بررسی زیارتگاه های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام
چکیده
کلمات کلیدی
بـررسی زیارتگاههای مبتنی بر رؤیا در مصر و شام
احمد خامهیار۱
چکیده
کلیدواژهها:
- کارشناس ارشد مـطالعات اسـلامی. a_khamehyar@yahoo.comدریـافت: ۰۵/۲/۱۳۹۱ـ پذیرش: ۰۸/۶/۱۳۹۱
مقدمه
زیارتگاههای مبتنی بر خواب و رؤیا، گونهای از زیارتگاههای دینی است که از گذشته تا بـه امروز در نقاط مختلفی از جهان اسلام و حتی نزد جوامع پیروان سایر ادیان به آنـها توجه شده است. در جـهان مـسیحیت، مکانهای زیارتی متعددی وجود دارد که بر مبنای آشکار شدن حضرت مریم در رؤیاها یا شهودها شکل گرفته است.۱ از مشهورترین این نقاط میتوان به زیارتگاهی واقع در شهر لورد در فرانسه اشاره کرد که گفته شـده در آنجا حضرت مریم را در خواب دیدهاند و به مکانی برای طلب شفای بیماریها تبدیل شده است.۲ یکی از قدیمترین این گونه زیارتگاهها دیر عظیم منتسب به حضرت مریم در روستای صیدنایا، موسوم به «دیر بـانوی صـیدنایا»۳ واقع در حدود سی کیلومتری شمال دمشق است. بر اساس داستان رایج در میان مسیحیان منطقه، امپراتور بیزانس، ژوستینیَن اول در سال ۵۴۷م مریم مقدس را در این مکان در رؤیا دید که به او دستور بنای دیر را داد.۴ امـروزه ایـن دیر به علت وجود تصویر معروفی از مریم عذرا در آن، منسوب به «لوقای قدّیس» به یکی از مهمترین زیارتگاههای مسیحیان ارتدوکس در خاورمیانه تبدیل شده است.
دو سرزمین مصر و شام از حوزههای جغرافیایی مهم و تـأثیرگذار جـهان اسلام از نظر سیاسی و فرهنگی در قرنهای اولیه اسلامی است که منابع تاریخی فراوانی درباره تاریخ این دو سرزمین در قرنهای اولیه و میانی تاریخ اسلام تألیف شده است. در شماری از این منابع، به تـعداد قـابل تـوجهی از زیارتگاههای مبتنی بر خواب و رؤیـا در ایـن مـناطق در قرنهای میانی اشاره شده است.
در این نوشتار تلاش شده است تا با استناد به منابع تاریخی و سایر اسناد مرتبط، نظیر سـنگنوشتهها، حـتیالامکان فـهرست و گزارش نسبتاً جامعی از این گونه زیارتگاهها ارائه شـود. ایـن گزارش میتواند به شناخت بهتری از ماهیت این پدیده و نقش آن در پیدایش زیارتگاهها در حوزه جغرافیایی مورد نظر و نیز شناخت گرایشهای مـذهبی اهـالی ایـن مناطق و شخصیتهای مورد علاقه آنان که این زیارتگاهها به آنـان ارتباط یافته است، کمک کند. در این گزارش به زیارتگاههایی که در منابع تاریخی از ارتباط واضح آنها با خواب و رؤیـا سـخن گـفته نشده و نیز مزارهایی که امروزه بر اساس اطلاعات شفاهی اهالی بـه ایـن مسئله ارتباط یافته، اشاره نشده است.
۱٫ زیارتگاههای مصر
۱ـ۱٫ مقامهای رؤیت پیامبر( در قاهره
موفقالدینبن عثمان (تاریخ حـیات نـامشخص)، مـزارشناس مصری، به محرابی در قبرستان «قُرافه» قاهره اشاره کرده است که «دعا در آنـ مـستجاب اسـت و یکی از صالحان، رسول خدا( را در خواب رؤیت کرد که در آنجا نماز میخواند و دعا میکرد.»۵ هـمچنین ایـن نـویسنده به مسجدی در همین قبرستان
اشاره کرده است که پیامبرگرامی( دستور ساخت آن را در رؤیا داده بود. داسـتان آن بـه طور خلاصه چنین است که فخرالدین فارسی (م ۶۲۲ ق) از صوفیان ایرانی مقیم مصر، حضرت پیـامبر( را در خـواب دیـد که به او دستور داد این مسجد را بنا کند. همچنین پیامبرگرامی اسلام( نماز مخصوصی را به نـامبرده آمـوزش داد که هر کس آن را در این مسجد بخواند دعایش مستجاب میشود.۶
در موزه هنر اسلامی در قـاهره نـیز لوح سـنگی وجود دارد که در سال ۱۹۳۲م در منطقه «ابوالسعود قاهره» شناسایی شده است. در هر یک از طرفین این لوح، کتیبهای وجـود دارد کـه یکی از آنها بیانگر ساخته شدن مکانی است که پیامبر( و امام علی( در حـال نـماز خـواندن در آنجا رؤیت شدهاند. با توجه به شیوه نگارش کتیبه و سادگی خط آن، قدمت آن از نیمه اول قرن شـشم هـجری بـرآورد شده است.۷
۱ـ۲٫ مقامهای رؤیت حضرت فاطمه زهرا( در قاهره
مقریزی (م ۸۴۵ ق) به مکانی در مـسجد الازهـر قاهره اشاره کرده که حضرت فاطمه زهرا( در آنجا در خواب رؤیت شده است، و خلیفه فاطمی الحافظ لدیـنالله (حـکـ ۵۲۵ـ۵۴۴ ق) برای آن مقصورهای ساخت. او در این باره نوشته است:
الحافظ لدینالله در کنار ورودی غـربی واقـع در ابتدای مسجد، مقصورهای در داخل رواقها ایجاد کـرد کـه بـه مقصوره فاطمه( شهرت یافت، زیرا فاطمه زهـرا( در آنـجا در خواب رؤیت شده بود.۸
موفقالدینبن عثمان نیز به وجود جایگاه مشابهی به نـام «مـقام فاطمه»( در مسجد ابنطولون قاهره اشـاره کـرده و درباره آن چـنین گـفته اسـت:
مردی در خواب دید که گویا فـاطمه زهـرا( در محلی در این مسجد نماز میخواند. روز بعد مردم را از رؤیای خود آگاه ساخت؛ پسـ در آنـجا نماز خواندند. این جایگاه، امروزه بـه مقام فاطمه( شناخته مـیشود و روی آن مـقصورهای قرار دارد و دعا در آن مستجاب است.۹
۱ـ۳٫ زیـارتگاه رقـیه( دختر امام علی(
زیارتگاهی منسوب به رقیه( دختر امام علی( در شهر قاهره وجـود دارد کـه از نظر معماری، از بناهای مهم و نـفیس دوره خـلفای فـاطمی به شمار مـیآید.۱۰ ابـنزیات (م ۸۱۴ ق)، آن را زیارتگاهی مبتنی بر رؤیـا دانـسته و نوشته است که به دستور الحافظ لدینالله۱۱ و به دست وزیر وی ابوتمیم تراب حافظی سـاخته شـده است.۱۲
