چکیده
بر اساس روایات، امام زمان(عج) امری جدید می‌آورد که از یک‌سو سبب برداشت نادرست دوستان و از سوی دیگر، سوءاستفاده و تبلیغات منفی دشمنان شده است. پرسش این است که با توجه به اصول اسلام _ که شیعه امامیه نیز به آن معتقد است _ در تفسیر این روایات چه احتمال‌هایی قابل پذیرش‌اند و چه احتمال‌هایی پذیرفتنی نیستند. برخی احتمال‌ها در این‌باره مطرح شده‌اند که در این نوشتار بررسی می‌شوند و افزون بر آن، نگارنده نیز احتمال‌هایی را که موجه می‌داند مطرح می‌کند. در مجموع، هفت احتمال بررسی می‌شود که برخی از آن‌ها قطعاً مردودند؛ چون با اصول و محکمات کتاب و سنت سازگار نیست مانند این احتمال که حضرت حجت(عج) دین و شریعتی جدید می‌آورد که نه‌تنها دلیل و روایت معتبری ندارد، بلکه روایات معتبر متعددی برخلاف آن است و با اصول قطعی اسلام که امامیه هم بدان اعتقاد دارد، ناسازگار است؛ همچنین این‌که حضرت(عج) احکامی جدید تشریع کند نیز صحیح نیست؛ زیرا امامان(علیهم السلام) شارع نیستند. و نیز این‌که احکامی در نزد امام مهدی(عج) به ودیعت نهاده شده و ایشان هم آن‌ها را بیان می‌کند، بر اساس برخی امور تضعیف می‌شود.
احتمال‌هایی که به نظر نگارنده موجه است بدین قرارند: الف) بیان دوبارۀ احکامی که پیامبر(ص) ابلاغ کرده است؛ ب) تفسیر اسلام متناسب با شرایط زمان ظهور؛ ج) بیان زیرمجموعه‌ها و مصادیق عناوین عام کتاب و سنت.
واژگان کلیدی
امام زمان(عج)، عصر ظهور، دین جدید، کتاب جدید، احکام جدید.
مقدمه
در برخی روایات درباره امام زمان(عج) آمده است:
یُبَایِعُ النَّاسَ بِأَمْرٍ جَدِیدٍ. (نعمانی، ۱۴۲۲: ۲۷)
إِذَا قَامَ الْقَائِمُ(ع) جَاءَ بِأَمْرٍ جَدِیدٍ. (مفید، ۱۴۱۴: ج۲: ۳۸۴)
یَقُومُ بِأَمْرٍ جَدِید. (حلی، ۱۳۷۰: ۲۱۳)
جَاءَ بِأَمْرٍ غَیْرِ الَّذِی کَانَ. (اربلی، ۱۴۰۵: ج۳، ۲۵۵)
و امثال این عناوین که همگی نوعی نوآوری را به امام زمان(عج) نسبت می‌دهند.
امر در لغت به دو معنا به کار می‌رود:
۱٫ طلب فعل که در این معنا مقابل نهی است و جمع آن اوامر است (ابن‌منظور، ۱۴۰۸:
ج۱، ۲۰۴).
۲٫ شیء، شأن، حال، حادثه که در این معنا جمع آن امور است (همو؛ فیومی، ۱۴۰۵: ۲۱؛ راغب اصفهانی، ۱۴۰۴: ۲۴).
به نظر می‌رسد امر در این روایات به معنای دوم است؛ گرچه امر به معنای شیء معنایی گسترده دارد، ولی به قرینه سایر کلماتی که در روایات آمده باید معنا و تفسیر شود. از این‌رو اجمالاً می‌توان گفت به قرینه این‌که آورنده آن پیامبر(ص) نیست، بلکه امام(ع) است، به صورت طبیعی آن‌چه امام می‌آورد باید چیزی در حد وظیفه و شأن امام و نه پیامبر(ص) باشد. از این‌رو نمی‌توان گفت امام(ع) دین جدید، حکم یا آموزه جدیدی می‌آورد؛ بلکه یا آموزه‌ها و احکامی که پیامبر(ص) ابلاغ کرده دوباره بیان می‌کند، یا تفسیری درباره آن‌چه پیامبر(ص) آورده ارائه می‌دهد، یا مصادیقی برای آن بیان می‌کند.
پرسش اصلی این مقاله، این است که این امور از چه سنخی است و با توجه به محکمات کتاب و سنت چه احتمالی نمی‌تواند مراد از «امر جدید» باشد؟ همچنین با توجه به اصول قطعی کتاب و سنت، نمی‌توان «امر جدید» را به آن تفسیر کرد و در نتیجه از زمره احتمال‌هایی است که قطعاً مردود است و تفسیرهایی که با اصول قطعی کتاب و سنت سازگار است و می‌توان آن‌ها را به عنوان یک دیدگاه پذیرفت کدام است؟ سرانجام این‌که آیا می‌توان برای برخی از تفسیر‌ها شواهد و قرائنی اقامه کرد؟
احتمال‌ها درباره معنای روایت
درباره معنای روایت، در کلام دانشوران چند احتمال مطرح شده است و چند احتمال دیگر نیز مطرح می‌کنیم؛ ولی پیش از طرح و بررسی احتمال‌ها، نکته‌ای یادآور می‌شویم و آن این‌که باید این احتمال‌ها به روش علمی بررسی شود تا معلوم شود کدام احتمال با اصول و مبانی اسلام سازگار است و کدام‌یک با اصول و مبانی اسلام سازگار نیست؛ چون این روایات را باید در چارچوب محکمات کتاب و سنت تفسیر کرد. وگرنه باید آن روایات را کنار گذاشت. اصول و چارچوب‌های محکم کتاب وسنت متعدد است؛ اموری همچون ختم نبوت، جامعیت و کمال شریعت، عدم اهمال پیامبر گرامی اسلام(ص) در ابلاغ احکام و… .
