پژوهشی پیرامون سند غدیریه امام هادی علیه السلام
درآمد
سند روایت
بررسی سند روایت
فصل نخست: بررسی شخصیت نویسنده « المزار» و اعتبار او
سید بن طاووس رحمه الله علیه
شهید اول رحمه الله علیه
شهید ثانی رحمه الله علیه
صاحب وسائل رحمه الله علیه
آقا بزرگ طهرانی رحمه الله علیه
سید محسن امین رحمه الله علیه
فصل دوم: اعتبار کتاب «المزار» نزد عالمان امامی
سید بن طاووس و برادر زاده او
محدث نوری رحمه الله علیه
سید محسن امین رحمه الله علیه
نمازی شاهرودی رحمه الله علیه
فصل سوم: همسانی «المزار» موجود با نسخههای دیگر
بررسی شرح حال راویان
شاذان بن جبرئیل قمی رحمه الله علیه
محمد بن ابی القاسم الطبری رحمه الله علیه
حسن بن محمد [ابوعلی] رحمه الله علیه
شیخ طوسی رحمه الله علیه
شیخ مفید رحمه الله علیه
ابن قولویه رحمه الله علیه
کلینی رحمه الله علیه
علی بن ابراهیم رحمه الله علیه
ابراهیم بن هاشم رحمه الله علیه
عثمان بن سعید و ابوالقاسم بن روح رحمه الله علیهما
جمع بندی
پژوهشی پیرامون سند غدیریه امام هادی علیه السلام
درآمد
حدیث غدیر یکی از استوارترین دلیل امامت علی بن ابی طالب علیه السلام به شمار می رود. تبیین و شفاف سازی امامت امیر مومنان علیه السلام بر پایه حدیث غدیر، دغدغه همیشگی ائمه علیهم السلام بود و با شیوه های گوناگون از آن بهره می گرفتند. گاهی بوسیله حدیث غدیر در مقابل مخالفان احتجاج می کردند. مواقعی شرح ماجرای غدیر می دادند و حتی در ادعیه و زیارات نیز آن را به یادگار می گذاشتند. غدیریه امام هادی علیه السلام نمونه ای از اینهاست. هادی اُمت علیه السلام هجدهم ذی الحجه را فرصت مناسبی برای طرح دوباره حدیث غدیر می داند به همین جهت در این روز امیر مؤمنان علیه السلام را زیارت می کند و حقائق فراوان از جمله، ماجرای غدیر را بازگو می کند.
این زیارت اولین بار توسط محمد بن جعفر مشهدی در کتاب «المزار» به ثبت رسید و محدثان بعدی، تماماً از او نقل کردند.
زیارت امام هادی علیه السلام به لحاظ سند، از اعتبار بسیار قابل توجهی برخوردار است. تنها مشکلی را که برخی ذکر کرده اند، مجهول بودن «مشهدی» به عنوان مؤلف و انتساب کتاب «المزار» به وی می باشد.
به همین دلیل نوشتار پیشرو، به کاوش از سند این زیارت به ویژه شخصیت محمد بن المشهدی و انتساب کتاب «المزار» به وی اقدام ورزیده است.
در ادامه نخست، مشروح سند این زیارت را می آوریم و سپس به شرح حال تک تک راویان آن می پردازیم:
سند روایت
(زیاره اخرى لمولانا أمیر المؤمنین علی بن ابی طالب صلوات الله علیه مختصه بیوم الغدیر)
أَخْبَرَنِی الْفَقِیهُ الْأَجَلُّ أَبُو الْفَضْلِ شَاذَانُ بْنُ جَبْرَئِیلَ الْقُمِّیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، عَنِ الْفَقِیهِ الْعِمَادِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ الطَّبَرِیِّ، عَنْ أَبِی عَلِیٍّ، عَنْ وَالِدِهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ جَعْفَرِ بْنِ قُولَوَیْهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ رُوحٍ وَ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ الْعَمْرِیِّ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ، عَنْ أَبِیهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا، وَ ذَکَرَ أَنَّهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ زَارَ بِهَا فِی یَوْمِ الْغَدِیرِ فِی السَّنَهِ الَّتِی أَشْخَصَهُالْمُعْتَصِمُ.
تَقِفُ عَلَیْهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ تَقُولُ: السَّلَامُ عَلَى مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ … السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ …
المشهدی الحائری، الشیخ أبو عبد الله محمد بن جعفر بن علی (متوفاى۶۱۰هـ)، المزار، ص ۲۶۳، تحقیق: جواد القیومی الأصفهانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی ، الطبعه : الأولى ، رمضان المبارک ۱۴۱۹هـ .
بررسی سند روایت
در این مجال در پی آن هستیم با توجه به مستندات موجود، اعتبار مؤلف و کتاب «المزار» را نتیجه بگیریم و پس از آن به بیان شرح حال یکایک راویان این حدیث پرداخته و در نتیجه اعتبار این زیارت را به اثبات برسانیم.
