شاگردش محمدعبده با مقدمه ای که بر نهج البلاغه[۱۹] نوشت، میزان اثرپذیری از استاد خویش را در تمایل به تفکر شیعی نشان داد. در ادامه این روند یکی از مهم ترین اتفاقات، فتوای تاریخی شیخ شلتوت(۱۳۱۰-۱۳۸۳ق) در جواز عمل یک سنی بر مبنای فقه شیعی است. نامه نگاری های وی با آیت الله بروجردی و نظر سایر علمای الازهر از جمله محمدالغزالی در مورد این فتوا، خواندنی است.[۲۰]

البته در بین نومعتزله کسانی نیز هستند که عقاید شیعه را زیر سؤال برده و با آن دشمنی کرده اند. مثلاً نگارش کتابی تحت عنوان «الفتنه الکبری علی و بنوه» توسط طه حسین از نمونه هایی است که می توان به آن اشاره نمود. تمایلات وهابی گری رشیدرضا، سیداحمدخان هندی و شاه ولی الله دهلوی نیز در این راستا قابل اشاره است. اما این تفکر در بین نومعتزله مصر عمومیت ندارد.

برخی دیگر از وجوه اشتراک اعتزال قدیم و جدید از منظر آیه الله تسخیری عبارتند از: ایمان به احکام عقلی قطعی و ظنی به طور یکسان، رد اجماعات مدعی از جمله اجماعات مشکوک و معلل، ایمان کامل به آزادی و مسئولیت انسان، اعتقاد به استحسان در تفسیر متون، تأثیرپذیری از نظریه های اروپایی، فعالیت ضد قشری گری و عدم تقید به ضوابط اصولی و گرایش به ایده های مقاصد الشریعه با تکیه بر استنباطات خود.[۲۱]

وجوه تمایز معتزله قدیم و جدید

۱٫ تمایز در عقل گرایی

چنانکه گفته شد عقل گرایی یکی از وجوه تشابه معتزله و نومعتزله است؛ اما نباید از تمایزات آن ها در همین مورد نیز غافل بود. در نوع عقل گرایی معتزله و نومعتزله به معنای خاص، تفاوت های اساسی وجود دارد که به اختصار بیان می شود:

الف. تفاوت در نوع عقل گرایی؛ معتزله اگر چه گه گاه به تأویل نصوص بر اساس فهم خود دست می زدند، ولی در تبیین عقاید خود ملتزم به تعالیم شرع مقدس بودند؛ اما نومعتزله(به معنای خاص) چنین التزامی به دین ندارند و پیرو عقل صرف هستند؛ گرچه، مخالف آموزه های دین باشد. احمدامین معتقد است بعد از اینکه جایگاه معتزله در دوران محنت، تضعیف گردید، مسلمانان حدود هزار سال زیر سایه محافظه کاران قرار گرفتند تا اینکه نهضتی آغاز گردید که رنگ و بوی اعتزال داشت. وی ایمان به سلطه عقل و آزادی اراده و نیز آزادی جدل و بحث و مناظره و بسیاری دیگر از تعالیم معتزله را مشترک بین معتزله و نومعتزله می داند و می گوید: «تنها جهت افتراق بین تعالیم معتزله و نومعتزله این است که آموزه های معتزله در مورد این وجوه مشترک، بر اساس دین بود اما آموزه های نومعتزله بر اساس عقل صرف؛. … بنابراین این مبادی نزد معتزله ارتباط کامل به دین داشت اما در نومعتزله نه تنها ارتباط با دین وجود ندارد بلکه در بسیاری از موارد خروج از دین است.»[۲۲] اساساً می توان گفت که هویت عقلانی این گروه را عقلانیت مدرن و پست مدرن ساخته که اختلاف ماهیتی با عقلانیت معتزله قدیم دارد.[۲۳]

ب. تفاوت در مبانی عقلی؛ نهایت استفاده ای که معتزلیان در آن دوران برای تبیین آموزه های خود از فلسفه بردند، بر مبنای فلسفه ارسطو و افلاطون و. .. بود که توحیدی و الهی هستند. اما نومعتزله(به معنای خاص)، با مسائل جدیدی در دوران مدرنیته روبرو شده اند که برای پاسخ به آن ها چاره ای جز استفاده از مبانی عقلی مهد مدرنیته، نمی بینند. استفاده از این مبانی برای تبیین آموزه های دینی در جهت رفع چالش سنت و مدرنیته، نتایجی غیر از تعالیم اصیل اسلام به دست خواهد داد. به عبارت دیگر؛ استفاده از اندیشه های امثال کانت، دکارت، پوپر، فوکو، گادامر، هیدگر و. ..که برای حل مشکلات مسیحیتِ تحریف شده تلاش می کردند در جهت تبیین عقاید مسلمانان، نتیجه ای جز اسلام تحریف شده در پی نخواهد داشت.