ابنناسخ مصری، معروف به ابـن عـینالفضلاء (م حدود ۸۰۰ ق) در کـتاب خـود مـصباح الدیاجی، داستان پیدایش ایـن زیارتگاه را چنین نقل کرده است:
عبیداللهبن سعید گفت: الحافظ شبهنگام کسی را به دنبال من فـرستاد، پس بـا آن کس نزد او رفتم و از وی پرسیدم: چـه میخواهی؟ گـفت: خـوابی دیـدم. گـفتم: چه خوابی؟ گفت: زنـی پوشـیده را دیدم، از او پرسیدم: تو کیستی؟ گفت: رقیه( دختر علی(. سپس ما را شبانه به اینجا آوردند، اما قبری را نـیافتیم. الحـافظ دسـتور داد تا زیارتگاهی در آن بسازند و ساختند.۱۳
۱
ـ۴٫ زیارتگاه زینب( دخـتر امـام عـلی(
ابـنناسخ مـصری قـبر «سیدهزینب»( در منطقه «قناطر السباع» قاهره را از جمله قبوری دانسته است که بر مبنای خواب و رؤیا به وجود آمدهاند.۱۴ عبدالوهاب شعرانی (م ۹۷۳ق)، از صوفیان مشهور مصر در قرن دهم هجری، از شیخ خـود علی الخَوّاص (م ۹۴۹ ق) نقل کرده است که زینب( مدفون در قناطر السباع، بیشک دختر امام علی( است.۱۵ پس از شعرانی، تعدادی از صوفیان و نویسندگان مصری، از قبیل قلیوبی، صبّان، شبلنجی، شبراوی و … این ادعا را در کتابهای خـود نـقل کردهاند.۱۶ البته پیش از ابنناسخ، در هیچ یک از منابع تاریخی و جغرافیایی به این مزار اشارهای نشده است. این زیارتگاه بعدها توسعه بنای چشمگیری یافته و امروزه به یکی از مهمترین زیارتگاههای قاهره تـبدیل شـده است.
۱ـ۵٫ زیارتگاه روبیل فرزند یعقوب(
موفقالدینبن عثمان به وجود قبر یکی از فرزندان حضرت یعقوب( در کنار زیارتگاه ابراهیمبن یَسَعبن اسحاقبن ابراهیم( در «جبل المقطّم» قـاهره اشـاره کرده که بر اساس رؤیـا پدیـد آمده است. او داستان پیدایش آن را این چنین نقل کرده است:
گویند در گذشته، مردی در کنار این قبر شب را سپری کرد. [پیش از خواب] سوره یوسف را قرائت کـرد و بـر پیامبر( صلوات فرستاد و خـوابید. در خـواب، شخصی را دید که به او گفت: به خدا داستان ما همین است، چه کسی آن را به تو آموخت؟ گفت: این داستان در کتاب خدا که بر پیامبرش نازل نمود، آمده است، و تو کیستی؟ گفت: مـن روبـیلبن یعقوب، اسرائیل خدا، یکی از برادران یوسفام. روز بعد مردم را از این رؤیا باخبر ساخت، و آنها نیز از روی صداقت و راستگویی که از وی سراغ داشتند، این مسجد را بنا کردند.۱۷
این زیارتگاه تا به امروز باقی مـانده اسـت.
۱ـ۶٫ سایر زیـارتگاههای مبتنی بر رؤیا در قاهره
امروزه در خیابان صنادقیه قاهره پیش از رسیدن به زیارتگاه مشهور رأس الحسین(، مسجد کوچکی وجـود دارد که به «زاویه جعفر صادق»( معروف است. در نمای خارجی آن، لوحی از مـرمر اسـت کـه کتیبهای به خط کوفی دارد. بر اساس این کتیبه، امیر جوامرد افضلی، در سال ۴۹۵ ق امام جعفر صادق( را در خواب دیـد کـه به وی دستور ساختن این مسجد را داد، از اینرو، در سال ۴۹۶ق آن را بنا کرد.۱۸
ابنناسخ مصری نیز از زیـارتگاهی بـه نـام «مشهد اشراف» نام برده است که یکی از فقرای (دراویش) مصر به نام ابنلبّان، در خواب هـاتفی را شنید که به او گفت: «اینجا [قبر] علیبن
حسینبن علیبن ابیطالب( است.»، پس او آنجا را بـازسازی کرد. اما ابنزیات در اعـتبار ایـن داستان تردید کرده و آن را محل دفن ساداتی دانسته است که اسامی آنها مشخص نیست.۱۹
۱ـ۷٫ زیارتگاههای رؤیا در سایر شهرهای مصر
علیبن ابیبکر هروی (م ۶۱۱ ق)، در کتاب الإشارات إلی معرفه الزیارات، به تعدادی از زیارتگاههای مبتنی بر رؤیـا در مصر اشاره کرده که در محل رؤیت شخصیتهای مقدس دینی ساخته شده است. مزارهایی که او از آنها نام برده است، عبارتاند از:
مشهد پیامبر( و مشهد امام علی( در شهر «قُوص»،۲۰ از شهرهای صَعید مصر۲۱؛ مشاهد حـضرت فـاطمه زهرا( و امام علی( و امام حسین( در شهر «مَحَلَّه»۲۲؛ مشهد امام علی( در منطقه «شَطا» در «دِمیاط»۲۳؛ مشهد امام علی( در شهر «تَنّیس»۲۴و۲۵ و مشهد پیامبر( و امام علی( در جزیره «تُونَه»۲۶و۲۷.
او درباره داستان پیدایش زیارتگاه اخیر نـوشته اسـت:
از اهالی این جزیره از زیارتگاههایی پرسیدم که به نام پیامبر( و علیبن ابیطالب( برپا شده است. گفتند: حکایتی دارد. پس پیرمردی خوشسیما را فراخواندند. [وقتی آمد] گفتند: این پیرمرد مبتلا به جذام بود. اهـل او، از تـرس بیماری و تلف بدن و هلاک شدنش، وی را در گوشهای از جزیره انداختند تا اینکه یک شب، فریاد بلندی زد و مردم نزد او آمدند، در حالیکه بدون هیچ دردی، از جا برخاسته و ایستاده بود. از او از این حال وی سؤال کـردند. گـفت: رسـول خدا( را در این مکان دیدم کـه بـه مـن گفت: اینجا مسجدی بنا کنید. گفتم: یا رسول الله! من مبتلا به بیماری هستم و کسی سخن مرا باور نمیکند. پس رو به آن کـس کـه در کـنار او ایستاده بود کرد و گفت: یا علی! دست او را بـگیر. او دسـتش را به سوی من دراز کرد و من همانگونه که میبینید برخاستم.۲۸
نگارنده از وضعیت کنونی هیچ یک از زیارتگاههای یاد شده، اطلاعاتی بـه دسـت نـیاورده است.
