گام نخست در مطالعه ادیان شرقی(۷ص)
آنـ گروه از مشتاقان مطالعه ادیان که هنوز گامی در این مسیر نزدهاند، با این پرسـشِ مـحتملاً بـازدارنده روبرویند که چه بخوانیم و از کجا آغاز کنیم. آنچه پیش رو دارید، برنامهای است که میکوشد نـخستین گام در مطالعه دینهای شرقی را برای این گروه هموار سازد.
مراد از ادیان شرقی، بـه طور مشخص، آیینهای زرتـشت، هـندو، بودا، جَینه، سیک، کنفوسیوس، دائو و شینتو است. این برنامه برای کسانی که فقط به زبان فارسی میخوانند تنظیم گردیده است، و نظر به محدودیت منابع فارسی، نمیتوان ادعا کرد که سیر مطالعاتی ایـدهال همین است، اما میتوان گفت که گامی است تا حدودی سنجیده و چشماندازی که تصمیمگیری را آسانتر میکند.
الف) آیین زرتشت (و دیگر دینهای ایرانی)
۱٫ دینهای ایرانی پیش از اسلام: مهری باقری، انتشارات دانشگاه تبریز، ۱۳۷۶٫
ایـن کـتاب معرفی اجمالی و تبیینی ساده و منظم از دینهای ایرانی پیش از اسلام، و از جمله آیین زرتشت، به دست میدهد و برای ایجاد تصویری کلی از بستر دینی و چهارچوبه اصلی آیین زرتشت مفید است.
۲٫ ایران؛ آیین و فـرهنگ (تـحریر اوستایی تاریخ ایران باستان): محمودرضا افتخارزاده، انتشارات رسالت قلم، ۱۳۷۷٫
این کتاب تصویری تاریخی از آیین زرتشت به دست میدهد. همچنین متون دینی آیین زرتشت را بهاجمال معرفی و اجزا و محتوای هر کـدام را ذکـر میکند. نویسنده در این کتاب، علاوه بر بررسی تحول دین زرتشتی، نگاهی مردمشناختی به زرتشتیان و ایرانیان دارد.
۳٫ شناخت اساطیر ایران: جان هینلز، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، نشر چشمه، ۱۳۷۵٫
در مطالعه آیین زرتـشت، مـثل هـر دین دیگر، اسطورهها اهمیت زیـادی دارنـد؛ ایـن کتاب بهخوبی به این مهم میپردازد.
۴٫ زرتشت، سیاستمدار یا جادوگر: و. ب. هنینگ، ترجمه کامران فانی، سروش، ۱۳۵۸٫
نویسنده این اثر از محققان بنام در ایـن زمـینه اسـت.
۵٫ ادیان آسیایی: مهرداد بهار، نشر چشمه، ۱۳۷۵ (بخش مـربوط بـه آیین زرتشت).
۶٫ اسطوره زندگی زرتشت: ژاله آموزگار و احمد تفضلی، نشر چشمه و نشر آویشن، چاپ سوم با تجدید نظر، ۱۳۷۵٫
ب) آیین هـندو
۱٫ هـندوئیسم: ک.م.سـن، ترجمه ع پاشایی، نشر فکر روز، چاپ دوم، ۱۳۷۵ (چاپ اول، با نام آیینهای هـندو، ۱۳۵۴).
این کتاب برای عموم نوشته شده است. نویسنده کتاب خود یک هندو است. در این کتاب گزیدههایی از متون مـقدس آیـین هـندو نیز ارائه شده است و میتوان آن را برای شروع کار پیشنهاد کرد.
۲٫ ادیـان جـهان باستان (جلد اول): یوسف اباذری و دیگران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، ۱۳۷۲٫
بخش دوم این کتاب شامل ارائه تاریخ هـند اسـت کـه میتواند بستر اجتماعی و فرهنگی آیین هندو و دیگر آیینهای هندی را ترسیم کند، و هـمچنین بـا نـگاهی بالنسبه دقیق مفاهیم بنیادی و تحولات متون آیین هندو را بررسی کرده است.
۳٫ گیتا (بهگود گـیتا)، سـرود خـدایان: ترجمه محمدعلی موحد، انتشارات خوارزمی، چاپ دوم با تجدید نظر، ۱۳۷۴٫
این کتاب ترجمه یکی از مـهمترین و تـأثیرگذارترین متون اصلی هندویی است. علاوه بر این، مقدمه کتاب، در حجم ۵۰ صفحه تبیین بـسیار روشـنی از اصـول هندویی و طرق سلوکی آنها ارائه میکند.