ج.تفاوت در لوازم عقل گرایی؛ معتزله با توجه به نوع عقل گرایی خود، از تعالیم اسلام اصیل دور نشدند؛ اما نوع عقل گرایی افراطی برخی نومعتزله آنها را بر آن داشت تا به لوازمی ملتزم شوند که با اصول اساسی اسلام سازگاری ندارد. از جمله لوازم باطلی که بر نوع عقل گرایی نومعتزله خاص مترتب شده است می توان به مواردی همچون: ارائه تفسیر غلط از ماهیت وحی، اشتباه در تفسیر خاتمیت، اعتقاد به تاریخ مندی دین، به کارگیری اصول هرمنوتیکی در فهم قرآن و التزام به نظریه تعدد قرائت ها، اعتقاد به پلورالیسم دینی، نقد و انکار حکومت دینی، نگاه منتقدانه به فقه، باور به تساوی و تشابه حقوق زن و مرد و حداقل پنداری قلمرو دین اشاره نمود.

۲٫ تمایز در اصلاح طلبی

یکی دیگر از تفاوت هایی که می توان بین معتزله و نومعتزله ذکر نمود، رویکرد اصلاح طلبی آنان است. از دو قرن اخیر متفکران در رویارویی با عقب ماندگی اغلب ملل اسلامی، و سلطه کشورهای استعمارگر بر آنان، راه چاره را در اصلاح دیده و برای آن راه کارهایی ارائه می کنند. رویکردهای متفاوت در ارائه راه حل برای خروج از انحطاط و اصلاح جوامع اسلامی، نومعتزله را به دو قسم تقسیم می کند. گروهی چون سیدجمال و تا حدودی شاگردش محمدعبده، ابن عاشور، شیخ شلتوت، محمدالغزالی، سیدقطب و. .. ضمن پایبندی به اصول اسلامی، زندگی دین مدارنه را قابل تطبیق با شرایط مدرنیته دیده و اسلام را پاسخگوی شرایط جدید می دانند؛ اما در مقابل کسانی چون سیداحمدخان هندی تحت تأثیر شدید پیشرفت های غرب به تأویل آموزه های دین اسلام پرداخته و خروج از انحطاط را در نزدیک شدن به سبک زندگی غربی می دانند. این دو رویکرد در پاسخ به سؤال بزرگ از «سازگاری اسلام و مدرنیته» هم اکنون نیز در بین جریان نو اعتزال مشاهده می شود. به تعبیر دیگر، برخی از نومعتزله راه اصلاح را در اصلاح دینداری دانسته و عمل نکردن به آموزه های اصیل و مقتضای عقلانیت اسلامی را علت انحطاط مسلمانان می دانند و گروه دوم راه اصلاح را در اصلاح خودِ دین و آموزه های اصیل اسلامی دانسته و عقلانیت را در تأویل و تقریب این آموزه ها به دنیای غرب می دانند؛ برای نمونه ابن عاشور در کتاب «اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام» بر اساس مبانی اسلام به مقومات اصلاح فرد و جامعه اشاره کرده و به تبیین آنها می پردازد.[۲۴] در مقابل افرادی مثل محمدارکون با تاریخی دانستن فکر و فرهنگ عربی و اسلامی آن دو را زندانی قلمرو فکری قرون وسطا می داند. [۲۵] او معتقد است که برای هماهنگ شدن آموزه های اسلامی با مقتضای مدرنیته، باید قرائت جدیدی از قرآن ارائه داد.[۲۶]

۳٫ تمایز در علم گرایی

یکی دیگر از تفاوت هایی که می توان بین معتزله قدیم و نومعتزله یافت، نوع رویکرد آنان به قرآن کریم است. در بین برخی از نومعتزله در اثر شرایط زمانی و پیشرفت های علمی، نگاه های جدیدی در تعامل با قرآن مطرح شده است؛ چرا که آگاهی از پیشرفت و اقتدار غرب، جوامع اسلامی را متوجه عقب افتادگی و کاستی های خود ساخت و منادیان اصلاح را برای برقراری سازگاری بین دین و مدرنیته بر آن داشت که رویکرد علمی را در تفسیر آیات قرآن مورد توجه قرار دهند. «بهره گیری از دانش های روز در تفسیر قرآن کریم امری بی سابقه نبوده؛ اما تبدیل آن به یک جریان تفسیری با آغاز دوره جدید شکوفایی و تجدد حیات اسلام که کم و بیش با ظهور جمال الدین اسدآبادی شناخته می شود، پایه ریزی شد.» [۲۷] تفسیر ی مثل «تفسیرالقرآن و هوالهدی و الفرقان» از سیداحمدخان هندی، تفسیری پوزیتیویستی از آیات قرآن کریم ارائه داد. رگه هایی از علم گرایی در تفسیر«فی ضلال القرآن» از سیدقطب و تفسیر «التحریر و التنویر» از ابن عاشور نیز به چشم می خورد.