احتمال اول: آوردن دین و شریعت جدید
یکی از احتمال‌ها در ذهن برخی مردم سطحی‌نگر این است که حضرت حجت(عج) در هنگام ظهور اساساً دین و شریعت جدیدی غیر از دین اسلام می‌آورد؛ همان‌طور که پیامبر گرامی اسلام(ص) پس از دین مسیح(ع) دین جدیدی آورد و حضرت عیسی(ع) پس از حضرت موسی(ع) دینی جدید ارائه کرد.
بررسی
نگارنده در میان دانشمندان امامیه کسی را نمی‌شناسد که به این احتمال معتقد باشد، بلکه با تتبعی که کرده، این احتمال را در میان آثار و کتاب‌های علمی نیافته است. تنها تصور نادرستی است که در ذهن برخی از مردم سطحی‌نگر وجود دارد و برخی از مخالفان شیعه امامیه، به آن‌ها نسبت می‌دهند (قفاری، ۱۴۳۱: ج۲، ۵۱۰ به بعد). این احتمال هرگز پذیرفتنی نیست و قطعاً مردود است؛ زیرا:
یکم. روایتی وجود ندارد که حضرت مهدی(عج) دین یا شریعتی جدید می‌آورد، بلکه وصف جدید و امثال آن صفت برای چند امر ذکر شده که بدین قرار است:
۱٫ امر جدید: «جَاءَ بِأَمْرٍ جَدِیدٍ» (مفید، ۱۴۱۴: ج۲، ۳۸۴)؛
۲٫ کتاب جدید: «یَقُومُ الْقَائِمُ بِأَمْرٍ جَدِیدٍ وَ کِتَابٍ جَدِیدٍ» (نعمانی، ۱۴۲۲: ۲۳۸)؛
۳٫ سنت جدید: «یَقُومُ بِأَمْرٍ جَدِیدٍ وَ سُنَّهٍ جَدِیدَهٍ» (همو: ۲۳۵)؛
۴٫ قضای جدید: «یَقُومُ بِأَمْرٍ جَدِیدٍ … وَ قَضَاءٍ جَدِیدٍ» (همو: ۲۵۵)؛
۵٫ سلطان جدید: «یُبَایِعُ النَّاسَ بِأَمْرٍ جَدِیدٍ … وَ سُلْطَانٍ جَدِید»(همو: ۲۷۰)؛
۶٫ دعوت جدید: «یَسْتَأْنِفُ الدَّاعِی مِنَّا دُعَاءً جَدِیداً کَمَا دَعَا رَسُولُ اللَّهِ» (مجلسی، ۱۳۶۳: ج۱۳، ۱۹۴).
ولی هیچ روایتی نداریم که امام زمان(عج) دین یا شریعت جدیدی می‌آورد.
هیچ‌یک از روایات یادشده بر این دلالت ندارند که آن حضرت اساساً دینی جدید می‌آورد و امر جدید ابهام دارد. باید به گونه‌ای تفسیر شود که با اصول قطعی و مسلّم اسلام همچون ختم نبوت و جامعیت شریعت _ که امامیه نیز بدان معتقد است _ ناسازگار نباشد. مراد از «کتاب جدید» نیز همین قرآن است و البته ویژگی‌هایی مانند ذکر اسباب نزول، تفسیر صحیح و بیان برخی مصادیق و زیرمجموعه‌ها و… همراه آن است (طباطبایی، ۱۳۹۳: ج۱۲، ۱۱۶، مرتضی عاملی، ۱۴۱۰: ۵۶). هیچ‌یک از روایات فوق دلالتی ندارد آن‌چه حضرت مهدی(عج) بدان دعوت می‌کند دینی جدید است.
دوم. برفرض هم چنین روایاتی وجود داشته باشد، با قرآن، سنت و اجماع مسلمانان سازگار نیست. قرآن، سنت و ضرورت اسلام و اجماع مسلمین بر ختم نبوت است. در این صورت از زمره روایاتی خواهد بود که مخالف قرآن و سنت است و به دستور پیامبر(ص) و امامان اهل‌بیت(علیهم السلام) باید روایات مخالف با قرآن و سنت را کنار گذاشت و از درجه اعتبار ساقط است.
در روایتی از رسول خدا(ص) می‌خوانیم:
إِنَّ عَلَى کُلِّ حَقٍّ حَقِیقَهً وَ عَلَى کُلِّ صَوَابٍ نُوراً فَمَا وَافَقَ کِتَابَ اللَّهِ فَخُذُوهُ وَ مَا خَالَفَ کِتَابَ اللَّهِ فَدَعُوهُ؛ (برقی، ۱۳۳۰: ج۱، ۲۲۶)
همانا هر مطلب حقی نشانه‌ای و هر مطلب درستی نورانیتی دارد. به هر چه با قرآن سازگار بود چنگ زنید و هر چه را با قرآن مخالف بود کنار بگذارید.
از امام صادق(ع) چنین روایت شده است:
کُلُّ شَیْءٍ مَرْدُودٌ إِلَى الْکِتَابِ وَ السُّنَّهِ وَ کُلُّ حَدِیثٍ لَا یُوَافِقُ کِتَابَ اللَّهِ فَهُوَ زُخْرُفٌ؛
(همو: ۲۲۱)
هر مطلبی با کتاب و سنت سنجیده می‌شود و هر حدیثی که با قرآن سازگار نبود سخنی بی‌اساس است.
در نتیجه، صدور چنین روایاتی ازمعصومان محرز نیست.
سوم. بر فرض محرز شدن صدور چنین روایاتی از معصوم(علیهم السلام) باید به گونه‌ای تفسیر شوند که با ادله معتبر قطعی ناسازگار نباشد. چگونه می‌توان گفت مراد این است که حضرت شریعت جدیدی می‌آورد، در حالی که روایاتی فراوانی وجود دارد که مفاد آن‌ها این است که حضرت حجت(عج) به قرآن، شریعت و سنت پیامبر(ص) دعوت می‌کند، بدعت‌ها در دین را از بین میبرد و سنت صحیح دینی را احیا می‌سازد؟ برخی از این روایات را در اینجا می‌آوریم:
رسول خدا(ص) فرمود:
الْقَائِمُ مِنْ وُلْدِی اسْمُهُ اسْمِی وَ کُنْیَتُهُ کُنْیَتِی وَ شَمَائِلُهُ شَمَائِلِی وَ سُنَّتُهُ سُنَّتِی یُقِیمُ النَّاسَ عَلَى مِلَّتِی وَ شَرِیعَتِی وَ یَدْعُوهُمْ إِلَى کِتَابِ رَبِّی؛ (صدوق، ۱۳۶۳، ۴۱۱؛ طبرسی، ۱۴۱۷:
ج۲، ۲۲۷)
قائم از فرزندانم است؛ اسمش با اسم من، کنیه‌اش با کنیه من، شکل و شمایلش با شمایل من و سنتش با سنت من یکی است. مردم را به دین و شریعت من هدایت می‌کند و مردم را به کتاب خدای من فرا می‌خواند.
