آخر الزمان شناسی در اسلام

ابراهیم شفیعی سروستانی

پیشگویی در مورد آینده همواره یکی از دغدغه ها و دل مشغولیهای بشر بوده و در طول تاریخ انگیزه های مختلفی باعث شده است که انسانها به پیشگویی درباره رویدادهایی بپردازند که در آینده دور یا نزدیک واقع می شوند . در این میان پیشگویی در مورد حوادث آخرالزمان از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار بوده و اقوام و ملل گوناگون با همه اختلافی که در باورها و اعتقادات خود داشته اند موضوع آخرالزمان و رویدادهای این عصر را مورد توجه جدی قرار داده اند . اما این دغدغه و دل مشغولی همیشگی بشر آنگاه که با علوم غیبی و دانشهای خداداد پیامبران و اولیای الهی پیوند خورده رنگ دیگری یافته است و از حالت گمانه زنیهای بی پایه و پیشگوییهای دروغین در مورد وقایعی که بشر راهی برای پی بردن به آنها ندارد خارج و به اخبار صادق مبتنی بر آموزه های وحیانی تبدیل شده است .
با نگاهی اجمالی به کتابهای مقدس ادیان الهی به موارد فراوانی برخورد می کنیم که از سوی انبیای الهی و یا جانشینان آنها سبت به رویدادهای آینده پیشگویی و به ویژه از حوادث مختلف سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی و . . . به عنوان نشانه های آخرالزمان یاد شده است . اما اگر بخواهیم مجموعه معارفی را که در ادیان مختلف الهی در زمینه آخرالزمان وجود دارد با یکدیگر مقایسه کنیم به جرات می توان گفت که در هیچ دین و آئینی به اندازه اسلام در مورد رویدادهای آخرالزمان پیشگویی نشده است .
پیامبر گرامی اسلام (ص) از همان سالهای آغازین بعثت خود براساس دانش ماورایی خود به پیشگویی رویدادهای مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی که در آینده های دور و نزدیک در جامعه اسلامی روی خواهد داد می پرداختند و به تعبیر برخی از روایات، مسلمانان را از کلیه حوادثی که تا آستانه قیامت رخ خواهد داد خبر می دادند . (۱) آن حضرت گاه مسلمانان را نسبت به رخدادهای مبارکی که در آینده رخ خواهد نمود، مژده و بشارت می دادند و گاه آنان را نسبت به وقایع شومی که در پیش روی آنهاست برحذر می داشتند . این رویه مستمر پیامبر اکرم (ص) در مورد پیشگویی رویدادهای مختلف، به ویژه رویدادهایی که در آخرالزمان رخ خواهد داد موجب شد که مسلمانان در طول سالهای پر برکت حیات رسول گرامی اسلام (ص) از گنجینه ارزشمندی از روایات مربوط به حوادث آینده برخوردار شوند; گنجینه ای که از همان سده های آغازین گسترش اسلام به دست مؤلفان، مورخان و محدثان جمع آوری و در اختیار نسلهای آینده گذاشته شد .
مؤلفان اسلامی مجموعه روایتهایی را که به ویژه از پیامبر اسلام (ص) در زمینه حوادث مختلف اجتماعی، سیاسی وارد شده بود در کتابهایی که معمولا با عناوینی همچون علامات المهدی، علامات مهدی آخرالزمان، علائم الظهور، اشراط الساعه، علامات الساعه، علامات یوم القیامه، الفتن (۲) ، الملاحم (۳) ، الفتن و المحن، الفتن والملاحم و . . . نامیده می شده است جمع آوری کرده اند . (۴)
پس از این مقدمه به بررسی کتابهایی می پردازیم که با عناوین یاد شده در مجموعه آثار دانشمندان اسلامی به چشم می خورد . شایان ذکر است که در این بررسی عمدتا از کتابنامه امام مهدی (ع) اثر فاضل ارجمند حجه الاسلام جناب آقای علی اکبر مهدی پور (۵) استفاده شده است:
۱ . برزنجی حسینی، سید شریف محمد بن رسول (م . ۱۱۰۳ق).