قبلاً لازم است بدانیم؛ جناب آقای محمد حسین صالح آبادی در مقاله «معرفی کتاب المزار الکبیر»، همچنین جناب آقای قیومی اصفهانی در مقدمه کتاب «المزار»، تحقیقات ارزشمندی بجا آوردند. در این قسمت از نوشتار از اندوخته های دو محقق یاد شده، استفاده قابل توجهی شده است.
مطالب این قسمت در طی سه فصل، به شرح ذیل تقدیم می گردد:
فصل نخست: بررسی شخصیت نویسنده «المزار» و اعتبار او
فصل دوم: اعتبار کتاب «المزار» نزد عالمان امامی
فصل سوم: همسانی «المزار» موجود با نسخه های دیگر
فصل نخست: بررسی شخصیت نویسنده « المزار» و اعتبار او
مؤلف کتاب، ابو عبد الله محمد بن جعفر بن علی است. از او به «ابن المشهدی» «المشهدی» و «الحائری» هم یاد می شود.
تعدادی از عالمان امامی تنها از او و کتاب «المزار» نام بردند. پاره هم او را با اوصافی مانند: الامام السعید، محدث، صدوق، ستودند.
سید بن طاووس رحمه الله علیه
علامه مجلسی رحمه الله علیه در فصل دوم از مقدمه بحار می نویسد:
والمزار الکبیر یعلم من کیفیه أسناده أنه کتاب معتبر وقد أخذ منه السیدان ابنا طاوس کثیرا من الاخبار والزیارات.
المجلسی، محمد باقر (متوفاى۱۱۱۱هـ)، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، ج ۱ ص ۳۵، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسه الوفاء – بیروت – لبنان، الطبعه: الثانیه المصححه، ۱۴۰۳هـ – ۱۹۸۳م.
از کیفیت اسناد کتاب مزار کبیر دانسته می شود که آن کتاب معتبری است. سید بن طاووس وبرادر زاده او بسیاری از اخبار و روایات را از این کتاب بر گرفتند.
از این سخن علامه رحمه الله علیه می توان اعتماد سید بن طاووس رحمه الله علیه نسبت به مشهدی را استفاده نمود. زیرا اعتماد ابن طاووس رحمه الله علیه نسبت به کتاب «المزار»، دلالت بر معتبر بودن مؤلف آن، در نزد وی دارد.
این مطلب از آن جهت اهمیت دارد که ابن طاووس رحمه الله علیه معاصر مشهدی به حساب می آید و دانشمندان رجال شناس از جمله آیت الله خوئی رحمه الله علیه در مقدمه کتاب رجالیاش، بیان داشتند که توثیقات معاصرین نسبت به هم پذیرفته شده است.
شهید اول رحمه الله علیه
مطابق گزارش علامه مجلسی رحمه الله علیه، در اجازه نامه ای را که شهید اول به شمس الدین محمد بن الشیخ می نویسد، از مشهدی با این عنوان یاد می کند:
الشیخ الامام السعید أبی عبد الله محمد بن جعفر المشهدی رحمه الله.
المجلسی، محمد باقر (متوفاى۱۱۱۱هـ)، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، ج ۱۰۴ ص ۱۹۷، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسه الوفاء – بیروت – لبنان، الطبعه: الثانیه المصححه، ۱۴۰۳هـ – ۱۹۸۳م.
شیخ ، امام سعادت مند ابی عبد الله محمد بن جعفر مشهدی که رحمت خدا بر او باد.
شهید ثانی رحمه الله علیه
شهید ثانی رحمه الله علیه در اجازه نامه اش به پدر شیخ بهایی، از مشهدی با لقب «الشیخ السعید أبی عبد الله محمد بن جعفر المشهدی» یاد کرد.
الشهید الثانی زین الدین بن علی العاملی، رسائل الشهید الثانی، ج ۲ ص ۱۱۲۵، تحقیق : رضا المختاری، چاپ : اول، ۱۴۲۲ – ۱۳۸۰ ش، ناشر : مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی – قم – ایران.
صاحب وسائل رحمه الله علیه
شیخ حر عاملی رحمه الله علیه درباره او می نویسد:
الشیخ محمد بن جعفر المشهدی کان فاضلا محدثا صدوقا له کتب یروی عن شاذان بن جبرئیل القمی.
الحر العاملی، الشیخ محمد بن الحسن (متوفای۱۱۰۴ه)، أمل الآمل، ج ۲ ص ۲۵۳، تحقیق: السید احمد الحسینی، ناشر: مکتبه الأندلس – بغداد، چاپخانه: الآداب – النجف الأشرف
محمد بن جعفر مشهدی انسانی فاضل، محدث و راستگو بود. او دارای کتابهایی است و از شاذان بن جبرئیل قمی روایت می کند.