باز از آن حضرت چنین نقل شده است که فرمود:
یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی وَ یَعْمَلُ بِسُنَّتِی وَ یُنَزِّلُ اللَّهُ لَهُ الْبَرَکَهَ مِنَ السَّمَاءِ وَ تُخْرِجُ الْأَرْضُ بَرَکَتَهَا وَ تُمْلَأُ بِهِ الْأَرْضُ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً؛ (مجلسی، ۱۴۰۳: ج۵۱، ۸۲)
شخصی از اهل‌بیتم قیام می‌کند و به سنت من عمل می‌کند خداوند برکت را از آسمان فرو می‌فرستد و زمین برکتش را برون می‌ریزد. خداوند به واسطه او زمین را _ همان‌طور که از ظلم و جور پر شده بود _ از عدل پر می‌کند.
امام باقر(ع) می‌فرماید:
إِذَا قَامَ الْقَائِمُ(ع) سَارَ إِلَى الْکُوفَهِ … وَ لَا یَتْرُکُ بِدْعَهً إِلَّا أَزَالَهَا وَ لَا سُنَّهً إِلَّا أَقَامَهَا؛ (حرعاملی، ۱۴۱۴: ج۸، ۲۶۶)
هنگامی که حضرت قائم(ع) قیام می‌کند به کوفه می‌رود … و بدعتی نیست
مگر آن‌که آن را از بین میبرد و سنتی [از سنت‌های پیامبر(ص)] نیست مگر آن‌که آن را اجرا می‌کند.
محمد بن مسلم می‌گوید:
سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(ع) عَنِ الْقَائِمِ إِذَا قَامَ بِأَیِّ سِیرَهٍ یَسِیرُ فِی النَّاسِ؟ فَقَالَ: بِسِیرَهِ مَا سَارَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ(ص)؛ (کورانی، ۱۴۱۱: ج۳، ۳۱۹)
از امام باقر(ع) پرسیدم: هنگامی که حضرت حجت(ع) قیام می‌کند، بر چه سیره‌ای در میان مردم رفتار خواهد کرد؟ امام فرمود: بر سیره پیامبر(ص).
عبدالله بن عطا گفته است:
سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الْبَاقِرَ(ع) فَقُلْتُ: إِذَا قَامَ الْقَائِمُ(ع) بِأَیِّ سِیرَهٍ یَسِیرُ فِی النَّاسِ؟ فَقَالَ: یَهْدِمُ مَا قَبْلَهُ کَمَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ یَسْتَأْنِفُ الْإِسْلَامَ جَدِیداً؛ (نعمانی، ۱۴۲۲: ۲۳۸)
از امام باقر(ع) پرسیدم: هنگامی که حضرت حجت(عج) قیام کند طبق چه سیره‌ای در میان مردم رفتار می‌کند؟ امام فرمود: سنت‌ها[ی باطلی که] در میان مردم رایج است از بین میبرد، همان طور که پیامبر(ص) آن‌ها را از بین برد و اسلام را دوباره احیا می‌کند.
امام صادق(ع) فرمود:
و لو قد قام قائمنا و تکلم متکلمنا ثم استأنف بکم تعلیم القرآن و شرائع الدین و الأحکام و الفرائض کما أنزله الله على محمد(ص)؛ (طوسی، ۱۴۰۴: ج۱، ۳۵۰)
هنگامی که قائم ما قیام می‌کند دوباره قرآن، قوانین و احکام دین و واجبات را همان‌گونه که بر پیامبر(ص) نازل شده است به شما یاد می‌دهد.
امام مهدی(عج) در هنگام ظهور می‌فرماید:
ان تحافظوا على طاعته و طاعه رسوله(ص) و ان تحیوا ما أحیی القرآن و ان تمیتوا ما أمات … و انی أدعوکم إلى اللّه و إلى رسوله(ص) و العمل بکتابه و إماته الباطل و احیاء سنته؛ (مقدسی، ۱۳۹۹: ۱۴۶)
مراقب باشید تا خدا و رسولش را اطاعت کنید؛ آن‌چه قرآن زنده نگه داشته زنده نگه دارید و آن‌چه قرآن باطل کرده باطل بدانید … و من به خدا و رسول خدا و عمل به کتاب وی و ابطال باطل و احیای سنت وی شما را فرا می‌خوانم.
احتمال دوم: تشریع احکام جدید
پیامبر گرامی اسلام(ص) همه تشریعات الهی را ابلاغ کرد و برخی احکام را نیز خود تشریع نمود (صفار، ۱۳۶۲: ۳۹۷)؛ ولی امام زمان(عج) یک دسته احکام جدید تشریع می‌کند. درباره احکام جزایی برخی معتقدند این احتمال جدی وجود دارد که امام(ع) هنگام ظهورش احکام جزایی جدیدی متناسب با عصر خودش بیاورد؛ چون حضرت مهدی(عج) حق تشریع دارد و آن حضرت یکی از مصادر و منابع تشریع هست و شاید این یکی از تفاسیری است که می‌توان از روایات ارائه داد؛ روایاتی که می‌گوید: «یأتی بأمر جدید و قضاء جدید و حکم جدید» (صدر، ۱۴۲۷: ج۹، ۱۳۷).