الاشاعه لاشراط الساعه، چاپ چهارم، بیروت، دارالکتاب العلمیه، بی تا، ۲۰۰ص، عربی، رقعی .
۲ . مقدسی جماعیلی حنفی، ابو محمد عبدالفتی بن عبدالواحد (م . ۶۰۰ق).
اشراط الساعه، عربی .
۳ . احمد بن فقیه شافعی
اشراط الساعه، عربی (به نقل از: ایضاح المکنون، ج ۱، ص ۸۶) .
۴ . یوسف بن عبدالله بن یوسف وابل
اشراط الساعه، چاپ سوم، دمام (عربستان)، ابن جوزی، ۱۴۱۴ق، ۴۸۴ص، عربی، وزیری .
۵ . امین حاج محمد احمد (معاصر)
اشراط الساعه، الصغری والکبری، چاپ اول، جده (عربستان)، دارالمطبوعات، ۱۴۱۲ق، ۱۴۸ص، عربی، وزیری .
۶ . محمد سلامه جبر (معاصر)
اشراط الساعه و اسرارها، چاپ اول، بیروت، دارالسلام، ۱۴۱۳ق، ۱۴۰۳ص، عربی، وزیری .
۷ . علی بن محمد میلی جمالی مغربی مالکی (م ۱۲۴۸ق).
اشراط الساعه و خروج المهدی، عربی، خطی (به نقل از: اعلام زرکلی، ج ۵، ص ۱۷) .
۸ . سیوطی، جلال الدین (م . ۹۱۱ ق).
البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان .
۹ . متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام الدین (م . ۹۷۵ ق).
البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، رضوان، ۱۳۹۹ ق، ۲۱۰ ص، عربی، وزیری .
چاپ دیگر کتاب: ۲ج، تحقیق جاسم بن مهلهل یاسین، کویت، ذات السلاسل، ۱۴۰۸ ق .
۱۰ . صدر، سید محمد
تاریخ مابعدالظهور، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۲ق، ۶۸۰ص، عربی، وزیری .
۱۱ . سیدبن طاووس، رضی الدین علی بن موسی (م . ۶۶۴ق).
التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، تحقیق: مؤسسه صاحب الامر (عج)، چاپ اول، اصفهان، گلبهار، ۱۴۱۶ق، ۵۴۱ص، عربی، وزیری .
۱۲ . موسوی کاشانی، سید محمد حسن
جهان در آینده یا علائم ظهور حضرت مهدی (ع)، چاپ دوم، بی جا، مؤلف، ۱۳۷۲ش، ۳۰۲ص، وزیری، فارسی .
۱۳ . عاملی، سیدجعفر مرتضی
دارسه فی علامات الظهور و الجزیره الخضراء، چاپ اول، قم، منتدی جبل عامل، ۱۴۱۲ق، ۳۱۲ ص، عربی، وزیری .
۱۴ . کورانی، علی
عصر ظهور، مترجم: عباس جلالی، چاپ پنجم، تهران، چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۵ش، ۴۱۲ص، فارسی، وزیری .
۱۵ . جواد خراسانی، محمد جواد (م . ۱۳۹۷ ق).
علائم دوره آخرالزمان، قم، شهید، ۱۳۶۰ش، ۴۵ص، رقعی .
۱۶ . مولوی، شریف امیر
علائم الظهور، فارسی، خطی .
۱۷ . متقی هندی، علی بن حسام الدین (م . ۹۷۵ ق).
علائم ظهور، فارسی (ترجمه)، خطی .
۱۸ . شیرازی، احمد
علائم الظهور .
۱۹ . اهری، محمد جواد (م . ۱۳۹۳ ق).
علائم الظهور .
۲۰ . نجفی، محمد جواد
علائم ظهور، تهران، مؤسسه ادبیه، ۱۳۴۵ش، ۲۶۰ص، فارسی، رقعی .
۲۱ . زنجانی، یعقوب علی (م . ۱۳۶۵ ق).
علائم الظهور .
۲۲ . قمی، شیخ عباس (م . ۱۳۵۹ ق).