آقا بزرگ طهرانی رحمه الله علیه
آقا بزرگ طهرانی رحمه الله علیه به مناسبت ذکر کتاب «الاستبصار» شیخ طوسی رحمه الله علیه از مشهدی و کتاب «المزار» نام می برد. او می نویسد:
وقد طبع [الاستبصار للشیخ الطوسی] بالهند وفی إیران والنسخه المقابله بخط الشیخ الطوسی توجد فی خزانه کتب الشیخ هادی آل کاشف الغطاء لکنها لیست تامه بل الموجود من أول الکتاب إلى آخر کتاب الصلاه بخط الشیخ جعفر بن علی بن جعفر المشهدی والد الشیخ محمد ابن جعفر المشهدی مؤلف المزار المشهور بمزار محمد ابن المشهدی.
آقا بزرگ الطهرانی(متوفای ۱۳۸۹هـ)، الذریعه إلى تصانیف الشیعه، ج ۲ ص ۱۵، الطبعه الثانیه، دار الأضواء بیروت.
استبصار شیخ طوسی رحمه الله علیه در هند و ایران به طبع رسید ونسخهای را که با خط شیخ طوسی رحمه الله علیه مقابله شد، در کتابخانه شیخ هادی آل کاشف الغطاء وجود دارد. این نسخه کامل نیست بلکه از اول کتاب تا آخر کتاب الصلاه از آن وجود دارد که به خط شیخ جعفر بن علی بن جعفر مشهدی، پدر شیخ محمد بن جعفر مشهدی، مؤلف کتاب «المزار» که به مزار محمد بن مشهدی شهرت دارد، می باشد.
سید محسن امین رحمه الله علیه
صاحب اعیان الشیعه می نویسد:
أبو عبد الله محمد بن جعفر بن علی بن جعفر المشهدی الحائری المعروف بمحمد بن المشهدی شیخ جلیل متبحر محدث صدوق هو صاحب کتاب المزار المشهور بمزار محمد ابن المشهدی والمزار الکبیر.
الأمین، السید محسن (متوفای۱۳۷۱هـ)، أعیان الشیعه، ج ۹ ص ۲۰۲، تحقیق وتخریج: حسن الأمین، ناشر: دار التعارف للمطبوعات – بیروت – لبنان، سال چاپ : ۱۴۰۳ – ۱۹۸۳ م
ابوعبد الله محمد بن جعفر بن علی جعفر مشهدی حائری که به محمد بن المشهدی معروف است، شیخ بزگ، متبحر، محدث و صدوق است. او صاحب کتاب «المزار» است که به مزار محمد بن المشهدی و المزار الکبیر مشهور است.
فصل دوم: اعتبار کتاب «المزار» نزد عالمان امامی
جستجوگری در منابع امامیه، حکایت از اعتماد عالمان امامی در قبال «المزار» مشهدی رحمه الله علیه دارد. نمونه هایی از آن را بنگرید:
سید بن طاووس و برادر زاده او
سید بن طاووس که هم عصر مشهدی است، همچنین برادر زاده او سید عبد الکریم بن طاووس روایات فراوانی را مطابق گزارش مجلسی رحمه الله علیه از «المزار» نقل کردند. این مطلب به نوبه خود می تواند حاکی از اعتماد این دو عالم نسبت به کتاب مذکور باشد. علامه مجلسی رحمه الله علیه در فصل اول از مقدمه بحار می نویسد:
الفصل الأول: فی بیان الأصول والکتب المأخوذ منها وهی … کتاب کبیر فی الزیارات تألیف محمد بن المشهدی کما یظهر من تألیفات السید ابن طاوس واعتمد علیه ومدحه وسمیناه بالمزار الکبیر.
المجلسی، محمد باقر (متوفاى۱۱۱۱هـ)، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، ج ۱ ص ۱۸، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسه الوفاء – بیروت – لبنان، الطبعه: الثانیه المصححه، ۱۴۰۳هـ – ۱۹۸۳م.
فصل نخست در بیان اصول و کتابهایی است که روایات بحار الانوار از آن کتابها گرفته شده است… یکی از این ها کتاب بزرگی است که در باب زیارات نوشته شده است و آنگونه که از تالیفات سید بن طاووس بر می آید، این کتاب نوشته محمد بن المشهدی است. سید ابن طاووس رحمه الله علیه بر آن اعتماد داشت وآن را ستود. ما این کتاب را «المزار الکبیر» نام نهادیم.
در فصل دوم از مقدمه بحار می نویسد:
والمزار الکبیر یعلم من کیفیه أسناده أنه کتاب معتبر وقد أخذ منه السیدان ابنا طاوس کثیرا من الاخبار والزیارات.
المجلسی، محمد باقر (متوفاى۱۱۱۱هـ)، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، ج ۱ ص ۳۵، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسه الوفاء – بیروت – لبنان، الطبعه: الثانیه المصححه، ۱۴۰۳هـ – ۱۹۸۳م.
از کیفیت اسناد کتاب مزار کبیر دانسته می شود که آن کتاب معتبری است. سید بن طاووس وبرادر زاده او بسیاری از اخبار و روایات را از این کتاب بر گرفتند.