برخی نیز گفته‌اند که در روایات آمده است حضرت حجت(عج) احکامی جدید درباره راه‌ها تشریع می‌کند (سبزواری، ۱۴۱۶: ج۲۳، ۳۰۰). بعضی دیگر نیز از تبدیل احکام شرعی نسبت به حضرت حجت(عج) سخن گفته‌اند (حائری، ۱۴۰۷: ج۳، ۱۲۸).
بررسی
اگر مراد از احکام جزایی جدید، تعزیرات و احکام قضایی و حکومتی باشد، این تفسیر مانع ثبوتی ندارد؛ ولی باید دید آیا مقتضی و دلیل اثبات کننده‌ای دارد یا نه؟ ولی اگر مراد، تشریع احکام جدید باشد؛ یعنی احکام شرعی دائمی _ همان‌طور که برخی از قرائن در کلام برخی این احتمال را تأیید می‌کند نظیر این کلام: «فإن له الحق فی التشریع» _ پذیرش این احتمال وابسته به این است که آیا امام معصوم حق تشریع دارد یا نه؟ اکثر دانشوران امامیه معتقدند امام معصوم ولایت بر تشریع ندارد؛ بلکه برخی آن را برخلاف اجماع امامیه دانسته‌اند.
آری، ظاهر کلام برخی اخباری‌ها همچون محدث بحرانی این است که امامان اهل‌بیت(علیهم السلام) مانند پیامبر(ص) بر تشریع ولایت داشته‌اند؛ ولی به نظر نگارنده این دیدگاه نه‌تنها دلیلی معتبر ندارد، بلکه دلیل‌های معتبری بر نفی آن وجود دارد (طباطبایی، بی‌تا، ج۲، ۲۹۵؛ ضیایی‌فر، ۱۳۸۸، ۸۰ – ۸۹).
احتمال سوم: ابلاغ ابتدایی برخی احکام
برخی معتقدند پیامبر گرامی اسلام(ص) بیشتر احکام را برای مردم بیان کرد، ولی به عللی همچون مساعد نبودن شرایط برای اجرای برخی از احکام، بعضی از آن‌ها را به همه مردم ابلاغ نکرد. از این‌رو برخی از احکام را حضرت مهدی(عج) به مردم ابلاغ و آن‌ها را اجرا خواهد کرد که در روایات به پاره‌ای از آن‌ها اشاره شده است (فیض کاشانی، ۱۳۶۵: ج۲، ۴۷۵؛ حائری، ۱۳۸۵: ج۱، ۱۷۸).
برخی از شارحان احادیث هم بعضی از آن‌ها را ذکر کرده‌اند؛ مانند قضاوت کردن بر اساس علم خود، نظیر کشتن مانع زکات توسط حضرت داود(ع)، قطع دستان بنی‌شیبه از مسجدالحرام، جلوگیری از ناودان‌ها و سایر امور که به راه مردم ضرر می‌زند (مجلسی، ۱۳۶۳: ج۶، ۲۴۶). در پاره‌ای از روایات هم آمده است امام زمان(عج) برخلاف پیامبر(ص) _ که جزیه می‌گرفت _ جزیه قبول نمی‌کند (همو، ۱۴۰۳: ج۵۲، ۳۴۵). شاید با توجه به این روایات برخی از فقها گفته‌اند: مصلحت الهی مقتضی آن است که تعدادی از احکام تا زمان ظهور حضرت مهدی(عج) پنهان باشد و شاید مراد از روایاتی که می‌گوید امام زمان(عج) دینی جدید می‌آورد، آشکار کردن این تعداد از احکام است (واعظ بهسودی، ۱۳۸۶: ج۲، ۲۷۱).
بررسی
مقتضای این احتمال این است که پیامبر اسلام(ص) برخی از احکام اسلام را بیان نکرده است و این با وظیفه ابلاغ آن حضرت (مائده: ۶۷) و با ادله‌ای که اکمال دین را بیان می‌کند سازگار نیست، نظیر آیه اکمال (مائده: ۳)؛ چرا که مراد از اکمال دین، اکمال آن در واقع و نفس‌الامر نیست، بلکه مراد اکمال دین ابلاغ شده به مردم است. همان‌طور که امامیه به درستی می‌گویند ولایت امیرالمؤمنین(ع) به مردم ابلاغ شد و با ابلاغ آن، دین کامل شد نه با جعل آن در نفس الامر. از این‌رو در برخی روایات آمده است که پیامبر(ص) همه گفتنی‌ها را برای مردم گفت؛ لیکن همه مردم صلاحیت و توانایی حفظ پیراسته از خطا و دروغ آن را نداشتند و تنها اهل‌بیت(علیهم السلام) بودند که احکام را به دور از خطا و دروغ حفظ کردند (کلینی، ۱۳۶۳: ج۱، ۶۲-۶۴).
همچنین طبق برخی روایات، امام(ع) پس از بیان حکم اضافه می‌کند که پیامبر این مطلب را برای مردم بیان کرد، ولی آن‌ها صلاحیت و توانایی حفظ صحیح آن را ندشتند و آن را ضایع کردند.
علاوه بر آن روایاتی وجود دارد که می‌گویند پیامبر(ص) حلال و حرام را به صورت کامل به مردم ابلاغ کرد و به علم امام(ع) در حلال و حرام (یعنی احکام فقهی) چیزی اضافه نمی‌شود؛ بلکه به علم امام(ع) در امور دیگری غیر از حلال و حرام اضافه می‌شود (صفار، ۱۳۶۲: ۴۱۲). در روایات دیگری نیز آمده است که پیامبر(ص) همه احکام را به مردم ابلاغ کرد (مجلسی، ۱۳۶۳: ج۲، ۲۱۴).