۴٫ اساطیر هند: ورونیکا ایونس، ترجمه باجلان فرخی، انتشارات اسـاطیر، ۱۳۷۳٫
مـطالعه این کتاب، برای آشنایی با اسطورههای هندوان، از ضرورتهای برنامه مطالعاتی آیین است.
۵٫ گـزیده سـرودهای ریـگ وِدا: به تحقیق و ترجمه و مقدمه سید محمدرضا جلالی نایینی، نشر نقره، چاپ سوم، ۱۳۷۲ (با تجدید نـظر، مـقدمه، سرودها و تعلیقات).
این کتاب ترجمه مهمترین متن مقدس هندویی است که نـگاه بـه آن، هـر چند به طور گزیده، برای شناخت آیین هندو ضروری به نظر میرسد. علاوه بر ایـن، مـقدمه کـتاب، در حجم ۱۴۷ صفحه، حاوی مطالب ارزندهای در شناخت اولین ادوار دین هندو است.
۶٫ ادیان و مـکتبهای فـلسفی هند: داریوش شایگان، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۲٫
این کتاب در دو جلد و به صورت نیمهتخصصی نوشته شده است. عمده مـطالب آن در خـصوص آیین هندو است و دیگر ادیان هندی را نیز در بردارد. اهمیت این کتاب در مـعرفی نـسبتا تفصیلی مکاتب فلسفی هندویی و دیگر ادیان هـندی اسـت.
۷٫ مـقاله «زمینههای بحث فلسفی در آیین هندو»: نینیان اسـمارت، تـرجمه علی موحدیان، فصلنامه هفتآسمان، شماره دوم، مرکز مطالعات وتحقیقات ادیان ومذاهب، ۱۳۷۸٫
در این مقاله سـیری فـشرده ولی نسبتا دقیق و روشن از اصول و مـبانی آیـین هندو و مـکاتب هـندویی ارائه گـردیده است. در بخش دوم این نوشتار مـباحث فـلسفی مهم دین هندوی طرح میشود.
ج) آیین سیک
۱٫ سیکها (معتقدات مذهبی و رویّه آنـان): دبـلیو اوون کول و پیاراسینگ سامبهی، ترجمه فیروز فـیروزنیا، نشر توسعه، ۱۳۶۹٫
این کـتاب بـه طور بالنسبه جامع به آیـین سـیک پرداخته است. یکی از دو نویسنده این
کتاب، و همچنین یکی از یاران و همکاران مترجم کتاب، سـیک بـودهاند، که این بر اعتبار مـتن و تـرجمه، هـر دو، میافزاید.
۲٫ برای نـگاهی مـختصرتر، میتوان به کتابهای ادیـان زنـده جهان: رابرت هیوم، و ادیان آسیا، ویراسته فرید هلم هاردی، هر دو، ترجمه عبدالرحیم گواهی، رجـوع کـرد.
د) آیین جَینه
تذکر: از آن جا که ایـن آیـین انشعابی از آیـین هـندو و بـالیده دامن آن است، شناخت درسـت آن تا حدودی متوقف بر مطالعه آیین هندو خواهد بود.
۱٫ ادیان زنده جهان: رابرت هیوم، تـرجمه عـبدالرحیم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳٫
۲٫ ادیـان آسـیا: ویـراسته فـریدهلم هـاردی، ترجمه عبدالرحیم گـواهی، دفـتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶٫
از این دو منبع بخش مربوط به دین جینه مورد نظر است. (جاینی، تلفظی اسـت کـه آونـگاری این دو کتاب ایجاب کرده است.)
۳٫ ادیان و مـکتبهای فـلسفی هـند: داریـوش شـایگان، انـتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۲٫
این کتاب برای بررسی ابعاد فلسفی آیین دارای اعتبار کافی است. (توجه شود که در این کتاب این آیین تحت عنوان جین ارائه گردیده است.)
ه) آیین بودا
تذکر: از آن جـا که آیین بودا همچون نهری جدا شده از بستر اندیشه هندویی است و در ارتباط تنگاتنگ با دیگر آیینهای هندی، به ویژه آیین جَینه، قرار دارد، فهم بهتر این آیین تا حدودی در گرو آشـنایی بـا آیینهای هندو و جَینه (و حتی چارواکه) است. از این رو پیشنهاد میشود مطالعه آیین بودا پس از آشنایی با آیینهای یادشده صورت گیرد. همین مسئله در مرتبه بعد و در حدّ نازلتری نسبت به آیینهای کـنفوسیوس، دائو و شـینتو نیز صادق میافتد. پس چه بسا بهتر باشد آیین بودا را پس از آشنایی اجمالی با همه این آیینها بخوانیم.