علائم الظهور، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶ص، فارسی، رقعی .
۲۳ . ناظم الاسلام کرمانی، میرزا محمد (م . ۱۳۳۷ ق).
علائم الظهور، تهران، شیخ احمد کتابفروش، ۱۳۲۹ق، ۱۹۸ص، رقعی، چاپ سنگی .
چاپ دیگر کتاب: تاجر اصفهانی، ۱۳۳۰ق . ۲۱۰ص، رقعی .
۲۴ . موجودی، علی
علائم الظهور حضرت امام زمان (ع)، تهران، کتابفروشی موجودی، بی تا، ۱۴۴ ص، فارسی، رقعی .
۲۵ . جورتانی اصفهانی، عباسعلی (م . ۱۳۵۸ ق).
علائم الظهور، چاپ اول، تهران، کانون کتاب، بی تا، ۱۴۴ص، فارسی، رقعی .
۲۶ . بهاری همدانی، محمدباقر بن محمد جعفر (م . ۱۳۳۳ق).
العلائم لاهتداء الهوائم، عربی، خطی .
۲۷ . نجفی، حسن
علائم الظهور فی المستقبل المنظور، چاپ اول، بیروت، مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۲ق، ۲۴۰ص، عربی، وزیری .
۲۸ . همتی، محسن
علائم ظهور، مروری بر وقایع آخرالزمان، چاپ اول، تهران، نذیر، ۱۳۷۹ش، ۷۱ص، فارسی، رقعی .
۲۹ . اللحام، سعید (معاصر)
علامات الساعه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق . ۱۴۰ص، وزیری، عربی .
۳۰ . مبروک، لیلی
علامات الساعه، الصغری و الکبری، قاهره، دارالمختار اسلامی، ۱۴۰۶ق . ۲۰۴ص، عربی، وزیری .
۳۱ . شمری، جزاع
علامات الساعه فی القرآن و السنه، چاپ اول، کویت، دارالبحوث العلمیه، ۱۴۰۳ق، عربی .
۳۲ . نجفی یزدی، سید محمد باقر
علامات ظهور حضرت صاحب الزمان، تهران، بی نا، ۱۳۹۲ق، ۶۴ص، فارسی، جیبی .
۳۳ . شبر، سید عبدالله (م . ۱۲۴۲ق).
علامات الظهور و احوال الامام المستور، عربی، ۲۴ ورق، خطی .
۳۴ . نبهانی، یوسف بن اسماعیل (م . ۱۳۵۰ ق).
علامات قیام الساعه الصغری و الکبری، قبرس، مؤسسه الجفان والجابی، ۱۴۱۰ق، ۱۵۲ ص، عربی، جیبی .
۳۵ . حجاج، عبدالله (معاصر)
علامات القیامه الکبری من بعثه النبی حتی نزول عیسی، چاپ دوم، قاهره، مکتبه التراث الاسلامی، ۱۴۰۶ ق، ۲۰۰ص، عربی، وزیری .
۳۶ . صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق رومی (م ۶۷۲ق).
علامات المهدی (ع)، ۱۶ص، فارسی، رقعی، خطی .
۳۷ . مودودی، ابوالاعلی (م . ۱۴۰۰ق).
علامات المهدی (مقاله)، لاهور، مجله المنصور، ش ۱۹، ص ۳۹ – ۴۸، عربی .
۳۸ . ابن حجر هیثمی مکی (م ۹۷۴ق).
علامات المهدی المنتظر، قاهره، مکتبه القرآن، عربی .
۳۹ . الفتلاوی، مصری
علامات المهدی المنتظر فی خطب الامام علی و رسائله و احادیثه، چاپ اول، بیروت، دارالهادی، ۱۴۲۱ق، ۵۴۳ص، عربی، وزیری .
۴۰ . ابن کثیر، حافظ عمادالدین ابوالفداء، اسماعیل بن عمر (م . ۷۷۴ق).
علامات یوم القیامه، چاپ اول، قاهره، مکتبه القرآن، ۱۴۰۸ق، ۱۴۲ص، رقعی، عربی .