همچنین مقتضای روایاتی که می‌گویند برخی احکام و آموز‌های دین پس از پیامبر(ص) تحریف شد (همو: ۲۴۸) این است که رسول خدا(ص) احکام و آموزه‌های دینی را به مردم ابلاغ کرده است و برخی از آن‌ها پس از پیامبر دچار تحریف شده است. همچنین مقتضای روایاتی که می‌گوید در میان اهل‌بیت(علیهم السلام) در هر عصر جانشین عادلی برای پیامبر هست که تحریف غالیان، نسبت‌های ناروای منحرفان و تفسیرهای غلط جاهلان را از دین اسلام می‌زداید. از این‌روست که پیامبر(ص) همه احکام و آموزه‌های دین را بیان کرده است و شأن امامان اهل‌بیت(علیهم السلام) تفسیر و تبیین صحیح دین و حفظ آن از تفسیرهای نادرست و تحریف‌ها و چیزهایی است که به ناروا به دین نسبت می‌دهند.
از این‌رو برخی از دانشمندان برجسته امامیه گفته‌اند: احکامی که توسط امامان متأخر(علیهم السلام) به دست ما رسیده است بیان همان احکامی است که پیامبر(ص) برای مردم بیان داشته‌اند (طباطبایی، بی‌تا: ج۲، ۲۹۵).
بنابراین قرائن و شواهد متعددی علیه این احتمال است و نمی‌توان آن را به عنوان دیدگاهی قابل دفاع و موجه به شمار آورد.
احتمال چهارم: بیان مجدد احکام خالص اسلام
پیامبر گرامی اسلام(ص) و سایر امامان اهل‌بیت(علیهم السلام) همه احکام اسلام را بیان کردند؛ ولی اجتهادهای باطل و ناقص، جعل روایات، بدعت‌ها، خرافات، ناخالصی‌هایی را به احکام اسلام اضافه کرد. امام زمان(عج) هرگونه ناخالصی که به احکام اسلام اضافه شده کنار گذاشته و همان احکام خالص اسلامی را دوباره بیان می‌کند. این تفسیر در کلام گروهی از دانشوران امامیه آمده است (منتظری، ۱۴۰۸: ج۱، ۵۲۱؛ بغدادی، بی‌تا: ۲۳۷). تفاوت این احتمال با احتمال پیشین این است که در احتمال پیشین گفته می‌شد که پیامبر(ص) برخی از احکام فقهی را هرگز برای مردم بیان نکرده است و در زمان حضرت مهدی(عج) احکام برای اولین‌بار به عموم مردم ابلاغ می‌شود؛ ولی در این احتمال گفته می‌شود که حضرت مهدی(عج) همان احکامی که پیامبر به مردم ابلاغ کرده و به عللی حفظ نشده است دوباره بیان می‌کند. از این‌رو در روایات، از عمل حضرت به تجدید بیان دین تعبیر شده است. تجدید یعنی چیزی که بوده و گفته شده و دوباره گفته می‌شود.
امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید:
فَیُرِیکُمْ کَیْفَ عَدْلُ السِّیرَهِ وَ یُحْیِىݫݔ مَیِّتَ الْکِتَابِ وَ السُّنَّهِ؛ (راوندی، ۱۴۰۶: ج۲، ۵۷)
[امام زمان(عج)] به شما نشان می‌دهد که سیره عادلانه چگونه است و خداوند به وسیله وی امور کنار گذاشته شده کتاب و سنت را احیا می‌کند.
امام صادق(ع) فرمود:
إِنَّ فِینَا أَهْلَ الْبَیْتِ فِىݫݔ کُلِّ خَلَفٍ عُدُولًا یَنْفُونَ عَنْهُ تَحْرِیفَ الْغَالِینَ وَ انْتِحَالَ الْمُبْطِلِینَ وَ تَأْوِیلَ الْجَاهِلِینَ؛ (کلینی، ۱۳۶۷: ج۱، ۳۲)
در میان ما اهل‌بیت در هر نسل افرادی عادل هستند که تحریف غلوکنندگان، نسبت‌های ناروای ابطال‌کنندگان و تفسیرهای افراد ناآگاه را از دین می‌زدایند.
رسول خدا(ص) فرموده است:
إنّ اللّه تعالی یبعث لهذه الأمّه على رأس کلّ مائه سنه من یجدّد لها دینها؛ (متقی هندی، ۱۴۰۹: ج۱۲، ۱۹۳)
همانا خداوند برای این امت در هر قرن کسی را برمی‌انگیزاند تا دینش را برای مردم آن زمان احیا و تجدید کند.
معنای تجدید و احیا در همه این روایات، بیان دوباره احکام و آموزه‌های دین به شکل صحیح است.
بررسی
اشکالی در این احتمال به نظر نمی‌رسد؛ بلکه برخی از روایات با این تفسیر هماهنگ است. برای نمونه در روایتی نبوی چنین می‌خوانیم:
الثانی عشر من ولدی یغیب حتى لا یرى، ویأتی على أمتی بزمن لا یبقى من الإسلام إلّا اسمه و لا یبقى من القرآن إلّا رسمه، فحینئذ یأذن الله _ تبارک و تعالى _ له بالخروج، فیظهر الله الإسلام به و یجدده؛ (صافی گلپایگانی، بی‌تا: ۹۸؛ قندوزی، ۱۴۱۶: ج۳، ۲۸۳)
دوازدهمی از فرزندانم به گونه‌ای غایب می‌شود که اصلاً دیده نمی‌شود. زمانی بر امتم می‌گذرد که از اسلام جز اسم آن باقی نمی‌ماند و از قرآن جز نوشته آن باقی نمی‌ماند. پس در این هنگام خداوند متعال به او اذن خروج می‌دهد و اسلام [ناب] را به وسیلۀ وی آشکار و آن را دوباره بیان می‌کند.
در روایتی دیگر از امام صادق(ع) آمده است:
إِذَا قَامَ الْقَائِمُ(ع) دَعَا النَّاسَ إِلَى الْإِسْلَامِ جَدِیداً وَ هَدَاهُمْ إِلَى أَمْرٍ قَدْ دَثَرَ وَ ضَلَّ عَنْهُ الْجُمْهُورُ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ الْمَهْدِیُّ مَهْدِیّاً لِأَنَّهُ یُهْدَى إِلَى أَمْرٍ مَضْلُولٍ عَنْهُ وَ سُمِّیَ الْقَائِمِ لِقِیَامِهِ بِالْحَقِّ؛ (فیض کاشانی، بی‌تا: ج۴، ۳۳۶)
هنگامی که قائم(ع) قیام کند مردم را دوباره به اسلام فرامی‌خواند و آنان را به امری که پوشانیده شده و بیشتر مردم از آن آگاهی ندارند هدایت می‌کند. حضرت مهدی را مهدی می‌گویند، چون به امری که پنهان شده فرا می‌خواند و قائم می‌نامند چون به حق قیام می‌کند.