همچنین در منطقه قوص، گنبدی وجود دارد که بر اساس کـتیبه کوفی موجود در آن، به دستور الحافظ لدین الله فاطمی ساخته شده است. امروزه هویت و کاربرد این بنا مشخص نیست، گـرچه بـررسی بـاستانشناختی و معماری آن نشان میدهد که کاربری آن، مسجد و آرامگاه نبوده اسـت.۲۹ بـنابراین، نگارنده احتمال میدهد که این بنا یکی از مشاهد رؤیت پیامبر اسلام( و امام علی( در قوص بوده کـه هـروی بـه آن اشاره کرده است، بهویژه آنکه خلیفه فاطمی مزبور به ساختن مـساجد و زیـارتگاهها اهـتمام فراوانی داشته، و ـ همانطور که گذشت ـ تعدادی از زیارتگاههای مبتنی بر رؤیا در مصر، در دوره وی ساخته شـده اسـت.
۲٫ زیـارتگاههای شام
۲ـ۱٫ کهف جبرییل
در کوه قاسیون در شمال دمشق، زیارتگاهی به نام «کهف جبریل» (= غار جـبرئیل) وجـود داشته
است که به نوشته ابنعساکر (م ۵۷۱ ق)، ساخت آن در سال ۳۷۰ ق، به دسـت یـکی از اعـلام دمشق در قرن چهارم به نام ابوالفرج ابنمعلّم (م ۴۱۲ ق) شروع شد. او در این مکان، جبرئیل( و حـضرت مـحمد( را رؤیت کرده بود. ابنمعلم تفصیل رؤیای خود را چنین شرح داده است:
جبرئیل( را در خواب دیـدم کـه بـه من گفت: خداوند [تبارک و] تعالی به تو دستور میدهد که مسجدی بسازی تا در آن برای او نـماز گـزارده و نام او ذکر شود. گفتم: محل آن کجاست؟ پس به این مکان که من آن را کهف جـبرئیل نـامیدم، آمـد. گفتم: چگونه این کار را انجام دهم؟ گفت: خداوند تبارک و تعالی به وسیله کسانی که تو را یـاری خـواهند کـرد، تو را موفق خواهد گردانید.۳۰
همچنین او درباره علّت نامگذاری آن گفته است:
من آنـجا را کـهف جبرئیل( و مسجد محمد( نامیدم، زیرا آنها را در آنجا در خواب دیدم،و محلی که جبرئیل و محمد( در آنجا دیده شـوند، از بـهترین نقاط زمین است، و کوهدمشق [قاسیون] نیز چنین است. در آن هیچ درختی نروییده بـود و هـیچ میوهای پدید نیامده بود،اما از زمانیکه جـبرئیل( و مـحمد( را [در آنـجا] دیدم، خداوند به برکت آن دو، [در این کوه] درخـت رویـانید و میوه پدید آورد، و مردم در آن چیزهایی خوردند که تا پیش از ایننخورده بودند.۳۱
غار مزبور تـاکنون نـیز زیارتگاه باقی مانده، اما امـروزه بـه اصحاب کـهف کـه در قـرآن از آنها یاد شده، انتساب یافته اسـت و نـزد اهالی دمشق به «مقام اهل کهف» شهرت دارد.
۲ـ۲٫ مکانهای رؤیت امام علی( در دمـشق
ابـنعساکر به حادثه پیدایش زیارتگاه دیگری در دمـشق در سال ۴۰۴ ق اشاره کرده اسـت کـه توسط مردی مصری جعل شـده بـود. ابنعساکر از دستخط ابومحمد عبدالمنعمبن علیبن بحتری این گونه نقل کرده است:
مرد بـافندهای از اهـل مصر، در «قبه اللحم» در دمشق، مـسجد و مـناره کـوچکی بنا کرد. او در شـب جـمعه همین سال، یعنی ۴۰۴ قـ، کـه دو روز از ماه رمضان باقی مانده بود، چنین گفت که پیامبر( و علی( را [در رؤیای خود] در مسجد دیـده و بـه آنها گفته بود: نشانهای میخواهم تـا مـردم سخن مـرا بـاور کـنند که شما به ایـنجا آمدهاید. امیرالمؤمنین علی( دست خود را بر ستون سنگی داخل مسجد زد و جای پنجه او بر ستون بـاقی مـاند. روز جمعه مردم به مسجد میشتافتند تـا جـای پنـجه را کـه در سـنگ افتاده بود، بـبینند. و مـن شنیدم که از صاحب رؤیا پرسیدند: کدام دست بر سنگ گذاشته شده بود؟ گفت: دست راست. دیدند کـه جـای پنـجه دست چپ بوده. گویند: صاحب رؤیا ایـن اثـر پنـجه را در سـنگ تـراشیده بـود.۳۲
از دیگر زیارتگاههای مبتنی بر خواب در دمشق، مشهد امام علی( در مسجد اموی بوده است. ابنجبیر (م ۶۱۴ ق) در توصیف آن گفته است:
در شرق صحن [مسجد اموی] دری وجود دارد که به مسجدی از بـهترین و جالبترین و زیباترین مساجد متصل است و شیعیان آن را مشهدی از آنِ علیبن ابیطالب( میدانند…، زیرا میپندارند
که او در خواب در این مکان در حال نمازخواندن دیده شده است. پس مسجدی در آنجا ساختند.۳۳
موقعیت کنونی این زیارتگاه، سـالنی واقـع در شرق مسجد اموی است که با گذشتن از آن، به دو زیارتگاه محراب امام زینالعابدین( و مقام رأس الحسین( وارد میشوند و تا به امروز نیز به نام «مشهد علی»( شناخته میشود، البته کاربری زیارتی خـود را از دسـت داده است.