[۱] این نوشتار گزیده ای است از مقاله «اعتزال جدید و قدیم در پرتو مقایسه» منتشر شده در جریان شناسی اعتزال نو، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۳، صص۲۴۵-۲۹۳٫

[۲] سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، مؤسسه الامام الصادق، بی تا، ج۶، ص۲۶۲٫

[۳] امین، احمد، ضحی الاسلام، قاهره، مکتبه النهضه المصریه، چاپ هفتم، ۱۹۶۴م، ج۳، ص۶۸

[۴] حنفی، حسن، موسوعه الحضاره العربی الاسلامی، بیروت، المؤسسه العربیه للدراسات و النشر، ۱۹۸۶م، ج۲، ص۶۳۰٫

[۵] BRIL: The Encyclopedia Of Islam, V2, P418.

[۶] البهی، محمد، الفکر الاسلامی الحدیث و صلته بالاستعمار الغربی، قاهره، مکتبه وهبه، چاپ چهارم، ۱۳۸۴ق، ص۱۰-۲۴٫

[۷] عبده، محمد، الاعمال الکامله لمحمد عبده، جمع آوری محمد عماره، بیروت، دار الشروق، ۱۴۱۴، ج۳، ص۲۱۹-۳۶۸٫

[۸] حسینی افغانی، سید جمال الدین و محمد عبده، العروه الوثقی، اعداد و تقدیم: سیدهای خسروشاهی، قاهره، مکتبه الشروق الدولیه، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۰٫

[۹] فراستخواه، مقصود، سرآغاز نواندیشی دینی، چاپ سوم، انتشار، بی جا، ۱۳۷۷ش، ص۱۶۴٫

[۱۰] مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، بی تا، ج۱۶، ص۳۸۲٫

[۱۱] E.J.BRIL, The Encyclopedia Of Islam, V2, P417.

[۱۲] ابن عاشور، اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، تونس، الشرکه التونسیه للتوزیع، چاپ دوم، ۱۹۸۵، ص۴۸٫

[۱۳] حنفی، حسن، من العقیده الی الثوره، بیروت، دار التنویر للطباعه و النشر، ۱۹۸۸، ج۲، ص۳۲۶٫

[۱۴] همان، صص۲۴۰-۲۸۱٫

[۱۵]همان، ج۳، ص۳۴۸-۳۴۷٫

[۱۶] عسقلانی، ابن حجر، «لسان المیزان»، چاپ دوم، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۶۹-۷۰٫

[۱۷] همان.

[۱۸] عماره، محمد، الاسلام و فلسفه الحکم، قاهره، دار الشروق، ۱۴۰۹ق، ص۵۸۲٫

[۱۹] عبده، محمد، الاعمال الکامله لمحمد عبده، جمع آوری محمد عماره، بیروت، دار الشروق، ۱۴۱۴، ج۲، ص۴۰۹٫

[۲۰] ر.ک: پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیه الله العظمی بروجردی:http://broujerdi.org/content/view/29/124/

[۲۱] جریان شناسی اعتزال نو، ص۸۷٫

[۲۲] امین، احمد، ضحی الاسلام، قاهره، مکتبه النهضه المصریه، چاپ هفتم، ۱۹۶۴م، ج۳، ص۲۰۷٫

[۲۳] جریان شناسی اعتزال نو، ج۱، ص۲۰۱٫

[۲۴] ابن عاشور، اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، تونس، الشرکه التونسیه للتوزیع، چاپ دوم، ۱۹۸۵، صص۴۵-۲۶۶٫

[۲۵] هالیبر، رون، العقل الاسلامی امام تراث عصر الانوار فی الغرب(الجهود الفلسفیه عند محمد ارکون)، ترجمه: جمال شحید، دمشق، الاهالی للطباعه و النشر و التوزیع، ۲۰۰۱م، ص۴۶٫

[۲۶] همان، ص۸٫

[۲۷] اسعدی، ۱۳۸۹: ج۱، ص۴۳۳٫