۴۱ . قرطبی انصاری، حافظ ابو عبدالله محمد بن احمد (م . ۶۷۱ ق).
علامات یوم القیامه، قاهره، توفیقیه، بی تا، ۱۱۲ص ، عربی، وزیری .
۴۲ . شیخ صدوق (م . ۳۸۱ ق)
علامات آخرالزمان، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص ۳۹۰) .
۴۳ . ابن حماد مروزی، حافظ ابو عبدالله نعیم (م . ۲۸۸ ق).
الفتن، ۲ج، چاپ اول، قاهره، توحید، ۱۴۱۲ق، ۴۲۶ص، عربی، وزیری .
چاپ دیگر کتاب: تحقیق مجدی بن منصور بن سیدالشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا، عربی، ۵۵۲ص، وزیری .
۴۴ . سلیلی، ابوصالح بن احمد بن عیسی (قرن چهارم)
الفتن، عربی، گزیده ای از این کتاب در کتاب الملاحم والفتن سیدبن طاووس آمده است .
۴۵ . بزاز، ابو یحیی زکریا بن یحیی (م . ۱۲۹۸ ق).
الفتن، عربی، گزیده ای از این کتاب در کتاب الملاحم والفتن سید بن طاووس آمده است .
۴۶ . ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله (م . ۴۳۰ ق).
الفتن، عربی، (به نقل از: الذریعه الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، ج ۱۶، ص ۱۱۲) .
۴۷ . ابوعمرو عثمان بن سعید دانی (م . ۴۴۴ق).
الفتن، عربی .
۴۸ . غزی، عبدالحلیم (معاصر)
فتن فی عصرالظهور الشریف، قم، مؤلف، ۱۴۱۵ق، ۵۱۲ص، عربی، وزیری .
۴۹ . عسکری، میرزا نجم الدین (م . ۱۳۹۵ق).
الفتن و اخبار آخرالزمان من کتب الجمهور، عربی (به نقل از: الذریعه، ج ۱۶، ص ۱۱۲) .
۵۰ . ابو عبدالله جعفربن محمد بن مالک کوفی
الفتن و الملاحم، عربی (به نقل : رجال النجاشی، ص ۱۱۲) .
۵۱ . حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی (قرن دوم)،
الفتن و الملاحم، عربی .
۵۲ . ابن کثیر، حافظ عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن عمر (م . ۷۷۴ ق).
الفتن والملاحم الواقعه فی آخرالزمان، چاپ اول، انتشارات ابن کثیر، دمشق، ۳۳۶ ص، عربی، وزیری .
چاپ دیگر کتاب: تحقیق یوسف علی بدیوی، چاپ اول، دمشق و بیروت، دارابن کثیر، ۱۴۱۴ ق، ۳۳۵ص، عربی، وزیری .
۵۳ . الساده، مجتبی
الفجر المقدس، المهدی (ع)، ارهاصات الیوم الموعود و احداث سنه الظهور، چاپ اول، بیروت، دارالخلیج العربی، للطباعه والنشر، ۱۴۲۲ق، ۱۹۶ص، عربی، وزیری .
۵۴ . ده سرخی اصفهانی، سید محمود بن سید مهدی موسوی
معجم الملاحم والفتن، ۴ج، چاپ اول، قم، مؤلف، ۱۴۲۰ق .
۵۵ . محمد بن حسن بن جمهور عمی بصری
الملاحم، عربی (به نقل از: الفهرست، شیخ طوسی، ص ۱۷۶) .
۵۶ . ابوحیون
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص ۴۵۸) .
۵۷ . ابراهیم بن حکیم بن ظهیر فزاری
الملاحم، عربی (به نقل از: معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص ۵) .
۵۸ . احمد بن میثم بن ابی نعیم .
الملاحم، عربی (به نقل از : الفهرست، شیخ طوسی، ص ۵۳) .
۵۹ . اسماعیل بن مهران
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص ۲۶) .
۶۰ . حسن بن علی بن ابی حمزه
الملاحم، عربی .
۶۱ . حسن بن علی بن فضال (م . ۲۲۴ق)
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص ۳۶) .