۱٫ ادیان جهان باستان، جلد اول (چین و هند): یـوسف ابـاذری و دیگران، مؤسسه
مطالعات و تحقیقات فـرهنگی (پژوهـشگاه)، ۱۳۷۲٫
مطالعه مباحث مربوط به آیین بودا از این کتاب (ص ۲۸۱ تا ۳۴۵) میتواند سرآغاز مناسبی برای این سیر باشد.
۲٫ آیینهای کنفوسیوس، دائو و بودا: دو وی مینک و…، ترجمه غلامرضا شـیخ زیـنالدین، انتشارات فیروزه، ۱۳۷۹٫
۳٫ تاریخ آیـین بـودا (جلد اول) هینهیانه: ع. پاشایی، ۱۳۶۹٫
در این کتاب یکی از دو فرقه مهم بودایی، هینهیانه، بررسی و معرفی میشود. مطالعه این فرقه، به لحاظ تقدم تاریخی و فکریاش، همواره در مطالعه آیین بودا مقدم میافتد. جلد دوم این کـتاب، کـه به فرقه مهایانه میپردازد، محتملاً در آینده نزدیک، به همراه تجدید چاپ شده جلد اول عرضه گردد.
۴٫ آیین بودا (طرح تعلیمات و مکتبهای بودایی): هانس ولفگانگ شومان، ترجمه ع. پاشایی، انتشارات فیروزه، چاپ دوم ۱۳۷۵٫
ایـن کـتاب از دقیقترین کـتابهایی است که در این زمینه تألیف شده است. در این اثر با نگاهی موشکافانه و متین آموزهها و اصول بودایی تـبیین گردیده است. به تأخیر انداختن این منبع در این جا، برای آن بـوده کـه خـواننده آمادگی لازم برای استفاده بیشتر را به دست آورد. ترجمه دقیق و استادانه این اثر بر حسن آن افزوده است.
۵٫ روش ذِنـ: اویـگن هِریگِل، ترجمه ع. پاشایی، انتشارات فراروان، ۱۳۷۷٫
ذِن از فرقههای مهم و زنده بودایی است. این کتاب بـه اخـتصار بـه معرفی روش و مبانی ذن میپردازد.
۶٫ راه آیین: ترجمه ع. پاشایی، انتشارات انجمن فلسفه، ۱۳۷۵٫
مطالعه این کتاب برای آشنایی بـا بخشی از متون بودایی لازم است.
۷٫ سخن بودا: نیانه تی لوکا، ترجمه ع. پاشایی، نشر مـیترا، ۱۳۷۸٫
کمیت و کیفیت کار نـویسنده ایـن کتاب مثالزدنی است. این اثر طرح تعالیم بودا بر پایه کانون پالی (متون بودایی اولیه) است.
و) آیین کنفوسیوس
۱٫ کنفوسیوس: کارل یاسپرس، احمد سمیعی، انتشارات خوارزمی، ۱۳۶۳٫
این کتاب اثری پرمایه و از بهترین نوشتهها در ایـن زمینه و برای این سطح است، و ترجمه خوب آن بر حسنش میافزاید.
۲٫ تاریخ فلسفه چین باستان: جوجای و وینبرگ جای، ترجمه ع. پاشایی، نشر گفتار، ۱۳۶۹٫
بخشهای مربوط به فلاسفه کنفوسیوسی این کتاب در این مرحله خـواندنی اسـت، هر چند مطالعه سایر فلاسفه چینی که این کتاب به آنها پرداخته، میتواند در روشن شدن فضای فکری و بستر فرهنگی مکتب کنفوسیوس تأثیر بسزایی داشته باشد. از این رو مطالعه همه کتاب تـوصیه مـیشود.
۳٫ آیینهای کنفوسیوس، دائو و بودا: دو وی مینک و…، ترجمه غلامرضا شیخ زینالدین، انتشارات فیروزه، ۱۳۷۹٫
۴٫ مکالمات: ترجمه وتنظیم حسین کاظمزاده ایرانشهر، بنگاه ترجمه ونشرکتاب، ۱۳۴۷٫
این کتاب ترجمه یکی از متون اصلی آیین کنفوسیوس است، و مـطالعه آن بـرای آشنایی با متون کنفوسیوسی و محتوای اولیه آیین ضروری است. علاوه بر آن، مقدمه مترجم گزارشی کوتاه از زندگانی و تعالیم کنفوسیوس به دست میدهد.
۵٫ اساطیر چین: آنتونی کریستی، ترجمه باجلان فرّخی، انـتشارات اسـاطیر، ۱۳۷۳٫
مـطالعه این کتاب، برای شناخت آیـین از طـریق اسـاطیر آن، از ضرورتهای این برنامه مطالعاتی است.