علاوه بر گزارش علامه مجلسی رحمه الله علیه، می توان نمونه هایی از روایات ابن طاووس و برادر زاده او را که از کتاب «المزار» برداشتند، به نظاره نشست.
نمونه یکم: سید عبد الکریم بن طاووس رحمه الله علیه در کتاب «فرحه الغَری» زیارت غدیریه امام هادی علیه السلام [که مورد بحث این نوشتار است] را همانگونه که در «المزار» مشهدی آمده، با همان سند و متن، آوده است:
وأخبرنی والدی وعمی( رضی الله عنه) عن محمد بن نما عن محمد بن جعفر [المشهدی] عن شاذان بن جبرئیل القمی (رضی الله عنه) عن الفقیه العماد بن محمد بن القاسم الطبری عن أبی علی عن والده محمد بن الحسن الطوسی عن الشیخ المفید محمد بن محمد بن النعمان عن أبی القاسم جعفر بن قولویه عن محمد بن یعقوب الکلینی عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن أبی القاسم بن دوخ [روح] وعثمان بن سعید العمری عن أبی محمد الحسن بن علی العسکری عن أبیه صلوات الله علیه وذکر انه علیه السلام زار بها فی یوم الغدیر فی السنه التی أشخصه فیها المعتصم …
ابن طاووس، السید عبد الکریم (متوفای ۶۹۳) فرحه الغری، ص ۱۳۶، تحقیق: السید تحسین آل شبیب الموسوی الناشر : مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیه، الطبعه : الأولى، ۱۴۱۹ هـ.
نکته قابل توجه آنکه، مؤلف این روایت را از عمویش نقل می کند. به نظر می رسد، مقصود همان ابن طاووس معروف «سید رضی الدین بن طاووس» باشد. بنا بر این، می توان غدیریه امام هادی علیه السلام را علاوه بر نقل مؤلف «فرحه الغری»، از جمله نقلهای سید بن طاووس از «المزار» نیز به شمار آورد.
نمونه دوم: مؤلف «فرحه الغری» در یکجا از کتاب اینگونه می آورد:
وذکر محمد المشهدی فی مزاره : أن الصادق علیه السلام علم محمد بن مسلم الثقفی هذه الزیاره: إذا أتیت مشهد أمیر المؤمنین علیه السلام فاغتسل غسل الزیاره …
ابن طاووس، السید عبد الکریم (متوفای ۶۹۳) فرحه الغری، ص ۱۲۰، تحقیق: السید تحسین آل شبیب الموسوی الناشر : مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیه، الطبعه : الأولى، ۱۴۱۹ هـ.
نمونه سوم: او در جای دیگر آورده است:
وذکر محمد بن المشهدی فی مزاره ما صورته …
ابن طاووس، السید عبد الکریم (متوفای ۶۹۳) فرحه الغری، ص ۱۲۳، تحقیق: السید تحسین آل شبیب الموسوی الناشر : مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیه، الطبعه : الأولى، ۱۴۱۹ هـ.
باید دانست که نقل سید بن طاووس و برادر زاده او رحمه الله علیهما، از کتاب «المزار» مشهدی، از این جهت قابل توجه است که سید رضی الدین رحمه الله علیه هم عصر مشهدی است و کتابخانه ای با اهمیتی نیز در اختیار داشت و سید عبد الکریم بن طاووس رحمه الله علیه هم در دوران نزدیک به او بوده است. با توجه به این مطلب، باید گفت اولاً: به احتمال قوی این کتاب نزد آنها وجود داشت. ثانیاً: مولف نزد آنها معلوم بود. ثالثاً: با توجه به کثرت نقلی که در گزارش علامه مجلسی رحمه الله علیه بدان اشاره شد، این دو نفر به کتاب «المزار» مشهدی اعتماد داشتند. دیدگاه آیت الله وحید خراسانی درباره «المزار» مشهدی، چه بسا برخواسته از همین جهات باشد. ایشان می فرماید:
اعتمادنا على المزار للمشهدی نتیجه لاعتماد السید عبد الکریم بن طاووس وولده علیه.
نگ: طبسی، نجم الدین، صوم عاشوراء بین السنه النبویه والبدعه الأمویه، ص ۴۸ [پاورقی].
اعتماد ما بر «المزار» مشهدی به جهت اعتماد سید عبد الکریم بن طاووس و فرزندش بر این کتاب است.
شیخ حر عاملی رحمه الله علیه
آنگونه که از گزارش شیخ حر عاملی رحمه الله علیه در خاتمه وسائل الشیعه بر می آید، او به برخی از کتابهای معتبر دسترسی نداشت اما به واسطه کتابهای مورد اعتماد دیگر از آن نقل کرده است. کتاب «المزار» مشهدی در زمره این دست از کتابها است. بنا بر این؛ هر چند ایشان به کتاب «المزار» دسترسی نداشت، اما در نظر او مورد اعتماد بوده است.