۶۲ . حسین بن سعید بن حماد بن مهران اهوازی
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص ۵۸) .
۶۳ . دانیال
الملاحم، عربی (به نقل از: الذریعه، ج ۲۲، ص ۱۸۸) .
۶۴ . ابوالحسن علی بن ابی صالح کوفی
الملاحم، عربی (به نقل از: ایضاح المکنون، چلبی، ج ۲، ص ۳۳۶) .
۶۵ . ابوالحسن علی بن حسن بن علی بن فضال
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص ۲۵۸) .
۶۶ . ابوالحسن علی بن مهزیار اهوازی
الملاحم، عربی .
۶۷ . فضل بن شاذان نیشابوری (م . ۲۶۰ق)
الملاحم، عربی .
۶۸ . محمد بن اورمه
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص ۳۲۹) .
۶۹ . ابن طبال، ابوالقاسم علی بن حسن بن قاسم یشکری
الملاحم، عربی .
۷۰ . بوفکی، ابو محمد عمرکی بن علی
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص ۳۰۳) .
۷۱ . اشعری قمی، ابو جعفر محمد بن احمد بن یحیی
الملاحم، عربی .
۷۲ . کرخی، ابو جعفر محمد بن عبدالله بن مهران
الملاحم، عربی (به نقل از : الذریعه، ج ۲۲، ص ۱۹۰) .
۷۳ . صفار قمی، ابو جعفر محمد بن حسن (م . ۲۹۰ق).
الملاحم، عربی .
۷۴ . غاضری، ابوعبدالله محمد بن عباس بن عیسی
الملاحم، عربی .
۷۵ . عیاشی، محمد بن مسعود
الملاحم، عربی .
۷۶ . محمدابن ابی عمیر (م . ۲۱۷ق).
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص ۳۲۶) .
۷۷ . ابن المنادی، ابوالحسن، احمد بن جعفر بن محمد (م . ۳۳۶ق).
الملاحم، ۱۵۱ص، عربی (خطی) .
۷۸ . مولانا، سید علی (م . ۱۳۹۲ق).
الملاحم، چاپ چهارم، تبریز، آسیا، ۱۳۹۹ق، ۱۱۵ ص، فارسی، جیبی .
۷۹ . انصاری زنجانی، ابراهیم (معاصر)
ملاحم القرآن، چاپ اول، قم، بی نا، ۱۴۰۰ق، ۱۳۵ص، عربی، وزیری .
۸۰ . موسوی زنجانی، میرزا ابوالقاسم بن میرزا کاظم (م . ۱۲۹۲ق)
ملاحم القرآن، عربی، خطی .
۸۱ . سید ابن طاووس، رضی الدین ابوالقاسم علی بن موسی، (م . ۶۶۴ ق).
الملاحم والفتن فی ظهور الغائب المنتظر، چاپ پنجم، منشورات رضی، قم، ۱۳۹۸ق، ۲۲۴ص، رقعی .
شایان ذکر است که این کتاب با نام التشریف بالمنن نیز به چاپ رسیده است .
۸۲ . چاپ دیگر کتاب: چاپ اول، ۱۴۰۸ق، بیروت، مؤسسه اعلمی، ۲۰۴ص، وزیری .
۸۳ . سید ابن طاووس، ابوالقاسم علی بن موسی (م . ۶۶۴ق).
الملاحم والفتن، یا فتنه ها و آشوبهای آخر الزمان ترجمه محمد جواد نجفی، چاپ اول، تهران، کتابفروشی اسلامیه، تهران، ۲۳۰ص، فارسی، رقعی .
۸۴ . طوسی، محمد بن قاسم
الملاحم والفتن و ما اصاب السلف و یصیب الخلف من المحن، عربی (به نقل از: معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص ۱۱۷) .
۸۵ . همدانی طاوه ای، شیخ محمد حسین
الملاحم، یا علائم آخرالزمان، قم، کتابفروشی صحفی، ۱۳۸۳ق، ۱۱۱ ص، فارسی، جیبی .