۲ـ۳٫ زیارتگاه «ملکه» در دمشق
از دیگر زیارتگاههای رؤیا در دمشق، قبری منسوب به زنی به نام «ملکه»، از نسل امام علی( بوده که در فاصله قرون هـفتم تـا نهم هجری به وجود آمـده اسـت. ابنطولون صالحی (م ۹۵۳ ق) مورّخ بزرگ دمشق، روند پیدایش و از بین رفتن آن را به تفصیل نقل کرده و خلاصه آن چنین است که این زیارتگاه در سال ۶۳۶ ق بر مبنای رؤیا در مـحله «بـاب جیرون» دمشق، واقع در شـرق مـسجد اموی به وجود آمد و پس از یک دوره اهمال و ویرانی و بازسازی مجدّد، سرانجام در سال ۸۹۲ ق به فتوای علمای اهلسنت و به دستور ملک الاشرف قایتبای (حکـ ۸۷۲-۹۰۱ ق)، پادشاه مملوکی به طور کامل از بین رفت.۳۴
۲ـ۴٫ قـبور مـنسوب به حضرت موسی(
در جنوب دمشق، محلهای به نام «قَدَم» وجود دارد که در مسجد جامع آن، قدمگاهی منسوب به پیامبر اسلام( نگهداری میشود. البته با استناد به نوشته ابنجبیر ظاهراً این قدمگاه در قـدیم بـه حضرت مـوسی( منسوب بوده است.۳۵ همچنین مورّخان و جهانگردان مسلمان به وجود قبری منسوب به این پیامبر اولوالعزم در همین مـسجد اشاره کردهاند.۳۶ اما از قول ابنجبیر برمیآید که این قبر بر مـبنای رؤیـا بـه وجود آمده است. مشاهدههای او در این باره چنین است:
در آن مسجد، اتاق کوچکی و در آن اتاق، سنگی وجود دارد که بر آن نـوشته شـده است: یکی از صالحان، پیامبر( را در خواب میدید که به او میگفت: اینجا قبر برادرم مـوسی( اسـت.۳۷
گـفتنی است که ابنطولون صالحی درباره این مکان و اثبات اینکه قبر مورد نظر مدفن حضرت مـوسی( است، رسالهای به نام تحفه الحبیب فیما ورد فی الکثیب تألیف کرده که نـسخه خطی آن به شماره Or. ۲۵۱۲ در لیـدن نـگهداری میشود. او در این رساله، داستانی را درباره قبر منسوب به حضرت موسی( نزدیک شهر «اَریحا» در فلسطین اشغالی نقل کرده است که بر اساس آن، شخصی در خواب، گنبدی را در محل این قبر و در آن گنبد، حضرت مـوسی( را رؤیت کرد. ابنطولون سپس افزوده است که این قبر بر اساس همین رؤیا اشتهار یافت و بعد از گذشت بیش از بیست سال از این تاریخ، ملک الظاهر بیبَرس (حکـ ۶۵۸ـ۶۷۶ ق)، پادشاه مملوکی، گنبدی روی آنـ بـنا کرد.۳۸
۲
ـ۵٫ مشهد امام علی( در «عَکّا»
از جمله مزارهای رؤیا در فلسطین میتوان به مشهد امام علی( در «عین البقر» (چشمه گاو) در شهر عَکا واقع در ساحل دریای مدیترانه اشاره کرد. علیبن ابیبکر هروی دربـاره ایـن چشمه نوشته است: «گفتهاند از این چشمه، گاو برای آدم( خارج شد و با آن به کشاورزی پرداخت». در ادامه درباره رابطه آن با امام علی( گفته است:
در کنار این چشمه مشهدی منسوب بـه عـلیبن ابیطالب[(] وجود دارد و [علت این انتساب] آن است که فرنگ (صلیبیان) آن را به کلیسا تبدیل کردند و یک متولّی بر آن گماشتند تا به بازسازی و خدمتگزاری به آن بپردازد. او صبح روز بعد گفت: در خـواب شـخصی را دیـدم که به من میگوید: «مـن عـلیبن ابـیطالب( هستم! به آنها بگو اینجا را به حالت مسجد بازگردانند، و اِلاّ هر کس در آن اقامت گزیند به هلاکت خواهد رسید.» آنها سخن او را نپذیرفتند و شـخص دیـگری را بـر آنجا گماشتند، اما صبح روز بعد او را مرده یافتند. پس آن را تـا بـه امروز به حالت مسجد رها کردند.۳۹
۲ـ۶٫ سایر مزارهای رؤیا در شام
در شهر «نَبَک»، حدود هشتاد کیلومتری شمال دمشق نیز مـقامی مـنسوب بـه حضرت فاطمه زهرا( وجود داشته است. عبدالغنی نابلسی (م ۱۱۴۳ ق) کـه در یکی از سفرهای خود آن را زیارت کرده، درباره آن نوشته است: «… در روستای مذکور، مسجد کوچکی وجود دارد که به مقام فاطمه زهـرا[(]… شـناخته مـیشود، زیرا در آنجا در خواب رؤیت شد. به آنجا رفتیم و زیارت نمودیم و تـبرک جـستیم و خداوند را دعا کردیم.»۴۰
همچنین در شهر «حُمص» در مرکز سوریه کنونی، مشهد یا زیارتگاه امام علی( وجود داشـته اسـت کـه به گفته هروی، در یکی از ستونهای آن، اثر انگشت امام علی( بر جا مـانده بـود. مـبنای پیدایش این اثر، خواب یکی از صالحان بوده که داستانی هم برای آن نقل شده اسـت. امـا هـروی داستان تفصیلی آن را نقل نکرده است.۴۱
۳٫ زیارتگاههای حلب
در شهر حلب، در شمال سوریه تعداد قابل تـوجهی از مـزارهای مبتنی بر رؤیا وجود داشته است که مورخان این شهر، بهویژه ابنشدّاد حـلبی (مـ ۶۸۴ ق) بـه آنها اشاره کردهاند.
۳ـ۱٫ مشهد «قَرَنبِیا»
از مهمترین مزارهای رؤیا در حلب، مشهد «قَرَنبیا» در حد فاصل مـیان شـهر حلب و روستای «نَیرَب» بوده که به دست قسیمالدوله آقسنقر (حکـ ۴۷۸ـ۴۸۷ ق)، حاکم حلب در دوره سـلجوقی، سـاخته شـده است. گفتهاند این مکان در اصل، «مقر الانبیاء» نام داشته، اما در زبان عامیانه به قرنبیا
تـغییر یـافته است. ابنشدّاد به نقل از ابن ابیطیّ (م ۶۳۰ق)، مورّخ شیعه حلب، درباره چگونگی پیـدایش آن گـفته اسـت:
پیری از اهالی منبج در حلب چند بار [در خواب] دید که گویا علیبن ابیطالب( در آن نماز میخواند و سـپس خـطاب بـه او میگوید: به آقسنقر بگو در قرنبیا مشهدی بنا کند. پیر به علی( گـفت: نـشانه آن چیست؟ پاسخ داد: زمین را حفر کنند، در آنجا زمینی مییابند که دارای سنگفرش آمادهای از سنگ و مرمر و نیز محرابی پایهریزی شـده و قـبری در کنار محراب است که یکی از فرزندان من در آن دفن شده است. پس از اینکه رؤیـا چـند بار بر پیر تکرار شد، با چـند تـن از اصـحاب خود مشورت کرد و آنها به او گفتند کـه رؤیـا را [برای آقسنقر] بازگو کند. سپس با چند نفر نزد آقسنقر رفتند. او با دیـدن آنـها، پردهدار خود را به سویشان فـرستاد تـا از آنها حـاجتشان را سـؤال کـند. آنها رؤیای پیر را بازگو کردند. او بـه وزیـر خود دستور داد تا آنجا را حفر کند. او نیز آنجا را حفر کرد و نشانهها را هـمانگونه کـه پیر در رؤیا دیده بود، یافت. بـدین ترتیب، آقسنقر در آنجا بـنایی سـاخت و اوقافی بر آن وقف کرد و بـه آنـجا رفت و آمد میکرد.