۶٫ ادیان جهان باستان (جلد اول): یوسف اباذری و دیگران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، ۱۳۷۲٫
بخش اول این کتاب دربـردارنده تـاریخ چـین باستان و ادیان و مکاتب در چین باستان است، که اولی بـستر تـاریخی و اجتماعی آیین کنفوسیوس و دیگر آیینهای چینی را ارائه میکند و دومی بستر فکری و فرهنگی آن را روشن میسازد.
۷٫ راه کنفوسیوس: لی فوچن، ترجمه گـیتی وزیـری، مـعاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۳٫
این کتاب (در دو جلد) پژوهشی در «چهار کـتاب» از متون اصلی آیین کنفوسیوس است، که هم هدف آشنایی با متون را بر میآورد، و هم تعالیم و اصول این مـکتب را روشـن مـیسازد.
ز) آیین دائو
۱٫ ادیان جهان باستان (جلد اول): یوسف اباذری و دیگران، مؤسسه مطالعات و تـحقیقات فـرهنگی (پژوهشگاه)، ۱۳۷۲٫
بخشی از این کتاب مربوط به آیین دائو است.
۲٫ تاریخ فلسفه چین باستان:جوجای و وینبرگ جای،تـرجمه ع.پاشـایی، نـشرگفتار، ۱۳۶۹٫
۳٫ آیینهای کنفوسیوس، دائو و بودا: دو وی مینک و…، ترجمه غلامرضا شیخ زینالدین، انتشارات فیروزه، ۱۳۷۹٫
۴٫ صوفیسم و تـائوئیسم: تـوشیهیکو ایـزوتسو، ترجمه محمد جواد گوهری، انتشارات روزنه، ۱۳۷۸٫
این کتاب تحقیقی عالی در مقایسه آیین عرفانی دائو بـا عـرفان صـوفیانه اسلامی است که به شناخت ابعاد عرفانی آیین دائو نیز کمک شایانی میکند.
۴٫ سه سـنت فـلسفی: نینیان اسمارت و دیگران، ترجمه ابوالفضل محمودی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸٫
ابعاد فـکری و فـلسفی آیـین دائو از طریق مطالعهاین کتاب بهتر روشن میشود.
۵٫ دائو: راهی برای تفکر(برگردان وتحقیقِ دائو دِ جینگ): ع. پاشایی، نـشرچشمه، ۱۳۷۷.
۶٫ فـصلهای درون: جوانگ دزو، ترجمه بهزاد برکت و هرمز ریاحی، نشر تندر، ۱۳۶۸٫
مطالعه دو کتاب اخیر، به عـنوان دو مـتن اصـلی آیین دائو، از ضرورتهای این برنامه مطالعاتی است.
۷٫ جهان مذهبی (جلد ۲): ریچارد بوش و دیگران، ترجمه عبدالرحیم گـواهی، دفـتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴٫
مطالعه بخشهای مربوط به دائو (ص ۴۹۳ تا ۵۲۱) از این کتاب، بهویژه بـرای آشـنایی بـا تحولات جدید در آیین، توصیه میشود.
ح) آیین شینتو
۱٫ تاریخ جامع ادیان: جان بی.ناس، ترجمه عـلیاصغر حـکمت، انـتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰٫
صفحات ۴۲۱ تا ۴۴۸ این کتاب برای آغاز این مطالعه تـوصیه مـیشود.
۲٫ ادیان زنده جهان: رابرت هیوم، ترجمه عبدالرحیم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۹٫
این کتاب به طـور خـلاصه به بیشتر ابعاد دین شینتو پرداخته است. چاپهای متعدد این کتاب در غـرب (بـیش از ۱۴ چاپ) حاکی از امتیازات آن است.
۳٫ مقاله «شینتو؛ قـوم مـداری ژاپنـی»: ع. پاشایی، فصلنامه هفتآسمان، شماره هفتم، مرکز مـطالعات و تـحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۷۹.
۴٫ تاریخ فلسفه شرق و غرب (جلد اول)؛ تاریخ فلسفه شرق: زیر نظر رادهـا کـریشنان، ترجمه خسرو جهانداری، سازمان انـتشارات و آمـوزش انقلاب اسـلامی، ۱۳۶۷٫
صـفحات ۶۱۷ تـا ۶۲۸ این کتاب جهت بررسی ابعاد فـلسفی آیـین شینتو دارای اعتبار است.
۵٫ جهان مذهبی (ادیان در جوامع امروز): ریچارد بوش و دیگران، تـرجمه عـبدالرحیم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴.
بـخش «مذهب در ژاپن». این کتاب بـیشتر بـرای تحولات اخیر آیین در ژاپن مد نـظر اسـت.