وأما الکتب المعتمده التی نقلنا منها بالواسطه ولم تصل إلینا ولکن نقل منها الصدوق والشیخ … وغیرهم فهی کثیره جدا ونحن نذکر هنا جمله مما صرحوا باسمه عند النقل منه ونقلنا نحن عنهم عنه : فمن ذلک … کتاب المزار لمحمد بن المشهدی
الحر العاملی، محمد بن الحسن (متوفاى۱۱۰۴هـ)، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، ج ۳۰ ص ۱۶۱، تحقیق و نشر: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، الطبعه: الثانیه، ۱۴۱۴هـ.
اما کتابهای مورد اعتماد که از آنها با واسطه نقل کردیم و در دسترس ما نبود اما صدوق، شیخ و … از آن نقل نمودند، فراوان است. ما در اینجا دستهای از آنها را که به اسمشان هنگام نقل تصریح کرددند و ما از آنها نقل کردیم را می آوریم. از جمله این کتابها، کتاب مزار محمد بن المشهدی است.
محدث نوری رحمه الله علیه
محدث نوری رحمه الله علیه «المزار» مشهدی را از جمله کتابهای مورد اعتماد اصحاب می داند و می نویسد:
الشیخ الجلیل السعید المتبحر أبو عبد الله محمد بن جعفر بن علی بن جعفر المشهدی الحائری المعروف بمحمد بن المشهدی وابن المشهدی مؤلف المزار المشهور الذی اعتمد علیه أصحابنا الأبرار.
الطبرسی، میرزا الشیخ حسین النوری (متوفای۱۳۲۰هـ) خاتمه المستدرک، ج ۳ ص ۱۹، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ناشر: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث – قم – ایران، الطبعه الاولی ۱۴۱۵
شیخ جلیل و متبحر ابو عبد الله محمد بن جعفر مشهدی حائری که به محمد بن المشهدی و ابن المشهدی شهرت دارد، صاحب کتاب مشهور «المزار» است که اصحاب ما بدان کتاب اعتماد داشتند.
سید محسن امین رحمه الله علیه
صاحب اعیان الشیعه ضمن معرفی مشهدی و کتاب او، آن را مورد اعتماد میان اصحاب معرفی می کند. او می نویسد:
محمد بن جعفر بن علی بن جعفر المشهدی صاحب کتاب المزار … اعتمد علیه الأصحاب.
الأمین، السید محسن (متوفای۱۳۷۱هـ)، أعیان الشیعه، ج ۹ ص ۲۰۲، تحقیق وتخریج: حسن الأمین، ناشر: دار التعارف للمطبوعات – بیروت – لبنان، سال چاپ : ۱۴۰۳ – ۱۹۸۳ م
محمد بن جعفر مشهدی صاحب کتاب «المزار» است … این کتاب مورد اعتماد اصحاب است.
نمازی شاهرودی رحمه الله علیه
صاحب کتاب مستدرکات علم رجال الحدیث، می آورد:
محمد بن جعفر بن علی بن جعفر المشهدی الحائری … مؤلف المزار الکبیر المشهور المعتمد عند الأصحاب.
الشاهرودی، الشیخ علی النمازی (متوفای۱۴۰۵هـ)، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۶ ص ۴۹۹، ناشر: ابن المؤلف، چاپخانه: شفق – طهران، الأولى۱۴۱۲هـ
محمد بن جعفر مشهدی حائری مولف «المزار الکبیر» است. کتاب او مورد اعتماد نزد اصحاب است.
فصل سوم: همسانی «المزار» موجود با نسخه های دیگر
در ایران تنها یک نسخه از کتاب «المزار» ابن مشهدی در کتابخانه آیت الله مرعشی رحمه الله علیه وجود دارد. آقای قیومی اصفهانی همین نسخه را تحقیق و به چاپ رسانده است. این کتاب در چند کتابخانه از کتابخانه های نجف هم وجود دارد.
کتابی که در کتابخانه آیت الله مرعشی رحمه الله علیه وجود دارد مربوط به دوران صفوی است و چاپ فعلی از روی همین نسخه است.
سید عبد الکریم بن طاووس رحمه الله علیه، متوفای ۶۹۳ که قرابت زمانی با ابن المشهدی دارد، در «الفرحه الغَری» مطالبی را از کتاب «المزار» او نقل می کند. از جمله آن، همین غدیریه امام هادی علیه السلام است که مطابق با نسخه موجود است.
ابن طاووس، السید عبد الکریم (متوفای ۶۹۳) فرحه الغری، ص ۱۳۶، تحقیق: السید تحسین آل شبیب الموسوی الناشر : مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیه، الطبعه : الأولى، ۱۴۱۹ هـ.