در دعای ندبه نیز از آن حضرت به عنوان تجدیدگر احکام یاد شده است:
أَیْنَ الْمُدَّخَرَ لِتَجْدِیدِ الْفَرائِضِ وَ السُننِ؛ (ابن‌طاووس، ۱۴۱۴: ج۱، ۵۰۸)
کجاست آن شخصیتی که برای تجدید فرایض و سنت‌ها ذخیره شده است؟
احتمال پنجم: بیان زیرمجموعه‌ها و مصادیق جدید
در قرآن و روایات، دو سنخ حکم به چشم می‌خورد:
یک سنخ، احکام خرد که فقط مصادیق خارجی دارد، ولی عنوان زیرمجموعه‌ای ندارد
که مفهومی کلی باشد؛ مانند وَإِذَا حُیِّیتُم بِتَحِیَّهٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا (نساء: ۸۶) که تنها انواع و مصادیق خارجی دارند و آن سلام‌ها و تحیت‌هایی است که از اشخاص مختلف صادر می‌شود.
سنخ دیگر، احکام کلان که عناوین کلی دیگری زیرمجموعه خود دارند؛ مانند «اکل مال به باطل» که اکل مال به واسطه قمار، رشوه، قسم دروغ و… همگی عناوین کلی هستند که زیرمجموعه «اکل مال به باطل» قرار می‌گیرند. ممکن است در طول زمان و در گستره زمین، اکل مال به باطل زیرمجموعه‌های دیگری نیز پیدا کند؛ مانند اکل مال توسط شرکت‌های هرمی که امروزه پیدا شده است. ممکن است آن‌چه امام زمان(عج) بیان می‌کند، زیرمجموعه‌هایی باشد که در آن زمان برای برخی از عناوین کلان قرآن و روایات به وجود می‌آید. برخی از مصادیقی که در روایات نیز ذکر شده‌اند قابل تطبیق با این احتمال است؛ مانند جلوگیری کردن از احداث بالکن و پنجره، ناودان و… در راه‌ها (فیض کاشانی، ۱۳۷۴: ج۳، ۳۸۴) که ذیل عنوان «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» قرار می‌گیرند، همان‌طور که برخی از فقها هم گفته‌اند این احکام زیرمجموعه‌های عنوان اضرار است (آل عصفور، بی‌تا: ج۱۱، ۱۸۰؛ مرتضی عاملی، ۱۴۳۰: ۱۲۴).
بررسی
درباره این احتمال نیز اشکالی به نظر نمی‌رسد؛ بلکه مقتضای خاتمیت، جامعیت و کمال دین اسلام از یک سو و در نتیجه عدم تشریع حکم جدید پس از رحلت پیامبر از سوی دیگر و غیرمحصور بودن عناوین ریز از جهت سوم آن است که شارع احکام دین خاتم را روی عناوین کلی همچون اکل مال به باطل، معاشرت به معروف، وفای به عقد، آمادگی دفاعی و…. ببرد تا قابلیت شمول برای همه زمان‌ها و مکان‌ها را داشته باشد و طبعاً زیرمجموعه‌ها و مصادیق عناوین عامی مانند عناوین فوق متناسب با شرایط زمانی و مکانی بیان گردد. از این‌رو امام زمان(عج) نیز زیرمجموعه‌ها و مصادیق زمانی احکام و عناوین عام را بیان می‌کند؛ هرچند ممکن است برخی از این زیرمجموعه‌ها در گذشته وجود نداشته باشد و در اثر تحولات و تغییرات زندگی اجتماعی پدید آمده باشند. برخی از روایات را می‌توان مؤید برای این احتمال ذکر کرد.
از امام باقر(ع) سؤال می‌شود که سیره حضرت قائم(عج) چگونه است؟ ایشان می‌فرماید: «همان سیره پیامبر(ص) است.» راوی می‌پرسد: «سیره پیامبر(ص) چگونه بود؟ امام پاسخ می‌دهد:
أَبْطَلَ مَا کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّهِ وَ اسْتَقْبَلَ النَّاسَ بِالْعَدْلِ، وَ کَذَلِکَ الْقَائِمُ(ع) إِذَا قَامَ یُبْطِلُ مَا کَانَ فِی الْهُدْنَهِ مِمَّا کَانَ فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ یَسْتَقْبِلُ بِهِمُ الْعَدْلِ؛ (طوسی، ۱۳۶۵: ج۶، ۱۵۴)
[پیامبر(ص)] هر سنت جاهلی را باطل کرد و با عدالت با مردم روبه‌رو شد. همین‌طور حضرت حجت(عج) هنگامی که قیام می‌کند هر رویه‌ای که در زمان آتش‌بس است باطل می‌کند و با عدالت با مردم رفتار می‌نماید.
امام زمان(عج) هم مانند پیامبر(ص) وظیفه دارد به آیاتی همچون أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ (شوری: ۱۵) عمل کند و از این جهت میان وظایف آنان تفاوتی حاصل نشده است؛ هرچند ممکن است زیرمجموعه‌ها و مصادیق و متقضای عدالت در دو زمان یکی نباشد؛ مقتضای عدالت در زمان پیامبر(ص) چیزی باشد و مقتضای عدالت در زمان ظهور امام زمان(عج) چیز دیگری باشد.
در روایات درباره حضرت مهدی(عج) آمده است:
سمّی قائماً لقیامه بالحق؛ (نوری طبرسی، ۱۴۱۵: ج۱، ۲۱۱)
[حضرت حجت(عج)] قائم نامیده شده است چون به حق قیام می‌کند.
پس همان طور که پیامبر(ص) وظیفه داشت به مصداق إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللَّهُ (نساء: ۱۰۵) بر اساس حق حکم کند، امام زمان(عج) نیز وظیفه دارد به حق حکم کند، هرچند ممکن است مصادیق و زیرمجموعه‌های حق در دو زمان متفاوت باشد؛ متقضای حق در زمان صدر اسلام چیزی باشد و مقتضای حق در زمان حضرت مهدی(عج) چیز دیگری باشد.
احتمال ششم: ارائه تفسیر متناسب با زمان از اسلام
به نظر برخی، پیامبر گرامی اسلام(ص) و سایر امامان(علیهم السلام) تفسیری از اسلام ارائه دادند که متناسب با زمان خودشان بود و امام زمان(عج) تفسیری ارائه می‌دهد که متناسب با زمان ظهور است. برخی در این‌باره معتقدند ممکن است امام مهدی(عج) تفسیرهایی جدید که تا آن زمان از قرآن نشده بود ارائه دهد. البته این درباره آیاتی ممکن است که نص نباشد، اما ارائه تفسیر جدید از آیاتی که نص صریح است، موجب مسخ آن می‌شود (صدر، بی‌تا: ۵۳۷).
بررسی
این احتمال هم با اصول قطعی کتاب و سنت ناسازگار نیست؛ بلکه می‌توان برخی روایات را نیز به عنوان مؤید آن ذکر کرد. در برخی روایات آمده است که امام زمان(عج) آثار پیامبر گرامی اسلام(ص) را تفسیر و تبیین می‌کند (صدوق، ۱۳۶۳: ۳۲۹؛ مجلسی، ۱۴۰۳: ج۵۲، ۳۴۷).
افزون بر این، یکی از شئون امام تفسیر و تبیین است (ضیایی‌فر، ۱۳۹۰: ۶۱) و طبیعی است که امام زمان(عج) نیز بر اساس این شأن، به تفسیر و تبیین معارف دین متناسب با شرایط زمان ظهور بپردازد.
احتمال هفتم: شیوه جدید اداره جامعه
شیوه‌های اداره جامعه در زمینه قضاوت و… از زمانی تا زمان دیگر دچار تغییر می‌شود؛ در یک زمان و مکان شیوه‌ای برای اداره جامعه در زمینه حکومت، قضاوت و امثال آن است، ولی در زمان و مکان دیگری کارایی شیوه قبلی کم یا از بین می‌رود. در نتیجه باید با شیوه‌های دیگری جامعه را اداره کرد. از این‌رو برخی از دانشوران این احتمال را مطرح کرده‌اند که ممکن است مراد از «امر جدید»، حکومت اسلامی عادل و شایسته متناسب با شرایط زمانی جدید باشد (منتظری، ۱۴۰۸: ج۱، ۵۲۱).
بررسی
درباره شیوه‌ها و شکل‌های اداره جامعه، این پرسش مطرح است که آیا در قلمرو دین است یا این‌که شیوه‌ها در قلمرو دین نیست. نگارنده بر این باور است که اگرچه اصل حکومت و قضاوت، آیین دادرسی و… در قلمرو دین است، ولی شیوه‌ها به خودی خود در قلمرو دین قرار ندارد. مثلاً اگر حضرت امیر(ع) در موردی به گونه‌ای قضاوت کرده است، لزوماً نمی‌توان گفت این شکل قضاوت جز دین است. آری، ممکن است برخی از شیوه‌ها با اهداف و احکام دین سازگار نباشد و بدین لحاظ ممنوع باشد، ولی شیوه‌ها به خودی خود و بدون لحاظ پیامدهایش در قلمرو دین قرار ندارد. بنابراین نظر این تفسیر و احتمال هم با محکمات کتاب و سنت ناسازگاری ندارد، بلکه می‌توان مؤیداتی از روایات برای آن ذکر کرد؛ روایاتی که می‌گوید امام زمان(عج) سلطان جدید (نعمانی، ۱۴۲۲: ۲۷۰)، قضای جدید (همو: ۲۳۸) و سنت جدید (همو: ۲۳۸) می‌آورد با این احتمال سازگار است؛ چرا که این سه از لوازم تدبیر جامعه‌اند. البته بنابر این‌که مراد از «سنت جدید» معنای لغوی آن است نه معنای اصطلاحی آن، یعنی سنت پیامبر(ص) و امام(ع)؛ چون «سنت جدید» به معنای اصطلاحی آن با قرآن و روایاتی که می‌گوید حضرت مهدی(عج) بر طبق سنت پیامبر سیر می‌کند سازگار نیست.
نتیجه
در تفسیر روایاتی که بیان می‌کند امام زمان(عج) امری جدید می‌آورد همچون تفسیر سایر روایات، باید محکمات کتاب و سنت را در نظر گرفت و تفسیری را پذیرفت که دست‌کم با محکمات و اصول قطعی کتاب و سنت ناسازگار نباشد. بنابراین احتمالات و تفاسیری که با اصول قطعی کتاب و سنت ناسازگار است به کنار گذاشته می‌شود. از این‌رو از میان احتمالات پیش‌گفته، این‌که حضرت(ع) اساساً دینی جدید بیاورد قطعاً مردود است؛ زیرا با اصول قطعی همچون خاتمیت سازگاری ندارد.
این‌که حضرت(ع) احکامی جدید تشریع کند با این مطلب که ائمه(علیهم السلام) شارع نیستند سازگار نیست. همچنین با توجه به ادله‌ای که وظیفه پیامبر را ابلاغ همه احکام به مردم می‌داند، پذیرش این احتمال که احکام نزد حضرت(ع) ودیعه گذاشته شده که حضرت(ع) برای اولین‌بار به مردم ابلاغ می‌کنند دشوار می‌نماید. اما تبیین مجدد احکامی که پیامبر(ص) ابلاغ کرده‌اند یا بیان زیرمجموعه‌های احکام کلی و ارائه تفسیر متناسب با عصر ظهور از اسلام احتمال‌هایی است که مانعی از پذیرش آن‌ها نیست؛ بلکه قرائن و شواهدی برای‌شان وجود دارد. همچنین این احتمال که مراد از «امر جدید» شیوه اداره جامعه باشد مشکلی ندارد، ولی نمی‌توان همه روایات را با این احتمال تفسیر کرد. بنابراین از میان احتمال‌ها و دیدگاه‌های هفت‌گانه، تنها سه احتمال موجّه و قابل دفاع است و احتمال ششم (تفسیر متناسب با عصر) می‌تواند احتمال پنجم (بیان زیرمجموعه‌ها) بلکه احتمال چهارم (بیان مجدد احکام) را پوشش دهد. از این‌رو احتمال چهارم از همه احتمال‌های موجّه از برخی جهات به پذیرش نزدیک‌تر است. ناگفته نماند احتمال‌های موجه مانعه‌الجمع نیست. بنابراین ممکن است هم احتمال چهارم صحیح باشد و هم احتمال پنجم، بلکه اختلاف تعبیرها در برخی روایات جمع آن‌ها را تأیید می‌کند. در برخی روایات گذشته هم «سنت جدید» آمده و هم «کتاب جدید».
منابع
ابن‌طاووس حلی، سید علی، اقبال الاعمال، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربى، ۱۴۰۸ق.
اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، بی‌تا.
آل‌عصفور، حسین، الانوار اللوامع، تحقیق: محسن آل‌عصفور، قم، نشر محقق، چاپ
اول، بی‌تا.
برقی، احمد، المحاسن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۳۰ش.
بغدادی، عبداللطیف، التحقیق فی الامامه و شؤونها، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
تمیمی مغربی، قاضی نعمان، شرح الاخبار، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
حائری، سیدکاظم، مباحث الاصول (تقریر درس شهید صدر)، قم، نشر مؤلف، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
حائری، محمدمهدی، شجره طوبی، نجف اشرف، المطبعه الحیدریه، چاپ پنجم، ۱۳۸۵ق.
حر عاملی، محمد، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۸۵ش.
__________________ ، هدایه الامه، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
حلی، حسن بن سلیمان، مختصر بصائر الدرجات، نجف، المطبعه الحیدریه، چاپ اول، ۱۳۷۰ق.
حمیدی قمی، عبدالله، قرب الاسناد، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
راغب اصفهانی، حسین بن حمد، مفردات، تهران، دفتر نشر کتاب، ۱۴۰۴ق.
راوندی، سعید بن هبه الله، منهاج البراعه، قم، مکتبه آیه الله المرعشی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
سبزواری، عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، مکتب آیه الله سبزواری، چاپ چهارم، ۱۴۱۶ق.
صافی گلپایگانی، لطف‌الله، منتخب الاثر، تهران، مکتبه بوذرجمهری، چاپ دوم، بی‌تا.
صدر، سید محمد، الیوم الموعود، اصفهان، مکتبه الامام امیرالمومنین۷، چاپ اول، بی‌تا.
________________ ، تاریخ مابعد الظهور، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۱۲ق.
________________ ، ماوراء الفقه، قم، المحبین، چاپ سوم، ۱۴۲۷ق.
صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
صفار، محمد، بصائر الدرجات، تهران، مؤسسه الاعلمی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
ضیایی‌فر، سعید، «شئون معصوم و تأثیر آن بر شناخت تعالیم دین»، نقد و نظر، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۰ش.
________________ ، «ولایت پیامبر۶ و امام۷ بر تشریع»، معارف اسلامی، ش۲۱، انجمن معارف اسلامی، ۱۳۸۸ش.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، چاپ سوم، ۱۳۹۳ق.
_____________________________ ، حاشیه الکفایه، تهران، بنیاد علمی و فکر علّامه طباطبایی، چاپ اول، بی‌تا.
طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت:، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
_________________________ ، اختیار معرفه الرجال، قم، مؤسسه آل البیت:، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
________________________ ، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.
طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، قم، مؤسسه آل البیت،۱۴۰۴ق
________________________ ، تهذیب الاحکام، تحقیق: سیدحسن خرسان، ج۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی، المزار، قم، مؤسسه الامام المهدی۴، ۱۴۱۰ق.
عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، المطبعه العلمیه الاسلامیه، بی‌تا.
فیض کاشانی، محمدمحسن، التفسیر الصافی، تصحیح: حسین اعلمی، تهران، مکتبه الصدر، چاپ دوم، ۱۳۷۴ق.
_____________________________ ، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، بی‌تا.
____________________________ ، الوافی، اصفهان، مکتبه الامام امیرالمومنین۷، چاپ اول، ۱۳۶۵ش.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، انتشارات دارالهجره، ۱۴۰۵ق.
قفاری، ناصر، اصول مذهب الشیعه الامامیه الثنی عشریه، بی‌جا، دار الرضا، چاپ اول، ۱۴۳۱ق.
قمی، عباس، الانوار البهیه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
قندوزی، سلیمان، ینابیع الموده، بی‌جا، دار الاسوه، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، اسکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۶۷ش.
کورانی، علی، المعجم الموضوعی لاحادیث الامام المهدی۴، قم، بی‌نا، چاپ سوم، ۱۴۲۶ق.
___________ ، معجم احادیث الامام المهدی۴، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۰۹ق.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
__________________ ، مراه العقول، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
مجلسی، محمدتقی، روضه المتقین، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی، بی‌تا.
مرتضی عاملی، سید جعفر، تخلیط المدن فی الاسلام، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، چاپ اول، ۱۴۳۰ق.
_________________________ ، حقائق هامه حول القرآن الکریم، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
مفید، محمد بن محمد، الارشاد، بیروت، دارالمفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
مقدسی، یوسف، عقد الدرر فی اخبار المنتظر، قاهره، مکتبه عالم الفکر، چاپ اول، ۱۳۹۹ق.
منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایه الفقیه، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، قم، انوار الهدی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
نوری طبرسی، حسین، النجم الثاقب، قم، انوار الهدی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
واعظ بهسودی، سید محمدسرور، مصباح الاصول (تقریرات درس آیت‌الله خویی)، نجف، مطبعه النجف، چاپ اول، ۱۳۸۶ق.