بر اساس قول دیگری علّت بنای این زیارتگاه آن است کـه پیـامبر اسلام( همراه تعدادی از پیامبران در آنـجا در حـال نـماز خواندن رؤیت شـدند.۴۲ مـحمد اسعد طلس با اشـاره بـه اینکه این زیارتگاه هنوز از سوی مردم زیارت میشود، مکان آن را در خارج محله ضوضو در شرق حـلب تـعیین کرده است.۴۳
۳ـ۲٫ مشاهد رؤیت امام عـلی(
از دیـگر زیارتگاههای مـبتنی بـر رؤیـا در حلب، مشهدی از آنِ امـام علی( بوده که در خارج «باب الجنان» (از دروازههای شهر حلب) و متصل به آن قرار داشته است و بـه گـفته ابن ابیطی در سال ۵۲۲ ق ظاهر شده اسـت. او دربـاره چـگونگی پیـدایش آن، چـنین گفته است کـه:
مـحل مشهد، مکانی بود که در آن شراب میفروختند. یکی از اهل حلب که برای مدت طولانیبه تبِ شدید مـبتلا بـود، شـبی در خواب دید که گویا در همان مکان اسـت و مـردی بـه او مـیگوید:از چـه درد میکشی؟ گـفت: از تب. آن مرد دستش را به سمت زمین دراز کرد و مشتی از خاکآنجا برداشت و گفت: به خودت بمال که از بیماری شفا خواهی یافت، و به مردم بگو دراینجا مشهدی بنا کنند. گـفت: مولای من! آنها [این کلام را] از من نمیپذیرند. آن مرد گفت: اینجا را حفر کنند، صخرهای مییابند که همه خاک اطراف آن بوی مشک میدهد. مرد بیمار پرسید: تو کیستی؟ گفت: من علیبن ابیطالبام. آنـ مـرد از خواب بیدار شد، در حالیکه از تب خود شفا یافته بود، سپس این موضوع را به خانواده خود خبر داد و صبحگاه به آنجا رفت و مردم را از حادثه باخبر ساخت. در حلب «شُقَیر سوادی» نامی بـود کـه (سواد) را به باغها میبرد و در این هنگام در آنجا حاضر بود. مردم آنجا را حفر کردند و خاکی که خارج شد بویی مانند مشک داشت و مردم بـا آن خـاک، خود را عطرآگین میکردند. شقیر از کـارهای بـدی که انجام میداد توبه کرد و ساختن زیارتگاه را برعهده گرفت.۴۴
گفتنی است که هروی نیز به این زیارتگاه و ارتباط آن با رؤیت امام علی( در خـواب اشـاره کرده است.۴۵
از دیگر مـشاهد مـنتسب به امام علی(، مشهدی در ساحل غربی رود «قُوَیق» (واقع در غرب حلب) بوده که توسط یکی از فرزندان عُلَیقی بر اساس خوابی که دیده بود، ساخته شد.۴۶
همچنین از آن جمله، مشهد دیگری در بازار حـَدّادین (آهـنگران) حلب بود که بارها دیده شد که امام علی( در آنجا نماز خوانده و همواره در آن مکان حاضر میشد و گفتهاند دعا در آنجا مستجاب بوده است.۴۷ محمد ابوالوفای رفاعی (م ۱۲۶۴ ق) در منظومه خود کـه دربـاره زیارتگاهها و قـبور اولیاء در حلب سروده است، ضمن اشاره به مسجد حدّادین (امروزه واقع در شمال شرقی بافت تاریخی حلب) گـفته است که در این مکان بارها امام علی( را در خواب رؤیت کردهاند.۴۸ امـا کـامل غـزی (م ۱۳۵۱ ق)، این مشهد را منطبق بر مسجدی نزدیک «مدرسه حَدّادیه» در کوچه حدّادین در جنوب بافت تاریخی این شـهر دانـسته است۴۹ که این قول، قابل قبولتر به نظر میرسد.
۳ـ۳٫ مکانهای رؤیت پیامبر(
مـکانهایی در شـهر حـلب، نیز وجود داشته که در آنها حضرت رسول خدا( در خواب رؤیت شده است، از جمله سبط ابـن العجمی (م ۸۸۴ ق) به مکانی در نیمه شرقی شبستان مسجد جامع حلب اشاره کرده اسـت که پیامبر اسلام( در آنـجا بـسیار در حال نماز خواندن رؤیت شده بود و محل آن به صورت سکویی مرتفعتر از کف شبستان بوده است.۵۰
محمد ابوالوفای رفاعی نیز در منظومه خود به مکانی در جنوب شرقی مسجد «اُطروش»، واقع در شرق قلعه حـلب اشاره کرده که گفتهاند پیامبر( در آنجا رؤیت شده است و محل آن را با نردههایی در اطراف آن مشخص کردهاند.۵۱
۳ـ۴٫ مشهد انصاری
از دیگر زیارتگاههای رؤیا در حلب میتوان به مشهد انصاری در محله «یاروقیه» در جنوب کوه جوشن حـلب اشـاره کرد. ابنعدیم حلبی (م ۶۶۰ ق) از پدر خود نقل کرده است که زنی از زنان امرای یاروقیه در خواب دید که هاتفی میگوید: اینجا قبر انصاری، صحابی رسول خدا( است. پس آنجا را حفر کردند و قبری در آن یافتند و روی آن، ایـن مـشهد را بنا کردند و ضریحی بر آن ساختند.۵۲ هروی از این مشهد با عنوان قبر «عبدالله انصاری» یاد کرده، اما به ارتباط آن با خواب و رؤیا اشاره نکرده است.۵۳
امروزه این زیارتگاه در داخل مـسجد وسـیعی در محله انصاری در جنوب حلب قرار دارد، اما به سعدبن ایوب انصاری منسوب است، حال آنکه در منابع نامی از این شخصیت برده نشده است. در جنوب زیارتگاه، مقابر سه تن از امرای حلب در دورهـ مـملوکی بـه چشم میخورد.
۳
ـ۵٫ سایر مزارات رؤیـا در حـلب
ابـنشدّاد به زیارتگاهی به نام «مشهد احمر» (زیارتگاه سرخ) در بالای کوه «جوشَن» در غرب حلب اشاره کرده است که در آنجا حضرت فاطمه زهـرا( در خـواب رؤیـت شده بود. او درباره این مشهد نوشته است:
اهـل حـلب در زمان حاجات و نیازهای خود به آنجا رفته و برای رفع گرفتاریهای خود دعامیکنند و دعایشان مستجاب میشود. یکی از صالحان در خواب، فـاطمه( دخـتر رسـول خدا(را در حالت نماز خواندن در اتاق واقع در ضلع جنوبی زیارتگاه رؤیـت کرد، و این اتاق محلی است که مردم آن را زیارت میکنند، و یکی از معاصران من در آن مشهد، گنبد بزرگ و مرتفع و آبانباری بـنا کـرد.۵۴
هـمچنین این مورّخ به زیارتگاه دیگری به نام «مشهد الثلج» در «باب اربـعین» (از دروازهـهای شهر حلب) اشاره کرده است که گفته شده عمربن خطّاب را در خواب دیدهاند که در آنجا نماز مـیخواند.۵۵
۴٫ زیـارتگاههای بـلاد جزیره
در سرزمین جزیره (مناطق شمال عراق و شمال شرقی سوریه کنونی)، زیارتگاههایی مـبتنی بـر خـواب وجود داشته است که هروی، به تعدادی از آنها اشاره کرده است. این زیارتگاهها عـبارتاند از: مـسجد پیـامبر( در شهر «نَصِیبِین»۵۶و۵۷ مسجد جبرئیل( در شهر «آمِد»۵۸ که به نوشته هروی، جبرئیل در حالیکه با رسـولخدا( سـخن میگفت، در آنجا رؤیت شد.۵۹ درباره این مکان حکایتی وجود دارد، اما هروی حکایت آن را نـقل نـکرده اسـت. مسجد ابوبکر و مسجد عمربن خطّاب در شهر آمد،۶۰ و محراب عمربن خطّاب در شهر «مَیافارِقِین»،۶۱ نیز از جـمله ایـن زیارتگاهها هستند.۶۲
نتیجهگیری
بنابر آنچه گذشت، میتوان خواب و رؤیا را یکی از عوامل تأثیرگذار در پیـدایش زیـارتگاهها در دو سـرزمین شام و مصر دانست. بر اساس منابع تاریخی مورد استناد، این گونه مزارها در فاصله قرنهای چـهارم تـا ششم هجری بسیار متعدد بوده است. البته گزارشهای کمتری در این باره در مـنابع مـتأخر، نـقل شده است که شاید علت آن، کاهش نقش این عامل در پیدایش مزارها در دورههای تاریخی بعدی اسـت.
بـا تـوجه به بررسی صورت گرفته میتوان مزارها مبتنی بر رؤیا را به سه گـروه عـمده تقسیمبندی کرد:
۱٫ مزارهایی که بر اساس رؤیت یکی از شخصیتهای مقدس ـ غالباً در حال نماز خواندن- به وجـود آمـده است، نظیر تعدادی از زیارتگاههای رؤیت پیامبر( و امام علی( و فاطمه زهرا(.
۲٫ مزارها یـا مـساجدی که شخصیت مقدس، خود به صاحب رؤیـا دسـتور سـاختن آن را داده است،
نظیر زاویه امام جعفر صـادق( در قـاهره، کهف جبریل در کوه قاسیون دمشق و زیارتگاه بابالجنان حلب.
۳٫ زیارتگاههایی که برای صاحب رؤیـا، بـه عنوان محل قبر یکی از شـخصیتهای مـقدس، از سوی هـاتف غـیبی یـا حتی خود صاحب قبر، تعیین شـده اسـت، نظیر زیارتگاههای رقیه دختر امام علی( و روبیلبن یعقوب( در قاهره، مشهد قَرَنبیا و مـشهد انـصاری در حلب، و زیارتگاه ملکه در دمشق.
شایان تـوجه است که امروزه بـیشتر مـزارهایی که منشأ آنها دو عامل اول و دوم بـوده، از بـین رفته یا کاربری خود را به عنوان زیارتگاه از دست دادهاند. اما بیشتر زیارتگاههایی کـه مـنشأ آنها عامل سوم است، تـا بـه امـروز باقی ماندهاند.
نـکته دیـگر آنکه در برخی موارد، ظـهور شـخصیت مقدس در رؤیا با صدور کرامت یا معجزهای از سوی او، مانند شفای صاحب رؤیا، و یا بـرجای مـاندن علامت یا نشانهای، مانند اثر کـف دسـت وی، همراه بـوده اسـت.
در شـخصیتشناسی صاحبان مزارها (یعنی شـخصیتهای رؤیت شده در خواب) ملاحظه میشود که امام علی( در رتبه نخست، پیامبر اسلام( در رتبه دوم و حـضرت فـاطمه زهرا( در رتبه سوم قرار دارند. هـمچنین مـزارهایی نـیز از آنـِ شـخصیتهایی مانند ابوبکر و عـمر و دیـگر ائمه( و امامزادگان و پیامبرانی، چون حضرت موسی( وجود داشته است (جدول پیوست).
در پایان برای یادآوری تأکید مـیشود کـه نـقش عامل خواب و رؤیا در پیدایش مزارها نباید بـه سـایر زیـارتگاهها نـیز تـعمیم داده شـود و ـ همانگونه که بیان شد ـ هدف این نوشتار تنها بررسی نقش عامل یاد شده بوده و بررسی سایر عوامل دخیل در پیدایش زیارتگاهها از حوصله این مقال خارج است.
نام شـخصیتهای رؤیت شده | مصر | شام | حلب | جزیره | جمع |
امام علی( | ۴ | ۴ | ۳ | ۱۱ | |
پیامبر اسلام( | ۳ | ۲ | ۱ | ۶ | |
حضرت فاطمه( | ۳ | ۱ | ۱ | ۵ | |
پیامبر( و امام علی( | ۲ | ۱ | ۱ | ۴ | |
پیامبر( و جبرئیل( | ۱ | ۱ | ۲ | ||
عمربن خطاب | ۱ | ۲ | ۳ | ||
ابوبکر | ۱ | ۱ | |||
حضرت موسی( | ۲ | ۲ | |||
روبیلبن یعقوب( | ۱ | ۱ | |||
امام حسین( | ۱ | ۱ | |||
امام جعفر صـادق( | ۱ | ۱ | |||
عـبدالله انصاری | ۱ | ۱ | |||
دختران ائمه( | ۲ | ۱ | ۳ | ||
جمع | ۱۷ | ۱۰ | ۹ | ۵ | ۴۱ |
منابع
ابن جبیر، محمدبن احمد، رحله ابن جبیر، بیروت، دار صادر، بی تا.
ابن الزیات، محمدبن محمد، الکواکب السیاره فی ترتیب الزیاره، القاهره، المکتبه الازهریه للتـراث، ۲۰۰۵م.
ابـن شدّاد الحلبی، محمدبن علی، الاعلاق الخطیره فی ذکر امراء الشام والجزیره، تحقیق: دومینیک سوردیل، دمشق، المعهد الفرنسی، ۱۹۵۳م.
ابن طولون الصالحی الدمشقی، محمدبن عـلی، تـحفه الحبیب باخبار الکثیب، نسخه خـطی بـه شماره Or. ۲۵۱۲ در لیدن.
ـــــ ، قره العیون فی اخبار باب جیرون، تحقیق: صلاحالدین المنجد، دمشق، المجمع العلمی العربی، ۱۹۶۴م.
ابن عثمان، موفقالدین، مرشد الزوار إلی قبور الابرار، تحقیق: محمد فـتحی ابـوبکر، القاهره، الدار المصریه اللبنانیه، ۱۴۱۵ق.
ابـن العـدیم الحلبی، عمربن احمد، بغیه الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، بی تا.
ابن عساکر الدمشقی، علیبن حسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق: عمربن غرامه العمروی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
جـودالله، فـاطمه، سوریه نبع الحضارات، دمشق، دار الحصاد، ۱۹۹۹م.
الحسینی، فرج حسین فرج، النقوش الکتابیه الفاطمیه علی العمائر فی مصر، الإسکندریه، مکتبه الإسکندریه، ۲۰۰۷م.
الرفاعی، محمد ابوالوفاء، اولیاء حلب، تحقیق: توتل الیسوعی، المشرق، سنه ۳۸، تـشرین الأول ـ کـانون الأول، ۱۹۴۰م، ص ۳۲۰-۴۲۲٫
السابقی، مـحمد حسنین، مرقد العقیله زینب، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۹ق.
سبط ابن العجمی، احمدبن ابراهیم، کنوز الذهب فی تـاریخ حلب، تحقیق: شوقی شعث و فالح البکور، حلب، دار القلم العربی، ۱۴۱۸ق.
الشعرانی، عـبدالوهاببن احـمد، المـنن الکبری، تصحیح: احمد عزّو عنایه، دمشق، دارالتقوی، ۱۴۲۵ق.
طلس، محمد اسعد، الآثار الاسلامیه والتاریخیه فی حلب، دمشق، مـطبعه التـرقی، ۱۹۵۶م.
عثمان، محمد عبدالستار، موسوعه العماره الفاطمیه ـ الکتاب الثانی: عماره المشاهد والقباب فی العـصر الفـاطمی، القـاهره، دار القاهره، ۲۰۰۶م.
الغزی، کامل، نهر الذهب فی تاریخ حلب، تصحیح و تعلیق: شوقی شعث و محمود فاخوری، ط الثـانیه، حلب، دار القلم العربی، ۱۴۱۲ق.
مبارک، علی باشا، الخطط التوفیقیه الجدیده لمصر القاهره، ط الثانیه، بـی جا، الهیئه المصریه العـامه للکـتاب، ۱۹۸۰م.
المقریزی، احمدبن علی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار (الخطط المقریزیه)، تحقیق: محمد زینهم و مدیحه الشرقاوی، القاهره، مکتبه مدبولی، ۱۹۹۸م.
النابلسی، عبدالغنی، الحقیقه والمجاز فی رحله بلاد الشام ومصر والحجاز، تحقیق: ریاض عـبدالحمید مراد، دمشق، دار المعرفه، ۱۹۸۹م.
الهروی، علیبن ابیبکر، الإشارات إلی معرفه الزیارات، تحقیق: جانین سوردیل ـ طومین، دمشق، المعهد الفرنسی، ۱۹۵۳م.
هینلز، جان آر، فرهنگ ادیان جهان، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۵ش.
، سال نهم، شماره اول، بـهار و تـابستان ۱۳۹۱، ۲۱ ـ ۴۸
Tārikh dar Āyene-ye Pazhuhesh, Vol.9, No.1, Spring & Summer 2012
- جان آر. هینلز، فرهنگ ادیان جهان، ص ۵۸۲.
- همان، ص ۳۶۶٫
- Monastery of Our Lady of Saidnaya.
- فاطمه جودالله، سوریا نبع الحضارات، ص ۵۶۹٫
- موفقالدین ابن عثمان، مرشد الزوار إلی قبور الابرار، تحقیق: محمد فتحی ابوبکر، ص ۲۸۳٫
- برای تفصیل بیشتر ر.ک: همان، ص ۳۹۵-۳۹۶٫
- فرج حسین فرج الحسینی، النـقوش الکـتابیه الفاطمیه علی العمائر فی مصر، ص ۳۲۹٫ متن کامل کتیبه مورد نظر بدین شرح است: «بسم الله الرحمن لا اله الا الله وحده لا شریک له محمد رسول الله علی ولی الله ابو الامامین الزکیین ابی علی الحسن وأبو عبدالله الحـسین صـلوات الله علیهما وعلی اهل بیتهما صلاه باقیه دائمه الی یوم الدین. یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله وأطیعوا الرسول وأولو الامر منکم فإن تنازعتم فی شیء فردوه الی الله والرسول ان کنتم تؤمنون بالله والیوم الآخـر ذلک خـیر وأحـسن تأویلاً. رأی فی هذا الموضع المـبارک النـبی وأمـیر المؤمنین علی وهم یصلّوا.» در حاشیه کتیبه نیز آمده است: «رحم الله من ترحّم علی من بناه، وما تقدّموا لأنفسکم من خیرٍ تـجدوه عـند الله هـو خیر وأعظم اجراً.»
- احمدبن علی المقریزی، الخطط المـقریزیه، تـحقیق: محمد زینهم و مدیحه الشرقاوی، ج ۳، ص ۲۱۷٫
- موفقالدین ابن عثمان، همان، ص ۲۰۴٫
- در کتیبههای موجود در بنا، از زیارتگاه با عنوان مشهد رقیه دختر امام عـلی عـلیه السـلام یاد شده است. ر.ک: محمد عبدالستار عثمان، موسوعه العماره الفاطمیه، ج ۲، ص ۷۳٫
- مـحمدبن محمد ابن الزیّات، الکواکب السیّاره فی ترتیب الزیاره، ص ۱۸۴٫ ابن زیّات درباره الحافظ لدین الله نوشته است که «او مـشهدها و مـسجدهای فـراوانی را ساخت». (همان)
- همان، ص ۱۷۸٫
- علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیه، ج ۲، ص ۱۸۸٫
- محمد حسنین السـابقی، مـرقد العقیله زینب، ص ۳۹٫
- عبدالوهاببن احمد الشعرانی، المنن الکبری، تصحیح: احمد عزّو عنایه، ص ۴۷۷٫
- محمد حسنین السابقی، همان، ص ۶۷٫
- مـوفقالدین ابـن عـثمان، همان، ص ۶۰۲٫
- فرج حسین فرج الحسینی، همان، ص ۲۳۸٫ متن کامل کتیبه بدین شرح اسـت: «بـسم اللهـ الرحمن الرحیم لا اله الا الله وحده لا شریک له محمد رسول الله علی ولی الله. انما یعمر مساجد الله من آمـن بـالله والیـوم الآخر واقام الصلاه وآتی الزکاه ولم یخش الا الله. امر بإنشاء هذا المسجد المبارک مولانا الصـادق جـعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله عـلیهم اجـمعین فـی المنام لعبده الامیر زعیم الدوله جوامرد الافضلی فی سنه خمس، وکان انشاؤه فی سنه سـت وتـسعین واربعمائه.»