آقا بزرگ تهرانی رحمه الله علیه از کتابی با نام «المزار» مشهدی نام می برد که در کتابخانههای نجف موجود است. ایشان عبارات خطبه کتاب را چنین می آورد:
الحمد لله القدیم احسانه الظاهر امتنانه … فانى قد جمعت فی کتابی هذا من فنون الزیارات للمشاهد …
خطبه ای را که آقا بزرگ رحمه الله علیه از کتاب «المزار» مشهدی نقل می کند، با خطبه کتاب «المزار» موجود در ایران، یکی است. ایشان در ادامه همچنین نام مشایخ ابن مشهدی را می آورد که با نام مشایخ موجود در نسخهای که در دست داریم، برابری می کند.
محدث نوری رحمه الله علیه در «المستدرک» از کتاب «المزار» مشهدی یاد می کند و مواردی از جمله در جلد ۱۰ صفحه ۳۶۴، شماره حدیث ۱۲۱۹۰، سند زیارتی را نقل می کند که با نسخه موجود «المزار»، تفاوتی ندارد.
علامه مجلسی رحمه الله علیه در بحار الانوار مطالب زیادی از «المزار» نقل کرده است. جالب آنکه محققان بخش زیارات بحار الانوار، مطالب این بخش را با نسخههای موجود در کتابخانه های نجف تطبیق دادند. مطالب یاد شده با نسخه کتابخانه آیت الله مرعشی رحمه الله علیه مطابقت دارد.
بنا بر این؛ خطبه کتاب، مشایخ مؤلف و سند برخی روایات از نسخه موجود، با نسخه های دیگر برابری می کند. این مطلب به نوبه خود قرینه ای است که نشان می دهد نسخه موجود «المزار»، همان است که در دست عالمان پیشین بوده است و ما را در معتبر دانستن نسخه موجود کمک می کند.
آنچه تا کنون گذشت، در قالب سه فصل مجزا بود که یک فصل آن در رابطه با اعتبار مؤلف و دو فصل آن به اعتبار کتاب «المزار» نظر داشت. اینها مستنداتی است که ما را در اعتبار بخشیدن به کتاب «المزار» و مؤلف آن، یاری می دهد.
بررسی شرح حال راویان
بعد از بیان شرح حال مؤلف کتاب المزار و اثبات انتساب این کتاب شریف به وی، در این بخش به بررسی راویان موجود در سند این روایت می پردازیم:
شاذان بن جبرئیل قمی رحمه الله علیه
مشهدی در مقدمه «المزار» می گوید روایات کتابش را از طریق مشایخ ثقات، آورده است. [فَإِنِّی قَدْ جَمَعْتُ فِی کِتَابِی هَذَا مِنْ فُنُونِ الزِّیَارَاتِ… مِمَّا اتَّصَلَتْ بِهِ مِنْ ثِقَاتِ الرُّوَاه]. بنا به شهادت مؤلف، شیخ او شاذان بن جبرئیل مورد وثوق است. علاوه بر آنکه شهید اول در کتاب «ذکری» از او با عنوان «من أجلاء فقهائنا» یاد می کند.
العاملی الجزینی، محمد بن جمال الدین مکی، الشهید الأول (متوفای۷۸۶ ه ـ) ذکرى الشیعه فی أحکام الشریعه، ج ۳ ص ۱۶۴، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ناشر: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث – قم، الطبعه الأولى ۱۴۱۹
محمد بن ابی القاسم الطبری رحمه الله علیه
وی نیز از جمله مشایخ بلا واسطه مشهدی به شمار می رود و در باب «زیاره أبی عبد الله الحسین علیه السلام فی یوم عاشوراء» از او روایت می آورد
المشهدی الحائری، الشیخ أبو عبد الله محمد بن جعفر بن علی (متوفاى۶۱۰هـ)، المزار، ص ۴۷۳، تحقیق: جواد القیومی الأصفهانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی، الطبعه : الأولى ، رمضان المبارک ۱۴۱۹هـ .
مطابق مقدمه ابن المشهدی که پیشتر گذشت، وثاقت طبری ثابت می شود. علاوه بر آنکه شیخ منتجب الدین در فهرست خود می گوید:
الشیخ الامام عماد الدین محمد بن ابى القاسم الطبری الاملی الکجى فقیه، ثقه.
الرازی، منتجب الدین بن بابویه (متوفای۵۸۵هـ)، فهرست منتجب الدین، ص ۱۰۷، تحقیق: سید جلال الدین محدث الأرموی، ناشر: مکتبه آیه الله العظمى المرعشی النجفی، توضیحات: بإهتمام: محمد سمامی حائری / إشراف: السید محمود المرعشی، چاپخانه: مهر – قم، چاپ: ۱۳۶۶ ش
عماد الدین محمد بن ابی القاسم طبری آملی، فقیه و مورد وثوق است.
حسن بن محمد [ابوعلی] رحمه الله علیه
راوی بعدی ابوعلی حسن بن محمد طوسی، فرزند شیخ طوسی رحمه الله علیه است. منتجب الدین درباره او می گوید:
الشیخ الجلیل أبو على الحسن بن الشیخ الجلیل الموفق ابى جعفر محمد بن الحسن الطوسى فقیه، ثقه.