۸۶ . خادمی شیرازی، محمد (معاصر)
نشانه های ظهور او، چاپ اول، قم، مؤلف، ۱۳۷۱ش، ۲۲۰ص، فارسی، وزیری .
۸۷ . علیزاده، مهدی (معاصر)
نشانه های یار و چکامه انتظار، چاپ اول، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۵۳ص، ۱۳۷۹ش، فارسی، رقعی .
۸۸ . ابن کثیر دمشقی، حافظ ابوالفداء (م . ۷۷۴ق).
نهایه البدایه والنهایه، ۲ج، تحقیق شیخ محمد فهیم ابوعبیه، چاپ اول، عربستان، مکتبه النصر الجدیده، ریاض، ۱۹۶۸م، ۴۰۰ + ۳۹۱ص، عربی، وزیری .
۸۹ . ابن کثیر دمشقی، حافظ ابوالفداء اسماعیل (م . ۷۷۴ق).
النهایه، فتن و اهوال آخرالزمان، چاپ اول ۱۴۱۰ق، قاهره، التراث الاسلامی، ۳۷۲ص، عربی، وزیری .
۹۰ . ابن کثیر دمشقی، حافظ ابوالفداء اسماعیل
النهایه فی الفتن والملاحم، تحقیق: محمد احمد عبدالعزیز، ۲ج، بیروت، دارالجیل، بی تا . ۴۴۰+۴۳۹ص، عربی، وزیری .
۹۱ . میرجهانی، سید حسن (م . ۱۴۱۳ق).
نوائب الدهور فی علائم الظهور، ۴ج، چاپ دوم، تهران، کتابخانه صدر، ۱۳۶۹ش، تهران، ۴۶۰+۴۵۶+ ۳۱۹ص، فارسی، وزیری .
۹۲ . سادات مدنی، سیدعلی اصغر (معاصر)
نشانه های ظهور، چاپ سوم، تهران، منیر، ۱۳۷۳ش، ۱۶۰ص، فارسی، رقعی .
پی نوشتها:
۱ . ر . ک: نعیم بن حماد بن معاویه، الفتن، تحقیق مجدی بن منصور بن سیدالشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ ق . ص ۱۱ .
۲ . کلمه «فتن » جمع «فتنه » است و این لغت به معنای آزمایش، امتحان، شورش، اختلاف آراء، رنج و محنت و . . . آمده است و در اصل به عملی که برای پاک کردن طلا و نقره از ناخالصی صورت می گیرد اطلاق می شود .
ر . ک: ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۰، ص ۱۷۸، ماده «فتن » .
۳ . کلمه «ملاحم » جمع «ملحمه » به معنای جنگ و خونریزی بزرگ و رزمگاه است . در مورد ریشه این کلمه نیز گفته اند که: ملحمه از «لحمه » به معنای تار پارچه گرفته شده و چون معمولا در رزمگاه طرفین نبرد چون تار و پود پارچه در هم می پیچند به آن «ملحمه » می گویند . برخی نیز گفته اند این کلمه از «لحم » به معنای گوشت گرفته شده و از این رو به رزمگاه «ملحمه » می گویند که در آن گوشتهای کشته شدگان به فراوانی به چشم می خورد .
ر . ک: همان، ج ۱۲، ص ۲۵۴، ماده «لحم » .
۴ . کتاب شناس بزرگ شیعی مرحوم آقا بزرگ تهرانی از بیش از سی مورد کتاب که با عناوینی نظیر الفتن والملاحم نوشته شده اند یاد کرده است .
ر . ک . آقا بزرگ الطهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۱۶، ص ۱۱۲ – ۱۱۴ و ج ۲۲، ص ۱۸۷ – ۱۹۰ .
۵ . ر . ک: مهدی پور، علی اکبر، کتابنامه امام مهدی، ج ۱، ص ۱۶۳ – ۱۵۴، ص ۸۵ – ۸۶; ج ۲، ص ۴۴۰، ۵۲۰ – ۵۲۹، ۵۴۶ – ۵۵۰، ۶۷۱ – ۶۷۸، ۷۶۰ – ۷۶۱ و ۷۶۳ – ۷۶۴، ص ۷۴۹ .