- ابن الزیّات، همان، ص ۳۷٫
- شهر قُوص امروزه در ساحل شرقی رود نیل در استان «قِنا» در حـدود ۶۴۵ کـیلومتری جـنوب قاهره واقع است.
- علی بن ابیبکر الهروی، الإشارات إلی معرفه الزیارات، تحقیق جانین سوردیل ـ طومین، ص ۴۴٫
- شـهر مـَحَلّه که امروزه به نام «المحلّه الکبری» شناخته میشود، بزرگترین شهر استان «غـربیه» مـصر و مـنطقه دلتای رود نیل است و در فاصله حدود ۱۱۰ کیلومتری قاهره و ۱۲۰ کیلومتری اسکندریه واقع است.
- شهر دمیاط مرکز اسـتان دمـیاط مـصر و در ساحل شرقی شاخه دمیاطِ رود نیل، در فاصله ۱۵ کیلومتری مصبّ آن، واقع است.
- تَنّیس امـروزه جـزیرهای است که در میان دریاچه «منزله» در استان «دهقلیه» مصر در منطقه دلتای رود نیل واقع است.
- الهروی، همان، ص ۴۶٫
- تـونه امـروزه جزیرهای در میان دریاچه منزله است.
- الهروی، همان، ص ۴۷٫
- همان.
- محمد عبدالستار عثمان، هـمان، ج ۲، ص ۳۲۹-۳۳۰٫
- ابـن عساکر الدمشقی، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق: عـمر بـن غـرامه العمروی، ج ۲، ص ۳۳۷٫
- همان، ص ۳۳۸٫
- همان، ص ۳۳۹-۳۴۰٫
- محمد بن احمد، ابـن جـبیر، رحله ابن جبیر، ص ۲۴۱.
- محمدبن علی، ابن طولون الصالحی الدمشقی، قره العیون فی اخـبار بـاب جیرون، تحقیق: صلاحالدین المنجد،ص ۱۲ـ۲۳٫
- ابـن جـبیر، همان، ص ۲۵۴٫
- ر.ک: ابـن عـساکر، هـمان، ج ۲، ص ۳۲۱.
- ابن جبیر، همان، ص۲۵۴٫
- ابن طولون الصـالحی الدمـشقی، تحفه الحبیب باخبار الکثیب، نسخه خطی به شماره Or. 2512 در لیدن (به خط مـؤلف)، بـرگ ۴ ر.
- الهروی، همان، ص ۲۲. در زمان بازدید هروی، شـهر عکا و بیشتر شهرهای فـلسطین در اشـغال صلیبیان بوده است.
- عبدالغنی النـابلسی، الحـقیقه والمجاز فی رحله بلاد الشام ومصر والحجاز، تحقیق: ریاض عبدالحمید مراد، ص ۱۰۲٫
- الهروی، هـمان، ص ۸٫
- مـحمدبن علی، ابن شدّاد الحلبی، الاعـلاق الخـطیره فـی ذکر امراء الشـام والجـزیره، تحقیق: دومینیک سوردیل، ج ۱، ق ۱، ص ۴۶ـ۴۷٫ ابـن عـدیم حلبی درباره این زیارتگاه تنها به این قول اکتفا کرده است که: «گویند پیـامبر( در حـال نماز خواندن در آنجا رؤیت شد، پس قـسیمالدوله آقـسنقر آنجا را بـنا کـرد و اوقـافی بر آن وقف کرد.» ر.ک: عـمر بن احمد، ابن العدیم الحلبی، بغیه الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار، ج ۱، ص ۴۶۴.
- محمداسعد طـلس، الآثـار الاسلامیه والتاریخیه فی حلب، ص ۲۴۱٫
- ابن شـداد الحـلبی، هـمان، ج ۱، ق ۱، ص ۴۷-۴۸٫
- الهـروی، هـمان، ص ۴٫
- ابن شداد الحـلبی، هـمان، ج ۱، ق ۱، ص ۵۳٫
- همان، ص ۴۲٫
- محمد ابوالوفاء الرفاعی، «اولیاء حلب»، تحقیق: توتل الیسوعی، ص ۴۰۲٫
- کامل الغزی، نهر الذهب فی تاریخ حـلب، تـصحیح: شـوقی شعث و محمود فاخوری، ج ۲، ص ۸۸-۸۹٫
- احمدبن ابراهیم، سبط ابـن العـجمی، کـنوز الذهـب فـی تـاریخ حلب، تحقیق: شوقی شعث و فاح البکّور، ج ۱، ص ۲۱۰٫
- ابیات وی در وصف این مکان بدین شرح است:وبقعهٌ فی جامع الاطروش مــشرقهٌ بنورها المـرشوشمن قبلهٍ فی جههٍ للــشرق سنــاؤها یُضیء مــثل البرقرُئـی فیـها سیّد الوجــود محمد صاحب فیض الجودوحوله الدرابزون مــعقود تکرمهً لذی المقام المحمودر.ک: محمد ابوالوفاء الرفاعی، همان، ص ۴۰۹٫
- ابن العدیم الحلبی، همان، ج ۱، ص ۴۶۵٫
- الهروی، همان، ص ۴٫
- ابن شداد الحلبی، همان، ج ۱، ق ۱، ص ۵۲-۵۳.
- همان، ص ۴۸٫
- شهر نـصیبین امـروزه در جنوب شرقی ترکیه، در مجاورت مرز سوریه واقع است و در مقابل آن در خاک سوریه شهر قامِشلی قرار دارد.
- الهروی، همان، ص ۶۶٫
- آمِد نام قدیمی شهر «دیاربکر» کنونی در نیمه شرقی ترکیه است.
- الهروی، همان، ص۶۶٫
- هـمان، ص ۶۵٫
- مـَیّافارقین نام قدیمی شهر «سیلوان» کنونی، واقع در استان دیاربکر ترکیه است.
- الهروی، همان، ص۶۶٫