الرازی، منتجب الدین بن بابویه (متوفای۵۸۵هـ)، فهرست منتجب الدین، ص ۴۶، تحقیق: سید جلال الدین محدث الأرموی، ناشر: مکتبه آیه الله العظمى المرعشی النجفی، توضیحات: بإهتمام: محمد سمامی حائری / إشراف: السید محمود المرعشی، چاپخانه: مهر – قم، چاپ: ۱۳۶۶ ش
شیخ جلیل ابو علی فرزند ابوجعفر طوسی، فقیه و مورد وثوق است.
در «الیقین» سید بن طاووس از او با عنوان «الشیخ المفید» تعبیر شده است.
ابن طاووس الحلی، السید رضی الدین علی (متوفای۶۶۴هـ)، الیقین باختصاص مولانا علی (علیه السلام) بإمره المؤمنین، ص ۲۸۰، تحقیق: الأنصاری، ناشر: مؤسسه دار الکتاب (الجزائری)، چاپ: الأولى۱۴۱۳
در « روضه المتقین » مجلسی اول رحمه الله علیه، از وی با الفاظی چون «الشیخ الجلیل الفقیه النبیه» یاد شده است.
المجلسی، محمد تقی (متوفای۱۰۷۰هـ)، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج ۱ ص ۲۴، محقق / مصحح: موسوى کرمانى، حسین و اشتهاردى على پناه، ناشر: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، مکان چاپ: قم، سال چاپ: ۱۴۰۶ ق
شیخ طوسی رحمه الله علیه
راوی بعدی شیخ طوسی رحمه الله علیه است. عظمت و شکوه او در میان عالمان امامی بر کسی پوشیده نیست. علامه حلی رحمه الله علیه درباره شخصیت او بدین صورت می نگارد:
محمد بن الحسن بن علی الطوسی أبو جعفر شیخ الامامیه قدس الله روحه، رئیس الطائفه، جلیل القدر، عظیم المنزله، ثقه عین، صدوق.
الحلی الأسدی، جمال الدین أبو منصور الحسن بن یوسف بن المطهر (متوفاى۷۲۶هـ) خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال، ص ۲۴۹، تحقیق: فضیله الشیخ جواد القیومی، ناشر: مؤسسه نشر الفقاهه، الطبعه: الأولى، ۱۴۱۷هـ.
محمد بن حسن طوسی، ابوجعفر، شیخ فرقه امامیه، رئیس طایفه، مردی جلیل القدر، دارای جایگاه بلند، مورد وثوق و راستگو بود.
شیخ مفید رحمه الله علیه
شیخ مفید رحمه الله علیه راوی بعدی است. جایگاه فاخر او در میان دانشمندان امامی، شهره است. نجاشی به هنگام معرفی او می نویسد:
محمد بن محمد بن النعمان … شیخنا واستاذنا فضله أشهر من أن یوصف فی الفقه والکلام والروایه والثقه والعلم.
النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفاى۴۵۰هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ص ۳۹۹ الی ۴۰۱، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی ـ قم، الطبعه: الخامسه، ۱۴۱۶هـ.
محمد بن محمد بن نعمان … شیخ و استاد ما است و فضل او در فقه، کلام، روایت، وثاقت و دانش، مشهورتر از آن است که توصیف گردد.
ابن قولویه رحمه الله علیه
ابن قولویه رحمه الله علیه راوی دیگر است. وی همان صاحب «کامل الزیارات» است و در میان اندیشمندان امامی جایگاه بلندی را به خود اختصاص داده است. نجاشی رحمه الله علیه پیرامون شخصیت او آورده است:
جعفر بن محمد بن جعفر بن موسى بن قولویه أبو القاسم … من ثقات أصحابنا وأجلائهم فی الحدیث والفقه … وکل ما یوصف به الناس من جمیل وثقه وفقه فهو فوقه
النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفاى۴۵۰هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ص ۱۲۳، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی ـ قم، الطبعه: الخامسه، ۱۴۱۶هـ.
جعفر بن محمد بن قولویه ابوالقاسم، یکی از افراد مورد وثوق و بزرگان اصحاب ما در حدیث و فقه است. هر آنچه از زیبایی و وثاقت و فقاهت که دیگران بدان ستوده می شوند، او بالاتر از آن است.
کلینی رحمه الله علیه
کلینی صاحب کتاب «الکافی» به عنوان راوی بعدی از این سلسله است. جایگاه پر آوازه او هر کسی را بی نیاز از بیان می کند. نجاشی او را به بهترین وجه می ستاید:
محمد بن یعقوب بن إسحاق أبو جعفر الکلینی شیخ أصحابنا فی وقته بالری ووجههم وکان أوثق الناس فی الحدیث وأثبتهم.
النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفاى۴۵۰هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ص ۳۷۷، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی ـ قم، الطبعه: الخامسه، ۱۴۱۶هـ.
محمد بن یعقوب کلینی بزرگ فرقه امامیه به روزگار خود در شهر ری بود. او موثقترین و با دقت ترین محدثان از لحاظ ضبط حدیث بوده است.
علی بن ابراهیم رحمه الله علیه
علی بن ابراهیم که راوی بعدی است، نزد امامیه مورد اعتماد است. نجاشی رحمه الله علیه می گوید:
علی بن إبراهیم بن هاشم ثقه فی الحدیث ثبت معتمد صحیح المذهب.
النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفاى۴۵۰هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ص ۲۶۰، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی ـ قم، الطبعه: الخامسه، ۱۴۱۶هـ.
علی بن ابراهیم انسانی مورد وثوق در حدیث است. او فردی ثابت قدم، مورد اعتماد و دارای مذهبی درست است.
ابراهیم بن هاشم رحمه الله علیه
راوی بعدی ابراهیم بن هاشم است. آیت لله خویی در شرح حال او می نویسد:
لا ینبغی الشک فی وثاقه إبراهیم بن هاشم ویدل على ذلک عده أمور: الاول: أنه روى عنه ابنه علی فی تفسیره کثیرا وقد التزم فی أول کتابه بأن ما یذکره فیه قد انتهى إلیه بواسطه الثقات. الثانی:أن السید ابن طاووس ادعى الاتفاق على وثاقته. الثالث: أنه أول من نشر حدیث الکوفیین بقم والقمیون قد اعتمدوا على روایاته وفیهم من هو مستصعب فی أمر الحدیث فلو کان فیه شائبه الغمز لم یکن یتسالم على أخذ الروایه عنه وقبول قوله.
الموسوی الخوئی، السید أبو القاسم (متوفاى۱۴۱۱هـ)، معجم رجال الحدیث ج ۱ ص ۲۹۱، الطبعه الخامسه، ۱۴۱۳هـ ـ ۱۹۹۲م
هیچ تردیدی در وثاقت ابراهیم بن هاشم وجود ندارد به دلیل آنکه: اولا: فرزند او (علی بن ابراهیم) در تفسیرش از او روایت کرده است و او ملتزم شده که از افراد مورد وثوق در تفسیرش روایت کند. ثانیا: سید بن طاووس ادعا کرده که وثاقت ابراهیم بن هاشم اجماعی است. ثالثا: او اولین نفری بوده که احادیث اهل بیت علیهم السلام را در قم آورده و قمی ها به روایات او اعتماد داشتند در حالی که در میان قمیها افرادی بودند که در امر حدیث سخت گیر بودند و اگر او را مورد اعتماد نمی دانستند این چنین احادیث او مورد قبول در میان آنان نبود.
عثمان بن سعید و ابوالقاسم بن روح رحمه الله علیهما
در این طبقه دو راوی وجود دارند. هر دو از نائبان امام مهدی علیه السلام در روزگار غیبت صغری می باشند. شیخ طوسی رحمه الله علیه عثمان بن سعید را به بزرگی توصیف می کند:
عثمان بن سعید العمری الزیات … جلیل القدر ثقه وکیله علیه السلام.
الطوسی أبى جعفر محمد بن الحسن، الأبواب ( رجال الطوسی ) ص ۴۰۱ ، تحقیق : جواد القیومی الإصفهانی، چاپ : الأولى، ۱۴۱۵، ناشر : مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه
عثمان بن سعید عَمری، انسانی بزرگ و مورد وثوق و وکیل امام علیه السلام است.
آیت الله خوئی رحمه الله علیه درباره ابوالقاسم بن روح می گوید:
الحسین بن روح: النوبختی أبو القاسم: هو أحد السفراء و النواب الخاصه، للإمام الثانی عشر (عجل الله تعالى فرجه) و شهره جلالته و عظمته أغنتنا عن الإطاله فی شأنه.
الموسوی الخوئی، السید أبو القاسم (متوفاى۱۴۱۱هـ)، معجم رجال الحدیث ج ۵ ص ۲۳۶، الطبعه الخامسه، ۱۴۱۳هـ ـ ۱۹۹۲م
حسین بن روح نویختی، ابوالقاسم، یکی از نائبان خاص امام دوازدهم علیه السلام است. شهرت جلالت و عظمت او ما را از طولانی کردن بحث پیرامون شخصیت او بی نیاز می کند.
جمع بندی
از مجموع آنچه گذشت، چنین به دست آمد که زیارت غدیریه امام هادی علیه السلام دارای سلسله سند بسیار قوی و ارزشمندی است. محمد بن مشهدی هم بر پایه قرائن گوناگون فردی مورد وثوق است. کتاب «المزار» او نیز نزد عالمان امامی مورد اعتماد بوده است.
موفق باشید
گروه پاسخ به شبهات
موسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف
